Nursulton Nazarboyev

Nursulton Abishevich Nazarboyev (6-iyul 1940-yil, Chemolgʻan qishlogʻi, Almati viloyati) — Qozogʻiston Respublikasining birinchi prezidenti, bu mansabda 1990-yildan 2019-yilgacha boʻlgan. Nazarboyev 1984-1989 yillarda Qozoq SSR Vazirlar Kengashi raisi, 1989-1991-yillarda Qozogʻiston Kompartiyasi MQ birinchi kotibi boʻlib ishlagan. U «Millat lideri» unvoni sohibidir^[5][6][7] (qozoqcha: Елбасы, Yelbasi).

Nursulton Abishevich Nazarboyev
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Nursulton Nazarboyev 2021-yilda
1-Qozogʻiston Prezidenti
Mansab davri 1991-yil 10-dekabr – 2019-yil 20 mart
Hukumat boshligʻi	Sergey Tereshchenko Akejan Kajegeldin Nurlan Balgimbayev Qosim-Joʻmart Toqayev Imangali Tasmagambetov Daniyal Axmetov Karim Masimov Serik Axmetov Karim Masimov Bakitjan Sagintayev
Qozoq SSR Prezidenti
Mansab davri 1990-yil 24-aprel – 1991-yil 10-dekabrgacha
Oʻtmishdoshi	lavozim taʼsis etildi
Vorisi	lavozim bekor qilindi; u oʻzi Qozogʻiston Prezidenti sifatida
13-Qozogʻiston KP MQ birinchi kotibi
Mansab davri 1989-yil 22-iyun – 1991-yil 28-avgustgacha
Oʻtmishdoshi	Gennadiy Kolbin
Vorisi	Lavozim bekor qilindi
13-Qozoq SSR Oliy Kengashi raisi
Mansab davri 1990-yil 22-fevral – 1990-yil 24-aprelgacha
Oʻtmishdoshi	Kiylibay Medeubekov
Vorisi	Yerik Asanbayev
10-Qozoq SSR Vazirlar Kengashi raisi
Mansab davri 1984-yil 22-mart – 1989-yil 27-iyulgacha
Oʻtmishdoshi	Bayken Ashimov
Vorisi	Uzaqbay Qaramanov
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	6-iyul 1940-yil (1940-07-06) (84 yosh) Chemolgʻan ovuli, Qaskelen tumani, Olma-Ota viloyati, Qozoq SSR, SSRI
Siyosiy partiyasi	SIKP (1962—1991) Nur Oʻtan
Turmush oʻrtogʻi	Sara Nazarboyeva Asel Isabayeva[1][2][3][4]
Bolalari	Darigʻa Nazarboyeva Dinara Qulibayeva Aliya Nazarboyeva Tauman[2][3][4] Bayken[2][3][4]
Onasi	Aljan Nazarboyeva
Otasi	Abish Nazarboyev
Mukofotlari	Qozogʻiston: Andoza:1941-1945-yillar Ulugʻ Vatan Urushidagi Gʻalabaning 60 yilligi medali (Qozogʻiston) SSJI: Rossiya: Andoza:Qozonning 1000-yilligi uchun esdalik medali "Axmet Qodirov" ordeni kavaleri Oʻzbekiston: Boshqa davlatlar: "Italiya Respublikasi oldidagi xizmatlari uchun katta xoch ordeni" ordeni kavaleri Avstriya oldidagi xizmatlari uchun ordeni Muqaddas Mixail va Muqaddas Georgiya ordeni 1-darajali Qutqaruvchi ordeni sohibi Qirol Tomislav ordeni Piya IX ning katta xoch ordeni Ozodlik oltin ordeni Oq Burgut ordeni Leopold I katta xoch ordeni kavaleri 1-darajali juft oq xoch ordeni 1-darajali xizmatlari uchun ordeni Nila Marjon ordeni Hurmatli legion ordeni Eman tojining katta xoch ordeni فکر کنم | Andoza:1-darajali Turkiya ordeni Mariya yer xochi zanjirli ordeni Mustaqillik ordeni (Qatar) Diniy mukofotlar: «Dovruq va Shon-sharaf» ordeni I darajali qutlugʻ avliyo knyaz Daniil ordeni
Imzosi

Hayoti

Bolalik davri

Nursulton Nazarboyev 1940-yil 6-iyulda Almati viloyatining Qaskelen tumanidagi Chemolgʻan qishlogʻida Abish va Aljan Nazarboyevlarning oilasida dunyoga kelgan. Nursulton Nazarboyev Katta juzning shaprashti urugʻiga kiradi^[8]. Unga ota-onasi Nursulton deb ism qoʻygan. Chaqaloqqa ism tanlashning oʻzi bir hikoyaga aylangan. Toʻyga tashrif buyurgan qarindosh-urugʻlar har xil ismlarni taklif qilgan. Eng soʻnggida yangi tugʻilgan oʻgʻilning buvisi Mirzabola shunday degan: „Mening sevimli nevaram ikki ismni olib yursin, uning ismi Nursulton boʻlsin”^{[manba kerak]}. Mirzabola nevarasining muvaffaqiyatli inson boʻlib voyaga yetishiga katta hissa qoʻshgan.

Nazarboyevning otasi — Abish 1903-yil Olatov togʻining etaklarida, Nazarboy biyning oilasida dunyoga kelgan. Abish Nazarboyev quvnoq, hurmatli kishi boʻlgan. U nafaqat qozoq tili, balki rus va bolgar tillarini ham bilgan. Abish Nazarboyev qozoq va rus qoʻshiqlarini ixlos bilan kuylagan. U 1971-yil vafot etgan.

Nazarboyevning onasi — Aljon 1910-yil Jambul viloyati Qoʻrday tumani Qasiq qishlogʻida dunyoga kelgan. Aljon Nazarboyeva 1977-yil olamdan oʻtgan^[9].

Maktabda Nursulton Nazarboyev yaxshi oʻqigan. U faqat oʻz sinfidagina emas, balki maktabdagi eng aʼlochi oʻquvchilardan biri boʻlgan.

Xizmat yoʻli va siyosiy faoliyati

1960-yil Dneprodzerjinsk texnik uchilishini, 1967-yil Qaragʻandi metallurgiya kombinatiga qarashli oliy texnik oʻquv yurtini, 1976-yil Sovet Ittifoqi Kommunistik Partiyasi Markaziy qoʻmitasiga qarashli Oliy partiya maktabini bitirgan.

Xizmat yoʻlini 1960-yil Temirtau shahridagi Qaragʻandi metallurgiya kombinatida oddiy ishchi boʻlib boshladi va domna sexining katta gazchisi vazifasigacha koʻtarildi.

• 1960—1969 y. — Qaragʻandi metallurgiya zavodida ishladi.
• 1969—1973 y. — Qaragʻandi viloyati Temirtau shahridagi partiya-komsomol ishlarida maʼsulyatli xizmatlar qildi.
• 1973—1977 y. — Qaragʻandi metallurgiya kombinatining portkom kotibi^[10].
• 1977—1979 y. — Qaragʻandi viloyat partiya qoʻmitasining kotibi, 2-kotibi.
• 1979—1984 y. — Qozogʻiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining kotibi.
• 1984—1989 y. — Qozoq SSR Vazirlar Kengashi raisi.
• 1989—1991 y. — Qozogʻiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining birinchi kotibi,
• 1990-yil fevral—aprel orasida Qozoq SSR Oliy Sovetining raisi boʻldi.

Prezidentlik

1990-yilning aprelidan — Qozoq SSR Prezidenti. 1991-yil 1-dekabrda ilk bor Qozogʻiston Respublikasi Prezidentining umumxalq saylovi boʻlib oʻtdi. Saylov natijasida Nursulton Abishevich Nazarboyev (98,7 %) ovoz bilan gʻalabaga erishdi. 1995-yil 29-aprelda umumxalq referendum natijasida Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti Nursulton Abishevich Nazarboyevning vakolatligi 2000-yilgacha uzaytirildi. 1999-yil 10-yanvarda oʻtgan umumxalq saylovning natijasida N.A.Nazarboyev 79,78 % ovoz yigʻib, Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti boʻlib qayta saylandi. 2005-yil 4-dekabrda saylovda 91,5 % ovozga ega boʻlib, Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti boʻlib qaytadan saylandi.^[11]

Oppozitsiya Nazarboyevni kelishmovchiliklarda aybladi. U gʻolib boʻlgan prezidentlik saylovi, qozoq oppozitsiyasi va gʻarb nazoratchilarining tanqidiga uchrab, ularning fikricha saylov demokratik standartlarga mos ravishva oʻtmadi deb baholandi.^[12]

2011-yil 3-aprelda belgilangan muddatidan oldin boʻlgan prezident saylovida toʻrtinchi bor 95,5 foiz ovoz bilan Qozogʻiston Respublikasining Prezidenti boʻlib, 2016-yilgacha Nursulton Nazarboyev saylandi.^[13] Qozogʻiston Respublikasining Konstitutsiyasiga koʻra, ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Qozogʻiston Respublikasining Prezidenti boʻlishi mumkin emas. Qozogʻiston Respublikasining Prezidenti Qozogʻiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va toʻgʻridan-toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoʻli bilan besh yil muddatga saylanadi. Agarda Qozogʻiston Respublikasining toʻngʻich prezidenti boʻlsa, qonunda bunga cheklash qoʻyilmagan.

2011-yil dekabr oyida Mangʻistau viloyatida qatʼiy naroziliklar uyushtirildi. BBCda yozishicha N.A.Nazarboyev boshqaruv vaqtidagi eng katta qatʼiy naroziliklar aksiyasi shu edi.^[14]

Oilasi

Xotini – Sara Nazarbayeva – Xalqaro „Boʻbek“ bolalar xayriya fondini boshqaradi.

Prezidentning uchta qizi bor:

• Darigʻa – siyosiy fanlar doktori, JAV „Xabar“ Axborot agentligining direktorlar Kenggashining raisi, Qozogʻiston Respublikasi Parlamenti majlisining deputati.
• Dinara – N. A. Nazarboyev nomli taʼlim fondiga boshchilik qiladi. Forbes jurnalining maʼlumoti boʻyicha 2011-yilda 1,3 milliard AQSh dollarini tashkil qiluvchi boyligi bilan Qozogʻistonning eng boy ayoli hisoblanadi (dunyoda № 938 va Qozogʻistonda № 4 oʻrinda)^[15]. Timur Qulibayevning ayoli.
• Aliya – biznes bilan shugʻullanadi, „Elitstroy“ qurulish kompaniyasini boshqaradi.

N. A. Nazarboyevning yettita nevarasi va ikkita chevarasi bor.

Ikkinchi oila

Nazarboyev oʻzining „Moya jizn“ nomli xotiralar kitobida Asel Isabayena ismli ikkinchi turmush oʻrtogʻi hamda Taumen va Bayken ismli oʻgʻillari borligi haqida maʼlum qiladi^[3][4].

Kitoblari

N.A.Nazarboyev bir qator ilmiy mehnatlarning, ijtimoiy-siyosiy rivojlanish masalalari va jamoviy-siyosiy mavzu boʻyicha kitoblarning avtori:

• «Казахстанский путь»
• «Стальной профиль Казахстана»
• «Без правых и левых»
• «Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку»
• «Кремлёвский тупик»
• «Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства»
• «Рынок и социально-экономическое развитие»
• «На пороге XXI века»
• «Н. А. Назарбаев. Евразийский союз: идеи, практика, перспективы. 1994—1997»
• «Ғасырлар тоғысында» (А., 1996),
• «В потоке истории»
• «Эпицентр мира»
• va boshqalar.

Ilmiy maqolalari

Qozogʻiston pochta markasi,
1993-yil, 50 tenge (Mixel 28)

Qozogʻiston pochta markasi,
1993-yil, 100 tenge

Qozogʻiston pochta markasi,
2001-yil

• «Хозяйская расчетливость»
• «Экономика Казахстана: реальность и перспективы обновления»
• «Проблемы разделения труда»
• «Эффект объединений: опыт и проблемы»
• «Условия новые, „тормоза“ старые»
• «Проблемы Приаралья и пути их решения»
• «Terra incognita посттоталитарной демократии»
• «От имперского союза к содружеству независимых государств»
• «Экономическая интеграция — разумной альтернативы нет»
• «Межнациональное единство и экономический суверенитет — главная и надежная опора нашего продвижения вперед»
• «Наши ориентиры — консолидация, общественный прогресс, социальное партнерство»
• «Критическое десятилетие»
• «Об ускорении рыночных преобразований и мерах выхода из экономического кризиса»
• «Евразийское пространство: интеграционный потенциал и его реализация» va boshqalar.

Iqtiboslari

• “Qozogʻiston kelajagi — qozoq tilida.”
• “Kecha boʻlmaganning bugun boʻlishi mumkin, bugun boʻlganning ertaga boʻlishi mumkin, biroq ona tiliga eʼtibor bermaslikning, uni hurmat qilmasning oʻrni toʻlmas chuqurliklarga olib kelishi shubhasiz.”
• “Millat va til masalasiga kelganda, eng asosiysi, milliy ajralmoqdan yiroq boʻlish kerak.”
• “Qozoq qozoq bilan qozoqcha gaplashsin.”
• “Mustamlaka davrni esga solib, aholining nomusiga zid nomlarni ham, tilning qonuniyatlarini, tabiiy uygʻunlikni buzub turgan nomlarni ham oʻzgartirish kerak.”^[16]

Nursulton Nazarboyev nomida

Nursulton Nazarboyev nomini turli obektlarga berish haqidagi takliflar qozoq jamoatinining baʼzida noroziligiga sabab boʻladi. Biroq Nursulton Nazarboyev barcha takliflarga rozi ham boʻlmadi. Oʻz nomini taʼlim va fan sohasiga bogʻlashni istagan N.Nazarboyev oʻz nomidagi universiteti va intellektual maktablarining^[17] ochilishiga roziligi bildirdi. N.Nazarboyev nomidagi taʼlim markazlarini oʻzining nazoratiga ushlashga harakat qiladi. Nazarboyev nomidagi taʼlim mahkamalari Nazarboyev fondi va Nazarboyev Markazini orqali muvofiqlashtiriladi.

A.

Nursulton Abishevich Nazarboyev va Vladimir Putin

Nursulton Abishevich Nazarboyev va Lula Da Silva

Davlat rahbarlari Shanxay hamkorlik tashkilotida

Nursulton Abishevich Nazarboyev va Djordj Bush

Islohotlari

Yangi mustaqil davlat — Qozogʻiston Respublikasining (16.12.1991) — rivojlanishi, barcha atributlari — milliy havfsizlik, davlat boshqaruvi va hokimiyat butkul tarmoqlarining oʻzaro harkatlanish tizimi — milliy davlatning shakllanishi Nazarboyev nomi bilan chambarchas bogʻliq. Nazarboyev rahnamoligida konstitutsiyaviy takomillashish protsesi yuzaga chiqdi, 1995-yilning avgust oyida Qozogʻiston Respublikasining asosiy Qonunini qabullagan umumxalq referendum asosida nihoyasiga yetdi. Qozogʻistonda demokratik institutlarni bunyod qilish Nazarboyevning eng yaxshi mehnatlaridan biri boʻlib hisoblanadi. Soʻz va nashriyot erkinligi, saylov va saylanish huquqi, partiyalar va ijtimoiy birlashmalarni tashkil qilish huquqi, din erkinligi kabi fuqoroviy jamoatning barqaror qadriyalari N.Nazarboyevning vaqtidagi konstitutsiyaviy normalarga aylandi. Iqtisodiy siyosatni, demokratik oʻzgarishlarni, rejadagi kabi yuzaga chiqarishga davlat tuzilmalarining, prezidentlik respublika sifatida xalq tanlagan naʼmunasi oʻz samarasini berdi.^[18]

• 1992-yilning boshida N.Nazarboyev „Qozogʻistonning mustaqil davlat sifatida shakllanishi va rivojlanish strategiyasi“ tayyorlab, davlatning ichki va sirtqi siyosatining batafsil yoʻlishini aniqladi.
• Shuning natijasida 1997-yilning boshlarida mamlakatda makroiqtisodiy doimiylik joy oldi, inflyatsiya toʻxtatildi, sanoat jonlanib, moliya-byudjet, soliq tizimi tashkil topdi, xususiylashtirish olib borildi, nafaqa umumlashtirish tizimi yoʻlga qoʻyildi, uy-joy kommunal xoʻjaligini reformalash yuzaga chiqdi.
• N.Nazarboyevning „Qozogʻiston-2030“ strategiyasi davlat rivojlanishining asosiy yoʻnalishlarini ochiqladi. 2006-yilgi aholiga Yoʻllashida Qozogʻistonning raqobatbardosh 50 davlatning safiga kirish strategiyasi belgilangan.
• N.Nazarboyevning iqtisodchi va siyosatchi sifatidagi shaxsiy obroʻsi, davlatda qulay sarmoyaviy holatning shakllanishiga, koʻplagan davlatlar va xalqaro moliya institutlari bilan, intensiv ravishda iqtisodiy birdamligi aʼlo darajada samarasini berdi. Respublikada qishloqni rivojlantirishga, qashshoqlik bilan kurashishga, uy-joy qurulishini rivojlantirishga va boshqalarga yoʻnaltirilgan yirik ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish boshlandi. N.Nazarboyev industrial-innovatsiyali rivojlantirish strategiyasini tayyorladi, sarmoyaviy va innovatsiyali fondlar tashkil topdi. Dunyo miqyosidagi ekspertlar orasida «Qozogʻiston namunasi» degan termin paydo boʻldi. Qisqa vaqt ichida xalqaro birdamlik tamoyilini shakllantirdi. Uning koʻplagan tashabbuslari keng xalqaro miqyosida oʻz oʻrnini topdi. Masalan, Semey yadroviy poligonini yopishi, yadroviy derjava huquqiy holatidan voz kechdishi, dunyo va mintaqaviy havfsizlikni taʼminlash yoʻnalishdagi izchil faoliyati, v.b. N.Nazarboyev MDH, Bojxona ittifoqi, Shanxay Hamkorlik Tashkiloti (ShHT), Yevrosiyo ittifoqi kabi xalqaro tuzilmalarni amalga chiqarishning tashabbuskori. U BMT Bosh Assambleyasining 47-sessiyasida tashkil etish taklifi bilan chiqqan, Osiyodagi oʻzaro nufuzi va ishonch choralari haqida kengashi oʻz faoliyatini boshladi.

Nazarboyevning tashabbusi bilan ochilgan taʼlim muassalari

• Xalqaro axborot texnalogiyalar universiteti
• Qozogʻiston menedjment instituti
• Iqtisodiyot instituti
• Xoja Ahmad Yassaviy nomidagi Xalqaro Qozoq-Turk universiteti
• N. Gumilev nomidagi Yevrosiyo milliy universiteti
• Milliy davlat huquqshunoslik universiteti
• Nazarboyev universiteti
• Nazarboyev Intellektual Maktabi^[18]
• litseylar va kollejlar
• Prezident «Boʻlashaq» dasturi amalga oshmoqda, u dastur boʻyicha yoshlar dunyo miqyosidagi yirik oʻquv yurtlarida bilim olmoqdalar.
• Isteʼdodli bolalar uchun prezidentning «Darin» sovgʻasi tayinlangan.

Boshqa lavozimlari va mansablari

• Iqtisodiy fanlar doktori (1993)
• QR MFA-ning (1995) va bundan boʻlak ilmiy muassasalar hamda horijiy taʼlim muassasalarining akademigi
• Qozogʻiston xalqi Assambleyasining raisi
• Qozogʻiston Qurolli Kuchlarining Bosh Qoʻmandoni
• Dunyo qozoqlari uyushmasining raisi
• Nur Oʻtan Xalq-demokratik partiyasining raisi
• Oʻrta Osiyo davlatlari Doʻstlik fondining hurmatli raisi
• YXHT-ning raisi
• Birnecha yil Xalqaro Orolni qutqarish fondini boshqardi

Qozogʻiston Respublikasi Milliy fanlar akademiyasining, Xalqaro injinerlik akademiyasining va Rossiya Federatsiyasi ijtimoiy fanlar akademiyasining akademigi. Al-Farobiy nomidagi Qozoq davlat milliy universitetining hurmatli professori. Belarus Fanlar akademiyasining hurmatli aʼzosi. M.V.Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining hurmatli professori.

N.A.Nazarboyev – Qozogʻistonning eng oliy oʻzgacha namunadagi «Altin Qiran» (Oltin Burgut) ordeni bilan, shuningdek dunyoning koʻplagan davlatlarining, xalqaro va ijtimoiy tashkilotlarining oliy mukofotlari bilan taqdirlangan.^[18]

Partiyaviylik

N.Nazarboyev SSJI parchalangunga qadar SIKP aʼzosi boʻlgan. Qozogʻiston Respublikasning Konstitutsiyasida prezident biron-bir partiya aʼzosi boʻlib ishlashga hamda uni boshqarishga man qilinadi. Lekin u «Nur Oʻtan» siyosiy partiyasini qoʻllab-quvvatladi. 2007-yili Konstitusiyaga oʻzgartirish kiritdi va N.A.Nazarboyev «Nur Oʻtan» partiyasining rasmiy bosh lavozimiga kirishdi^[19].

Faktlar

• N.A.Nazarboyev 1989-yildan boshlab davlat boshiga keldi. Sobiq SSJI davlatlari orasida eng yoshi katta rahbarlarning biridir. Faqat Islom Karimovning yoshi undan kattaroq. Oʻzbekiston va Qozogʻiston Sobiq SSJI davlatlari orasida, mustaqillik olgandan buyon davlat rahbarlari almashmay kelayotgan yagona davlatlardir.
• N.A.Nazarboyev dunyodagi eng badavlat va qudratli davlat rahbarlari reytinggida 10 oʻrinni egallaydi.^[20]
• Prezidentning oilasida ikkita millader bor ular: (ikkinhi qizi Dinara Qulibayeva — 1,258 million dollar va ikkinchi kuyovi Qulibayev Timur — 1,258 million dollar) va bir nechta millionerlari (birinchi qizi Darigʻa Nazarboyeva — 593 million dollar, nevarasi Nurali Aliyev — 200 million dollar)^[21], sobiq kuyovi Raxat Aliyev^[22][23] va ukasi Boʻlat Nazarboyevlardir^[24]. Nazarboyev urugʻ-aymoqlarining boyligi $7 mlrd baholanadi.^[25]
• Prezidentning tugʻilgan kuni, davlat bayrami hisoblanmish Poytaxt kuni bilan birga nishonlanadi. 7-may — Prezident katta qizining tugʻilgan kuni va Vatan Himoyachilari Kuni.^[26] Har ikkala kun ham dam olish kuni hisoblanadi.
• 1-dekabr Birinchi Prezident Kuni sifatida nishonlanadi hamda davlat bayrami va dam olish kuni hisoblanadi.^[27]
• Nursulton Nazarboyevga atab Almatidagi Prezident parkida^[28], Choʻlpan-Atada^[29], Astanada^[30], Ukrainada^[31] va Anqarada yodgorliklar qoʻyilgan^[32].
• Iordaniyada, Turkiyada^[33] va Chechenistonda Nursulton Nazarboyev nomi bilan ataluvchi koʻchalar bor ^[34]. Shunigdek Chechenistonda Nursulton Nazarboyev nomidagi litsey ham bor^[29].