Abbosiy xalifalar roʻyxati

Abbosiy xalifalar islom paygʻambari Muhammadning amakisi Abbos ibn Abdulmuttalib avlodidan boʻlgan Quraysh qabilasining Abbosiylar sulolasi vakillaridan islom xalifasi unvoniga ega boʻlganlar.

Ushbu oila 748—750-yillardagi Abbosiylar inqilobida Umaviylar xalifaligini agʻdarib, hokimiyat tepasiga kelgan. Sulola Abbosiylar xalifaligining hukmdorlari, shuningdek, 10-asrda shia Fotimiylar xalifaligi (909-yilda tashkil etilgan) va Qurtuba xalifaligi (929-yilda tashkil etilgan) ustuvorligiga qarshi chiqqaniga qadar Islomning umumeʼtirof etilgan ekumenik rahbarlari boʻlgan. Abbosiylarning siyosiy tanazzulga uchrashi Samarradagi anarxiya davrida (861—870) boshlangan hamda bu voqea musulmon dunyosining avtonom sulolalarga boʻlinishini tezlashtirgan edi. Xalifalar 936—946-yillarda oʻz hokimiyatlarini dastlab bir qator harbiy kuchlar, soʻngra Bagʻdodni qoʻlga olgan shia Buvayhiy amirlari hisobiga boy berdilar. 11-asr oʻrtalarida buvayhiylar oʻrniga sunniy saljuqiy turklar sulolasi ustuvorlikka erishgan va turk hukmdorlari oʻz hukmronliklari davrida „Sulton“ unvonini qabul qilishgan. Shunday qilib, Abbosiy xalifalari sunniy islomning umumeʼtirof etilgan syuzerinlari boʻlib qolishdi. 12-asr oʻrtalarida Abbosiylar saljuqiylardan mustaqillikka erishdilar, ammo Abbosiylar hokimiyatining tiklanish davri 1258-yilda moʻgʻullar Bagʻdodni tor-mor qilishi bilan yakunlandi.

Abbosiy xalifalarning koʻpchiligi „ummu al-valad“ (arabcha: أم الولد) degan statusga ega kanizak onadan tugʻilgan. Bu atama oʻz egasidan farzand koʻrgan choʻri ayolni anglatadi. Bu ayollar oʻzlarining goʻzalligi va aql-zakovati bilan mashhur edilar. Bu holatda mulkdor oʻz farzandlarining oʻzidan qonuniy ravishda erkin va toʻliq meros huquqiga ega boʻlish huquqini tan olishi va keyinchalik mazkur farzandlarning onalarini oldi-sotdi qilishdan voz kechishi mumkin edi^[1]. Bu kanizaklar asosan Habashlar, armanlar, berberlar, Vizantiya yunonlari, turklar yoki hatto Sitsiliyadan edilar^[2][3][4].

Abbosiy xalifalar (750-yil 25-yanvar – 1258-yil 20-fevral)

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Abbosiylar xalifaligi

Abbosiy xalifalar roʻyxati^[5][6]:

T/R	Hukmronlik davri	Hukmdorlik ismi	Asl ismi	Ota-onasi	Muhim voqealar
1.	750 – 754-yil 8-iyun	As-Saffoh	Abulabbos Abdulloh	Muhammad ibn Ali ibn Abdulloh Rayta binti Ubaydulloh al-Harsiya	Muhammadning amakisi al-Abbosning avlodi. Abbosiylar sulolasining asoschisi (Islom xalifaligidagi ikkinchi sulola) Talas jangi (751) Markaziy Osiyoda musulmonlarning ustunligini taʼminladi.
2.	754-yil 10-iyun – 775	Mansur	Abū Jaʼfar Abdulloh	Muhammad ibn Ali ibn Abdulloh Sallama ummu Abdulloh (ehtimol, Nefzaoualik)	754-yilda akasi xalifa As-Saffoh (abbosiylar sulolasining asoschisi) merosxoʻr etib tayinlagan. Al-Mansur 753-yilda (hijriy 136) Makkaga ketayotib, xalifa deb eʼlon qilinib, keyingi yili qasamyod qilgan[7]. Bagʻdodning asoschisi va eng mashhur Abbosiy xalifalardan biri. Hukmronligi davrida qochqindagi Umaviy shahzodasi Abdurahmon I Andalusda Kordova amirligiga asos solgan (756).
3.	775 – 785-yil 4-avgust	Al-Mahdiy billoh	Abū Abdulloh Muḥammad	Mansur Arva binti Mansur al-Himyariy	Otasi merosxoʻr etib tayinlagan va otasining vafotidan soʻng, oʻrnini egallagan. Mahdiy oʻz hukmronligini bir qancha siyosiy mahbuslarni ozod qilish, Makka va Madinaning muqaddas joylarini kengaytirish va bezash, haj ziyoratchilari uchun favvoralar va yotoqxonalar qurishdan boshlagan. Pochta xizmatini kengaytirdi, maxfiy xizmatni rivojlantirdi, shaharlarni mustahkamladi va qozilar sonini koʻpaytirdi. Hayratlanarli miqdorda koʻp xayriyalar ham qilgan[8].
4.	785-yil avgust – 786-yil sentyabr	Al-Hodiy	Abū Muḥammad Mūsā	Al-Mahdiy Al-Xayzuran binti Attia	Otasi tomonidan merosxoʻr etib tayinlangan va otasi vafotidan keyin hukmronligini boshlagan.
5.	786-yil 14-sentyabr – 809-yil 24-mart	Horun ar-Rashid	Horun	Al-Mahdiy Al-Xayzuran binti Attia	Otasi al-Mahdiy tomonidan ikkinchi merosxoʻr etib tayinlangan. Akasi al-Hodiy vafotidan keyin 786-yilda hukmronligini boshlagan. Hozirgi Marokash hududi 788-yil Idrisiylar sulolasi hukmronligi oʻrnatilgunga qadar Abbosiylar qoʻl ostida boʻldi.
6.	809-yil mart – 813-yil 24/25-sentyabr	Muhammad al-Amin	Abū Mūsā Muḥammad	Horun ar-Rashid Ummu Jaʼfar Zubayda binti Jaʼfar ibn al-Mansur	Otasi Horun ar-Rashid tomonidan birinchi merosxoʻr etib tayinlanib, 809-yilda otasining vafotidan keyin hukmronligini boshlagan. Oʻgay akasi Abdulloh al-Maʼmunni merosxoʻrlik huquqidan mahrum qilishga harakat qilgan. 811-yilda Toʻrtinchi fitna nomini olgan fuqarolar urushi boshlandi. Amin Bagʻdod qamali natijasida taxtdan agʻdarilib, oʻldirilgan.
7.	813-yil sentyabr – 833-yil 9-avgust	Maʼmun	Abul Abbos Abdulloh	Horun ar-Rashid Ummu Abdulloh Marojil	Otasi tomonidan ikkinchi merosxoʻr etib tayinlangan. Oʻgay ukasi Amin merosxoʻrlikdan mahrum qilishga harakat qilgan. Aminni taxtdan agʻdarib, 813-yildagi fuqarolar urushidan keyin oʻgay ukasi Aminning oʻrniga xalifa boʻldi. Fuqarolar urushida gʻalaba qozondi. Tarjima harakatini yoʻlga qoʻydi, „Donishmandlar uyi“ni tubdan yangiladi. Turli sivilizatsiyalarga oid bilimlarni toʻplash va tarjima qilishda olimlarni tizimli qoʻllab-quvvatladi. Hukmronligi davrida xalifalik Oʻrta yer dengizi orollari hisobidan hukmronligini kengaytirdi. Ayniqsa, Krit amirligi tashkil etildi (824/827) va Sitsiliyani musulmonlar bosib olishi boshlandi (827). 833-yilda Maʼmun hukmronligining oxiriga kelib, Ibn Abu Duod xalifaning yaqin hamkoriga aylandi. Oʻlim toʻshagida yotgan Mamun unga ukasi va oʻrinbosari al-Muʼtasimga Ibn Abu Duodni oʻz maslahatchilari tarkibiga kiritishni tavsiya qildi[9].
8.	833-yil 9-avgust – 842-yil 5-yanvar	al-Muʼtasim billoh	Abu Isʼhoq Muhammad	Horun ar-Rashid Marida binti Shabib, ehtimol, Soʻgʻdlik	Akasi Maʼmun rasmiy ravishda oʻz vorisi etib tayinlamagan. Tabariy bergan maʼlumotga koʻra, Maʼmun oʻlim toʻshagida yotganida oʻz oʻrniga oʻgʻli Abbosni emas, balki ukasining nomzodini koʻrsatish toʻgʻrisida maktub yozgan[10]. Turk gʻilmoni hokimiyat lavozimlarini egallay boshladi. Boshqaruvning harbiylashuvi va markazlashuvi kuzatildi. 833-yildan Abbosiy amaldori Ahmad ibn Abu Duod boshchiligida mihna instituti boʻlgan moʻtaziliylikni rasmiy qoʻllab-quvvatlash boshlandi. Samarra shahriga asos soldi. 836-yilda poytaxtni Samarraga koʻchirdi.
9.	842-yil 5-yanvar – 847-yil 10-avgust	al-Vosiq billoh	Abu Jaʼfar Horun	Muʼtasim Qaratis yunon kanizak	Otasi Muʼtasim oʻgʻli va merosxoʻrining boshqaruv tajribasiga ega boʻlishi uchun harakat qilgan. Merosxoʻrlikka nomzodi otasi tomonidan koʻrsatilgan. Vosiq otasidan keyin xalifalik taxtiga oʻtirib, mamlakatni olti yil boshqargan. Vosiq shishish kasalligidan vafot etgan[11].
10.	847-yil 10-avgust – 861-yil 11-dekabr	Mutavakkil	Jaʼfar	Muʼtasim Ummu Jaʼfar Shuja	Yosh shahzoda sifatida 842-yilda akasi Vosiq amir al-haj etib tayinlagan. Akasining hukmronligi davrida saroy aʼyoni boʻlib qolgan. Moʻtaziliylikni rasmiy qoʻllab-quvvatlashni toʻxtatib, mihnani bekor qilgan (848/851). Anʼanaviy diniy eʼtiqodga qaytgan. Mutavakkil Abbosiylarning oxirgi buyuk xalifasi. Vafotidan keyin sulola tanazzulga yuz tutgan. Oʻgʻli Muntasir koʻmagida qoʻriqchilari tomonidan oʻldirilgan.
11.	861 – 862-yil 7 yoki 8-iyun	al-Muntasir billoh	Abu Jaʼfar Muhammad	Mutavakkil Hubshiya, yunon kanizak	Samarradagi anarxiya davrida hukmronlik qilgan. Xalifa Mutavakkil (847—861) vafotidan keyin oʻgʻillariga xalifalikni meros qilib olish imkonini beradigan vorislik rejasini tuzgan edi. Unga koʻra, oʻrniga birinchi boʻlib toʻngʻich oʻgʻli Muntasir, soʻngra Muʼtazz va uchinchi oʻrinda Muayyad oʻtirishi kerak edi[12]. Biroq, Muntasir rejani oʻzgartirishga harakat qilib, deyarli muvaffaqiyatga erishdi. Abbosiylar xalifaligi tanazzulga uchradi. Aksariyat Abbosiy xalifalari kabi oʻz qavmdoshlari boʻlgan Banu Hoshimga vaqf bergan.
12.	862 – 866	al-Mustaʼin billoh	Ahmad	Muhammad ibn al-Muʼtasim – abbosiy shahzoda. Maxariq, sitsiliyalik kanizak	Samarradagi anarxiya davrida hukmronlik qilgan. Beshinchi fitna (fuqarolar urushi) boshlangan 865-yilda Bagʻdodga qochib ketgan. 865—866-yillarda Abbosiy fuqarolar urushi boʻlgan. Urush Mustaʼin va Muʼtazz oʻrtasida boʻlgan. Urush 866-yilda Muʼtazz xalifa boʻlishi bila tugagan.
13.	866 – 869	al-Muʼtazz billoh	Abu Abdulloh Muhammad	Mutavakkil Sabiha (Qabiha). Yunon kanizak	Samarradagi anarxiya davrida hukmronlik qilgan. Muʼtazz hukmronligi (866—869) davrida xalifalik markaziy hokimiyati tanazzulga uchrashining apogeyini va avtonom sulolalar paydo boʻlishi orqali ifodalangan siyosiy tarqoqlik tendensiyalarining eng yuqori choʻqqisi kuzatildi. Turkiy harbiy ofitserlar tomonidan agʻdarilgan.
14.	869 – 870-yil 21-iyun	al-Muhtadiy billoh	Abu Isʼhoq Muhammad	Vosiq Qurb, yunon kanizak	Samarradagi anarxiya davrida hukmronlik qilgan. Muhtadiy hukmdor sifatida islom olamida yuqori mavqega ega boʻlgan[13] umaviylar xalifasi Umar ibn Abdulazizga[14] taqlid qilishga intildi. Samarradagi anarxiya yakunida turkiy harbiylar tomonidan oʻldirilgan.
15.	870-yil 21-iyun – 892-yil 15-oktyabr	Muʼtamid	Abul Abbos Ahmad	Mutavakkil Fityan, Kufalik yunon kanizak	Muʼtamid hukmronligi „Samarradagi anarxiya“ning tugashi va Abbosiylar hokimiyatining qayta tiklanishining boshlanishi bilan xarakterlidir. Ukasi Muvaffaq harbiylarning sadoqatini taʼminlagan va akasiga katta taʼsir koʻrsatgan bosh qoʻmondon edi. „Abbosiylar uygʻonishi“ning boshlanishi. Safforiylar qoʻzgʻolonining qaytarilib, Zanjilar qoʻzgʻolonining bostirilishi. Misrda muxtor Tuluniylar sulolasining barpo etilishi, Movarounnahr, Fors, Sind va Panjob, Shimoliy Afrika, Oʻrta Sharq va Arabistonda Abbosiylar hukmronligining bosqichma-bosqich tanazzulga uchrashi.
16.	892-yil oktyabr – 902-yil 5-aprel	al-Muʼtazid billoh	Abul Abbos Ahmad	Al-Muvaffaq, Abbosiy shahzoda va bosh qoʻmondon Dirar (Hariz), yunon kanizak	Muʼtamidning jiyani boʻlgan. Oʻz ismini merosxoʻrlar qatoriga qoʻshib, amakivachchasini merosxoʻrlikdan mahrum qilgan. Amakisining vafotidan keyin taxtni egallagan. Muʼtazid hukmdor sifatida otasining qobiliyatlarini meros qilib olib, iqtisodiy va harbiy qobiliyati bilan ajralib turdi. Qattiqqoʻlligiga qaramay, Abbosiylarning eng buyuklaridan biriga aylandi[15]. „Abbosiylar uygʻonishi“ oʻz choʻqqisiga chiqdi. Jazira, Tugʻur, Jibalda xalifa hokimiyatining tiklanishi. Poytaxtning Bagʻdodga qaytishi. Qarmatlarning missionerlik faoliyati va bosqinlarining boshlanishi.
17.	902-yil 5-aprel – 908-yil 13-avgust	al-Muktafiy billoh	Abu Muhammad Ali	Muʼtazid Jijak, Turkiy kanizak	Otasi xalifa Muʼtazid merosxoʻrlikka nomzod qilib koʻrsatgan. Muʼtazid oʻzining toʻngʻich oʻgʻli va vorisi Ali al-Muktafiyni birinchi navbatda Ray, Qazvin, Qum va Hamadon viloyatlariga hokim etib tayinlash orqali vorislikka tayyorlagan. Hukmronligi davrida Abbosiylar Misr va Suriyani Tuluniylardan butunlay tortib oldilar. „Abbosiylar uygʻonishi“ davri tugadi.
18.	908-yil 13-avgust – 929	al-Muqtadir billoh	Abu Fadl Jaʼfar	Muʼtazid Shagʻab, yunon kanizak	Oʻgay akasi Muktafiy tomonidan merosxoʻrlikka nomzod qilib koʻrsatilgan edi. Muktafiy yosh vafot etib, Muqtadir 13 yoshida taxtga oʻtirdi hamda Abbosiylar tarixi va Islom tarixidagi eng yosh xalifalardan biri boʻldi. Abdulloh ibn al-Muʼtazz foydasiga muvaffaqiyatsiz bosqinchilik urinishi (908) qilgan. Xalifalik unvoniga 909-yildan Fotimiylardan al-Mahdiy Billoh va 929-yildan Kordovalik Abdulrahmon III daʼvo qilgan.
19.	929	al-Qohir billoh	Abu al-Mansur Muhammad	Muʼtazid Fitna, berber kanizak	Birinchi hukmronlik davri. Bosh qoʻmondon Muʼnis al-Muzaffar ikki kunga hokimiyatga chiqargan.
(18)	929 – 932-yil 31-oktyabr	al-Muqtadir billoh	Abu Fadl Jaʼfar	Muʼtazid Shagʻab	Ikkinchi hukmronlik davri. Qarmatlar Makka va Madinani qamal qildi (930-yl). Bagʻdod yaqinida Muʼnis al-Muzaffarga qarshi jangda oʻldirilgan.
(19)	932-yil 31-oktyabr – 934	al-Qohir billoh	Abu al-Mansur Muhammad	Muʼtazid Fitna, berber kanizak	Ikkinchi hukmronlik davri. 932-yil 31-oktyabrda akasi taxtdan agʻdarilib, oʻldirilganidan keyin xalifalik taxtini egallagan.
20.	934 – 940-yil 23-dekabr	ar-Radiy billoh	Abul Abbos Ahmad/Muhammad	Muqtadir Zaloum, berber kanizak	Dastlab otasi Muqtadir tomonidan merosxoʻr etib tayinlangan. Amakisi Qohir vafotidan keyin taxtga oʻtirdi. Ar-Radiy koʻpincha oxirgi haqiqiy xalifa sifatida tilga olinadi. Jumladan, juma namozlarida nutq soʻzlagan, faylasuflar bilan dolzarb masalalarni muhokama qilish uchun majlislar oʻtkazgan yoki davlat ishlari boʻyicha maslahatlashgan oxirgi xalifa edi. Shuningdek, muhtojlarga nafaqa tarqatish yoki zolim zobitlarning qattiqqoʻlligiga qarshi turgan oxirgi xalifa ham edi.
21.	940 – 944	al-Muttaqiy billoh	Abu Isʼhoq Ibrohim	Muqtadir Xalub Zahro, kanizak	Soʻnggi Abbosiylar davrining boshlanishi. Akasi ar-Radiy vafotidan keyin harbiylar tomonidan tayinlangan. Amir ul-umaro Tuzun hokimiyatdan agʻdarib, koʻzini koʻr qilgan.
22.	944-yil sentyabr – 946-yil 29-yanvar	al-Mustakfiy billoh	Abdulloh	Muktafiy Gʻusn (Amla al-Nas), kanizak	Amir ul-umaro Tuzun hokimiyatga olib kelgan. Bagʻdod va Iroqni buvayhiylar egallab olganidan keyin taxtdan agʻdarilib, koʻzi koʻr qilingan.
23.	946-yil 29-yanvar – 974	al-Mutiy lilloh	Abul Qosim al-Fadl	Muqtadir Shagʻla, sitsiliyalik kanizak	Amakivachchasi Mustakfiyning oʻrnini egalladi. Hukmronligi davrida buvayhiylarning taʼsiri kuchaydi. Buvayhiy amiri Muizz ud-Davlaning qoʻllovi bilan hokimiyatni egallagan. Hukmronligining soʻnggi yillarida Abbosiylar Misr, Falastin va Hijoz ustidan nazoratni butunlay yoʻqotdilar. 970-yilda insultdan keyin boshlangan qisman falajlanish tufayli kuchsizlanib qolgan al-Mutiy sogʻligʻini bahona qilib taxtdan voz kechishga majbur boʻldi. Oʻrniga oʻgʻli Abdulkarim at-Toiy (h. 974–991) 5-avgust kuni taxtga chiqdi.
24.	974 – 991	At-Toiy amrilloh	Abdulkarim	al-Mutiy Utb al-Rumiya	Otasi al-Mutiy tomonidan merosxoʻr etib tayinlangan va 970-yilgi insultdan keyin boshlangan qisman falajlik tufayli otasi taxtdan voz kechgan. Hukmronligi davrida Suriya qarama-qarshi guruhlar – Fotimiylar va Karmatlar oʻrtasida parchalanib ketgan. Buvayhiylar esa ichki nizolashayotgan guruhlarga boʻlinib ketishdi. Buning ustiga Vizantiya imperatori John Tzimisces 975-yilda sharqqa hujum qilib, gʻalaba qozondi. Oʻn yetti yillik xalifalik qilgan aṭ-Ṭaʼiʼ 991-yilda taxtdan tushirildi. Buvayhiy amiri Baho ud-Davla tomonidan taxtdan tushirilgan.
25.	991-yil 1-noyabr – 1031-yil 29-noyabr	al-Qodir billoh	Ahmad	Isʼhoq ibn al-Muqtadir, abbosiy shahzoda Tumna, kanizak	Amakivachchasi xalifa at-Toiyning oʻrniga oʻtirgan. Hokimiyatni egallashini buvayhiy amiri Baho ud-Davla qoʻllab-quvvatlagan. Hukmronligi davrida musulmon hukmdorlariga sulton unvonini bergan. Sultonlar keyingi barcha Abbosiy xalifalarning diniy noiblari boʻlib qoldilar. Anʼanaviy sunniylikni qoʻllab-quvvatlagan. Bagʻdod manifestini nashr ettirgan.
26.	1031-yil 29-noyabr – 1075-yil 2-aprel	al-Qoim bi-amrilloh	Abu Jaʼfar Abdulloh	al-Qodir Badr ad-Dija (Qatr al-Nido), arman kanizak	Qurtuba xalifaligining parchalanishi va tugatilishi (1031). Bagʻdodga Toʻgʻrulbek boshchiligidagi Saljuqiy turklar siyosiy taʼsirining boshlanishi (1055-yil). Buvayhiylar taʼsirining tugashi. Qoim Toʻgʻrul, Alp Arslon va Malikshohga sulton unvonini bergan. Murobitlar sulolasi Abbosiy xalifaning diniy va nominal hokimiyatini tan oldilar (tax. 1062-yil).
27.	1075-yil 2-aprel – 1094-yil fevral	al-Muqtadiy bi-amrilloh	Abul Qosim Abdulloh	Muhammad ibn al-Qoim, abbosiy shahzoda Urjuvuan, arman kanizak	Abbosiy shahzodasi Muhammad Zakirat va arman kanizak Ummu valaddan tugʻilgan[16]. Saljuqiylar sultoni Malikshoh xalifani sharaflagan. Hukmronlik davrida xalifalik Saljuqiylar sultonligining butun hududida tan olingan. Fotimiylardan qutulgan Muqaddas shaharlar bilan bilan birga Hijoz yana Abbosiylar yurisdiktsiyasini tan oldi.
28.	1094-yil fevral – 1118-yil 6-avgust	al-Mustazhir billoh	Abul Abbos Ahmad	Al-Muqtadiy Toif al-Afvo, misrlik kanizak	Otasidan keyin xalifa boʻlgan. Soʻnggi Abbosiylar davrining mashhur xalifasi edi. Suriyada birinchi salib yurishining boʻlib oʻtishi. Mavdudning Levant sohilidagi musulmon yerlarini qayta egallash uchun salib yurishlariga qarshi kurashga hissa qoʻshgani bilan mashhur.
29.	1118-yil 6-avgust – 1135-yil 29-avgust	al-Mustarshid billoh	Abu Mansur al-Fadl	Al-Mustazhir Lubaba, slavyan kanizak	Otasining oʻrniga xalifa boʻldi. Soʻnggi Abbosiylar davrining taniqli xalifasi va arab shoiri ham edi. Mustarshid oʻz vaziri Amiduddavlo Jaloliddin Hasan ibn Alini lavozimidan boʻshatib, qamoqqa tashladi. Oradan bir yil oʻtib Ahmad ibn Nizomulmulkni ham vazirlikdan boʻshatdi. Magʻribda Muvahhidlar davlatining tashkil topishi (1121). Muvahhidlar Abbosiylarga qarshi boʻlishgan.
30.	1135-yil 29-avgust – 1136	Ar-Rashid billoh	Abu Jaʼfar al-Mansur	Al-Mustarshid Xushf, iroqlik kanizak	Otasi merosxoʻr etib tayinlagan. Otasi suiqasd natijasida oʻldirilganidan keyin taxtni egallagan. Saljuqiylar sultoni Gʻiyosiddin Masʼud tomonidan taxtdan agʻdarilgan. Rashid Billohni saljuqiylar taxtdan agʻdargan va Isfahonga qochib ketgan. U yerda 1138-yil iyun oyida toʻrtta shia Nizoriy ismoiliylari (qotillar) tomonidan oʻldirilgan. Bu voqea Alamutda bir hafta nishonlangan[17].
31.	1136 – 1160-yil 12-mart	al-Muqtafiy li-amrilloh	Abu Abdulloh Muhammad	Al-Mustazhir Ashin, suriyalik kanizak	Xalifa al-Mustarshidning ukasi va Ar-Rashid billohning amakisi. Muqtafiy soʻnggi Abbosiylar davrida muvaffaqiyatli armiya tuza oldi. Ilgari xalifalar saljuqiylarga harbiy jihatdan qaram edi. Saljuqiylarning Bagʻdodni qamal qilishi (1157) muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Xalifaning soʻnggi Abbosiylar davridagi siyosiy va harbiy taʼsiri qayta tiklandi.
32.	1160-yil 12-mart – 1170-yil 20-dekabr	al-Mustanjid billoh	Abu Muzaffar Yusuf	Al-Muqtafiy Thavus, turkiy yoki habash kanizak	Otasidan keyin xalifalik davri boshlangan.
33.	1170-yil 20-dekabr – 1180-yil 30-mart	al-Mustadiy bi-amrilloh	Hasan	Al-Mustanjid Gʻada, arman kanizak	Mustadiy otasi Mustanjiddan xalifalikni meros qilib olgan. Oʻzi ishlab topgan mablagʻ hisobidan tirikchilik qilgan. Shuning uchun zobitlari bozorda xalifa oʻz qoʻli bilan tayyorlagan koʻrpachalar sotishgan. Siyosiy va diniy hokimiyatini butun Yaqin Sharq, ayniqsa Misr hukmdori Salohiddin ham tan olgan. Xalifa Mustadiy Salohiddinga sulton unvonini bergan. Shuningdek, muqaddas shaharlar: Makka, Madina va Quddus ham uning boshqaruviga berilgan. 1171-yilda Fotimiylar xalifaligi tugatilib, Salohiddin boshqaruvi ostidagi Misrda Abbosiylar hokimiyati tiklandi.
34.	1180-yil 2-mart – 1225-yil 4-oktyabr	An-Nosir	Abul Abbos Ahmad	Al-Mustadiy Sayyida Zumurrud	Salohiddin tomonidan Quddusning salibchilardan tortib olinishi (1187). An-Nosir soʻnggi Abbosiylar davrining nufuzli xalifasi boʻlgan. Tarixchi Angelika Hartmanning yozishicha, An-Nosir Abbosiylar xalifaligining samarali boshqara olgan soʻnggi xalifasi boʻlgan[18]. Siyosiy va diniy hokimiyati butun Yaqin Sharqda, xususan, Salohiddinning Ayyubiylar sulolasi hududida ham tan olingan.
35.	1225-yil 5-oktyabr – 1226-yil 11-iyul	az-Zohir bi-amrilloh	Abu Nasr Muhammad	An-Nosir Asma	1189-yilda merosxoʻr etib tayinlangan. Otasining vafotidan keyin taxtga chiqqan. Qisqa hukmronligi davrida soliqlarni pasaytirdi va bosqinlarga qarshi tura oladigan kuchli qoʻshin tuzdi. 1226-yil 10-iyulda, taxtga oʻtirganidan 9 oy oʻtib vafot etdi. Oʻzining qisqa hukmronligi davrida Sharqiy Islom olamining baʼzi qismlarida halokatli moʻgʻul istilosi boshlanganini koʻrdi.
36.	1226-yil 11-iyul – 1242-yil 2-dekabr	al-Mustansir billoh	Abu Jaʼfar al-Mansur	az-Zohir bi-amrilloh Zahro, turkiy kanizak	Otasi xalifa az-Zohirdan keyin xalifalik taxtiga chiqdi. Mustansir soʻnggi Abbosiylar davrining oxirgidan oldingi xalifasi edi. Hukmronligi davrida Sharqiy Islom olamini moʻgʻullar bosib olgan. Buxoro, Samarqand kabi buyuk shaharlar vayron boʻlib, millionlab musulmonlar oʻldirilgan.
37.	1242-yil 2-dekabr — 1258-yil 20-fevral	al-Mustaʼsim billoh	Abdulloh	al-Mustansir Hajer, habash kanizak	Soʻnggi Abbosiylar davrining soʻnggi xalifasi Abbosiylar sulolasining tugashi. Mustaʼsim tan olingan eng soʻnggi musulmon xalifasi ham edi. Uning oʻlimi xalifalikning Yaqin Sharqdagi siyosiy va diniy tuzilma sifatida to‘liq tugatilishini belgilab berdi. 15 yil, 2 oy, 15 kun hukmronlik qilgach, moʻgʻullar Bagʻdodni talon-taroj qilishi bilan qatl etilgan.

Qohira xalifaligi (1261-yil 13-iyun — 1517-yil 22-yanvar)

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Mamluklar davlati

1261-yilda Abbosiylar sulolasi hokimiyati Qohirada mahalliy mamluk sultonlari homiyligida sulolaning kadet boʻlimi tomonidan qayta tiklandi. Biroq, bu xalifalar sof diniy va ramziy shaxslar edi. Amalda esa hokimiyat Mamluklar qoʻlida edi. Qohirada qayta tiklangan xalifalik 1517-yilda Usmonlilar Misrni zabt etgunga qadar davom etdi. Shundan soʻng xalifa unvoni Usmonlilar sulolasiga oʻtdi.

Qohira Abbosiylari, asosan, Ayyubiylar sulolasi hukmronligidan keyin paydo boʻlgan Mamluklar sultonligi homiyligi ostidagi ramziy xalifalar edi^[19][20].

T/R	xalifalik davri	Hukmdorlik ismi	Asl ismi	Ota-onasi	Muhim voqealar
1.	1261-yil 13-iyun — 1261-yil 28-noyabr	al-Mustansir billoh	Abulqosim Ahmad	Az-Zohir Ummu Ahmad (kanizak)	Mamluk hukmdori Baybars homiyligidagi Qohira Mamluk xalifaligining asoschisi. 1261-yilda soʻnggi Abbosiylar hukmdorlari oʻrniga Qohirada Mamluklar sultonligi xalifalari oʻtirdilar. 1261-yilda mamluk sultoni Baybars Misrning Qohira shahrida xalifa etib tayinlagan. Shuningdek, xalifa unvoniga Halab hukmdori Aqqush al-Burliy xalifa etib tayinlagan al-Hakim I ham daʼvo qilgan.
2.	1262-yil 16-noyabr — 1302-yil 19-yanvar	al-Hakim billoh	Abul Abbos Ahmad	Abu Ali Hasan ibn Abu Bakr ibn Hasan	Mamluk hukmdori Baybars homiyligidagi Mamluk xalifaligining asoschisi. Qohira Abbosiylarining kelib chiqishi bahsli. 1261-yilda Halab hukmdori Aqqush al-Burliy xalifa etib tayinlagan. Mustansir II vafotidan keyin Baybars xalifa deb eʼlon qilgan. 1269-yilda Almohod xalifaligining qulashi.
3.	1302-yil 20-yanvar — 1340-yil fevral	al-Mustakfiy bi-amrilloh I	Abu ar-Rabiy Sulaymon	Hakim I	Otasidan keyin Mamluklar sultonligining uchinchi xalifasi bo‘lgan.
4.	1340-yil fevral — 1341-yil 17-iyun	al-Vosiq billoh I	Abu Isʼhoq Ibrohim	Ahmad ibn al-Hakim (Hakim Ining oʻgʻli	Hakim Ining nabirasi. Ahmad ibn al-Hakimning oʻgʻli. Amakisidan keyin Mamluk sultonligining toʻrtinchi xalifasi boʻldi.
5.	1341 — 1352	'al-Hakim bi-amrilloh II	Abul Abbos Ahmad	Mustakfiy I	Amakisidan keyin Mamluk sultonligining beshinchi xalifasi boʻldi.
6.	1352 — 1362	al-Mutazid billoh I	Abul Fadl Abu Bakr	Mustakfiy I	Akasidan keyin Mamluk sultonligining oltinchi xalifasi boʻldi.
7.	1362 — 1377	Mutavakkil I	Abu Abdulloh Muhammad	Mutazid I	Birinchi xalifalik davri. Otasidan keyin Mamluk sultonligining yettinchi xalifasi boʻldi. 1377-yilda taxtdan tushirilgan.
8.	1377	al-Mustaʼsim billoh	Abu Yahyo Zakariya	Vosiq I	Birinchi xalifalik davri. Mamluk sultonligining sakkizinchi xalifasi boʻldi.
(7.)	1377 — 1383	Mutavakkil I	Abu Abdulloh Muhammad	Mutazid I	Ikkinchi xalifalik davri
9.	1383-yil sentyabr — 1386-yil 13-noyabr	[[Vosiq II|al-Vosiq billoh II	Abu Hafs Umar	Vosiq I	Mamluk sultonligining Qohiradagi toʻqqizinchi xalifasi.
(8)	1386 — 1389	al-Mustaʼsim billoh	Abu Yahyo Zakariya	Vosiq I	Ikkinchi xalifalik davri.
(7.)	1389 — 1406-yil 9-yanvar	Mutavakkil I	Abu Abdulloh Muhammad	Mutazid I	Uchinchi xalifalik davri
10.	1406-yil 22-yanvar — 1414-yil 9-mart	[[Mustaʼin (Qohira)|al-Mustaʼin billoh	Abul Fadl al-Abbos	Mutavakkil I Boy Xotun, turkiy kanizak	Mamluk sultonligining Qohiradagi oʻninchi xalifasi. 1412-yil 7-maydan 6-noyabrgacha Shayx al-Mahmudiyning bosh arbobi sifatida Misr sultoni boʻlgan.
11.	1414 — 1441	al-Mutazid billoh II	Abul Fadl Dovud	Mutavakkil I Kazal, turkiy kanizak	Mamluk sultonligining Qohiradagi oʻn birinchi xalifasi.
12.	1441 — 1451-yil 29-yanvar	al-Mustakfiy billoh II	Abu ar-Rabiy Sulaymon	Mutavakkil I Boy Xotun	Akasidan keyin Mamluk sultonligining Qohiradagi oʻn ikkinchi xalifasi boʻldi.
13.	1451 — 1455	al-Qoim bi-amrilloh	Abu al-Baqo Hamza	Mutavakkil I Boy Xotun	Akasidan keyin Mamluk sultonligining Qohiradagi oʻn uchinchi xalifasi boʻldi.
14.	1455 — 1479-yil 7-aprel	al-Mustanjid billoh	Abu al-Mahasin Yusuf	Mutavakkil I Boy Xotun	Akasidan keyin Mamluk sultonligining Qohiradagi oʻn toʻrtinchi xalifasi boʻldi.
15.	1479-yil 5-aprel — 1497-yil 27-sentyabr	Mutavakkil II	Abu al-lzz Abdulaziz	Yoqub ibn Mutavakkil I Haj al-Malik	Yoqubning oʻgʻli va Mutavakkil Ining nabirasi. Amakisidan keyin Mamluk sultonligining Qohiradagi oʻn beshinchi xalifasi boʻldi.
16.	1497 — 1508	al-Mustamsik billoh	Abulsabr Yoqub	Mutavakkil II	Birinchi hukmronlik davri Otasidan keyin Mamluk sultonligining Qohiradagi oʻn oltinchi xalifasi boʻldi.
17.	1508 — 1516	Mutavakkil III	Muhammad	Mustamsik	Birinchi hukmronlik davri Otasidan keyin Mamluk sultonligining Qohiradagi oʻn yettinchi xalifasi boʻldi.
(16)	1516 — 1517	al-Mustamsik billoh	Abulsabr Yoqub	Mutavakkil II	Ikkinchi hukmronlik davri Ikki marta xalifalik qilgan. Birinchi muddat 1497-yildan 1508-yilgacha, ikkinchi muddat esa 1516-yildan 1517-yilgacha. Oʻgʻli Mutavakkil III foydasiga taxtdan voz kechgan.
(17)	1517	Mutavakkil III	Muhammad	Mustamsik	Ikkinchi hukmronlik davri 1517-yilda xalifa unvonini hamda xalifalikning asosiy timsollari – Muhammadning qilichi va mantiyasini Usmonli Sulton Salim Iga rasmiy ravishda topshirishi bilan tarixda Misrdagi xalifalikning oxirgi xalifasiga aylandi.

Genealogiya

Asosiy maqola: Abbosiylar sulolasi

Abbosiylar oilasiga mansub shajara daraxti. Yashil rangda Bagʻdodda xalifalik qilganlar koʻrsatilgan. Sariq rangda Qohira xalifalari koʻrsatilgan. Muhammad Abbosiylarning u bilan qarindoshligini koʻrsatish uchun (yuqorida) kiritilgan.

Manbalar

1. „Umm al-Walad“. Oxford Islamic Studies. 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-noyabr.
2. „The golden age of Islam (article)“ (en). Khan Academy. Qaraldi: 2023-yil 30-iyun.
3. Khan, Syed Muhammad „خاندان بنو عباس“ (ur). عالمی تاریخ انسائیکلوپیڈیا. Qaraldi: 2023-yil 30-iyun.
4. „Roznama Dunya: اسپیشل فیچرز :- خلافت عباسیہ کا خاتمہ“ (en). Roznama Dunya: اسپیشل فیچرز :-. Qaraldi: 2023-yil 30-iyun.
5. „List of Rulers of the Islamic World | Lists of Rulers | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art“ (en). The Metʼs Heilbrunn Timeline of Art History. Qaraldi: 2023-yil 30-iyun.
6. Hays, Jeffrey „ABBASID RULERS (A.D. 750 to 1258) | Facts and Details“ (en). factsanddetails.com. Qaraldi: 2023-yil 30-iyun.
7. Aikin, John. General biography: or, Lives, critical and historical, of the most eminent persons of all ages, countries, conditions, and professions, arranged according to alphabetical order. London: G. G. and J. Robinson, 1747 — 201-bet. ISBN 1333072457.
8. Bobrick 2012, s. 24.
9. Hurvitz 2002, s. 124; Zetterstéen & Pellat 1960, s. 271; Al-Tabari 1985–2007, v. 32: pp. 229-30; Ibn Khallikan 1842, s. 65.
10. Bosworth 1987, ss. 222–223, 225.
11. Kennedy 2006, s. 232.
12. Bosworth, "Mu’tazz, " p. 793
13. Cobb 2000, ss. 821–822.
14. Zetterstéen & Bosworth 1993, ss. 476–477.
15. Zetterstéen 1987, s. 777.
16. Bennison, Amira K. (2009) The Great Caliphs: The Golden Age of the 'Abbasid Empire. Princeton: Yale University Press, p. 47. ISBN 0300167989
17. Daftary, Farhad. The Isma'ilis: Their History and Doctrines (en). Cambridge University Press, 1992 — 384-bet. ISBN 978-0-521-42974-0.
18. Hanne, Eric J.. Putting the Caliph in His Place: Power, Authority, and the Late Abbasid Caliphate. Fairleigh Dickinson University Press, 2007 — 204-bet. ISBN 978-0-8386-4113-2.
19. Bosworth 2004, p. 7
20. Houtsma & Wensinck 1993, p. 3

Adabiyotlar

• Andoza:Bosworth-The New Islamic Dynasties
• Bobrick, Benson. The Caliph's Splendor: Islam and the West in the Golden Age of Baghdad. Simon & Schuster, 2012. ISBN 978-1416567622.
• Houtsma, M. Th.; Wensinck, A. J.. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936. Leiden: BRILL, 1993. ISBN 978-90-04-09796-4.
• Lane-Poole, Stanley. The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions. Westminster: Archibald Constable and Company, 1894. OCLC 1199708.
• Hurvitz, Nimrod. The Formation of Hanbalism: Piety into Power. New York: Routledge, 2002. ISBN 0-7007-1507-X.
• "Ahmad b. Abi Du'ad". The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume I: A–B. Leiden and New York: BRILL. 1960. 271 b. ISBN 90-04-08114-3. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ahmad-b-abi-duad-SIM_0391.
• Al-Tabari, Abu Ja'far Muhammad ibn Jarir. The History of Al-Ṭabarī.. Albany, NY: State University of New York Press, 1985–2007.
• Andoza:Ibn Khallikan's Biographical Dictionary
• The History of al-Ṭabarī, Volume XXXII: The Reunification of the ʿAbbāsid Caliphate: The Caliphate of al-Maʾmūn, A.D. 813–33/A.H. 198–213, SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press, 1987. ISBN 978-0-88706-058-8.
• Kennedy, Hugh. When Baghdad Ruled the Muslim World: The Rise and Fall of Islam's Greatest Dynasty. Cambridge, MA: Da Capo Press, 2006. ISBN 978-0-306814808.
• Bosworth, C. E., ed (1993). "al-Muhtadī". Encyclopaedia of Islam. Volume VII: Mif–Naz (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 476–477 b. ISBN 978-90-04-09419-2. https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_5437.
• Cobb, P. M. (2000). "ʿUmar (II) b. ʿAbd al-ʿAzīz". in Bearman, P. J.. Encyclopaedia of Islam. Volume X: T–U (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 821–822 b. ISBN 978-90-04-11211-7. https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_1282.
• Zetterstéen, K. V. (1987). "al-Muʿtaḍid Bi'llāh". in Houtsma, Martijn Theodoor. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume VI: Morocco–Ruzzik. Leiden: Brill. p. 777. ISBN 978-90-04-08265-6. https://books.google.com/books?id=fWNpIGNFz0IC&pg=PA777.
• Bennison, Amira K. (2009) The Great Caliphs: The Golden Age of the 'Abbasid Empire. Princeton: Yale University Press, p. 47. ISBN 0300167989