Muʼnis al-Muzaffar

Abū'l-Ḥasan Muʼnis al-Qushuriy (arabcha: أبو الحسن مؤنس القشوري; 845/46–933), shuningdek taxalluslari al-Muẓaffar (المظفر; soʻzma-soʻz 'the Victorious') and al-Xodim (ﺍﻟﺨﺎﺩﻡ; 'the Eunuch') bilan ham mashhur, 908-yildan 933-yil, vafotigacha Abbosiylar qoʻshini bosh qoʻmondoni, 928-yildan esa xalifalikning virtual diktatori va amaldagi hukmdori boʻlgan.

Muʼnis al-Muzaffar مؤنس المظفر
Asl ismi	Abulhasan Muʼnis al-Qushuriy أبو الحسن مؤنس القشوري
Tavalludi	tax. 845/6 Abbosiylar xalifaligi
Vafoti	tax. 933 Bagʻdod, Abbosiylar xalifaligi (hozirgi Iroq)
Fuqaroligi	Abbosiylar xalifaligi
Qoʻshin turlari	Abbosiylar armiyasi
Xizmatdagi yillari	tax. 880/81 — 933
Jang/urush	Zanjilar qoʻzgʻoloni Arab — Vizantiya urushlari Qarmatlar bilan urushlar Misrga birinchi fotimiy bosqini Misrga ikkinchi fotimiy bosqini Yusuf ibn Abulsaj qoʻzgʻoloni

Vizantiyalik yunon amaldor qul 880-yillarda boʻlajak xalifa Mutazid qoʻl ostida harbiy xizmatga kirgan. Toʻsatdan sharmanda boʻlishiga qadar yuqori martabalarga erishgan. Ehtimol, sharmandaligi 901-yilgi hukumat intrigalarida ishtiroki bilan bogʻliq. Makka noibi vazifasiga tayinlanib, yetti yil davomida surgunda boʻlgach, 908-yilda xalifa al-Muqtadir tomonidan chaqirib olingan. 908-yil dekabrda al-Muqtadirni saroy to‘ntarishidan qutqarib, tezda o‘zini namoyon qilgan. Xalifa va qudratli malika Shagʻabning qoʻllab-quvvatlashi tufayli xalifa qoʻshinining bosh qoʻmondoni boʻlgan. Bu vazifada Vizantiya imperiyasiga qarshi bir necha ekspeditsiyalarda xizmat qilgan, 927-yilda Bagʻdodni qarmatlardan qutqargan hamda 915 va 920-yillardagi Misrga ikkita fotimiylar bosiqinini bartaraf etgan.

924-yilda uzoq yillik raqibi vazir Ibn al-Furatning ishdan olinib, qatl etilishini uyushtirgan. Shundan soʻng siyosiy taʼsiri nihoyatda oʻsib, 928-yilda al-Muqtadirni qisqa muddatga taxtdan agʻdargan. Xalifa va saroyning fuqarolik byurokratiyasi bilan raqobati, nihoyat, 931—932-yillarda ochiq toʻqnashuvga aylanib, Munisning gʻalabasi va jangda al-Muqtadirning oʻlimi bilan yakunlangan. Munis yangi xalifa tirb al-Qohirni tayinlagan, ammo 933-yil avgustida Munis va uning katta zobitlari qatl etilgan. Munisning hokimiyatni zo‘ravonlik bilan yakunlashi tanazzulga yuz tutayotgan Abbosiylar xalifaligida yangi g‘alayon davrini boshlab bergan. Bu davr 946-yilda xalifalikni buvayhiylar bosib olishi bilan yakunlangan.

Hayoti

Al-Muʼtazid va surgun davridagi martabasi

Al-Mutazidning tax. 900-yillardagi birlashtirish yurishlari natijalari aks etgan xarita. Toʻgʻridan-toʻgʻri Abbosiylar nazorati ostidagi hududlar toʻq yashil rangda, Abbosiylar hukmronligini rasman tan olsa-da, muxtor noiblar nazorati ostida boʻlgan och yashil rangda

Zahabiyning 14-asrdagi maʼlumotlariga koʻra, Munis vafot etganida 90 yoshda boʻlgan. Ushbu maʼlumotdan uning tax. 845/46-yilda tugʻilganini bilish mumkin^[1][2]. Asl kelib chiqishi Vizantiya yunonlaridan boʻlgan^[2], amaldor qul boʻlgan^[3]. Shuning uchun zamondoshi, xazinachi Muʼnis al-Fahldan („aygʻir“) farqlash uchun manbalarda al-Xodim deb atalgan^[1]. Haram amaldori boʻlishiga qaramay, tez orada taniqli harbiy martabaga erishgan^[2]. Dastlab 880/81-yillardagi Zanjilar qoʻzgʻoloni bostirilishida boʻlajak xalifa al-Mutazidning (h. 892–902) gʻulomi (harbiy quli) sifatida namoyon boʻlgan. 900-yillarda dala qo‘shinining politsiya boshlig‘i (sohib ash-shurta al-askar) lavozimiga ko‘tarilib, shu tariqa bosh qo‘mondon Badr al-Mutazidiyga o‘rinbosar bo‘lgan^[1][2].

Zahabiyning qayd etishicha, 901-yilda xalifa uni Makka noibi etib tayinlab, ehtimol badargʻa qilgan. U yerdan 908-yilda al-Muqtadir (h. 908–932) taxtga kelganidan keyingina chaqirib olingan^[1][2]. Bu maʼlumotni al-Muktafiy hukmronligi davridagi manbalarda Muʼnisdning mutlaqo mavjud emasligi ham tasdiqlaydi^[1]. Badargʻa qilinish sababi nomaʼlum. Ehtimol Badr va al-Mutazidning soʻnggi vaziri al-Qosim ibn Ubaydulloh oʻrtasidagi hokimiyat uchun kurash bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Ehtimol, Muʼnis al-Muqtadir foydasiga haram fitnalarida ishtirok etgani uchun al-Muktafiy ham unga dushman boʻlgan^[2]. Makkada bo‘lganida qatl etilgan Badrning o‘g‘li Hilolni o‘z safiga olgan^[2].

Al-Muqtadir qoʻl ostidagi yurishlar

Muʼnis al-Muqtadir hukmronligi davridayoq mashhurlikka erishgan. 908-yil dekabrda, xalifaning taxtga kelishidan koʻp oʻtmay, byurokratiya va qoʻshinning bir qismi uni taxtdan agʻdarib, oʻrniga ukasi Abdulloh ibn al-Muʼtazzni tayinlash uchun toʻntarish uyushtirgan. Muʼnis Hasaniy saroyi mudofaasiga boshchilik qilishi natijasida to‘ntarish barbod bo‘lgan. Bu xizmati tufayli yosh xalifa hamda uning nufuzli va qudratli onasi Shagʻabning minnatdorchiligi va qoʻllab-quvvatlashiga sazovor boʻlib, Abbosiylar saroyining ulugʻlari orasida oʻz mavqeini mustahkamlagan^[1][4]. Shagʻab unga Badrning bosh qoʻmondon vazifasini berish niyatida boʻlib, dastlab xalifalik qoʻriqchilari — Hujariyya qoʻmondonligini bergan^[5]. Muʼnisning lavozimi koʻtarilishi vazir Ibn al-Furatning dushmanligini qoʻzgʻagan. Vazir uni Bagʻdoddan quvib chiqarishga harakat qilib, chegaralardagi yurishlarga joʻnatgan^[5].

909-yilda Muʼnis Vizantiya imperiyasiga qarshi odatiy yozgi reydni (sayfa) boshqarib, Malatyadan Kichik Osiyodagi Vizantiya hududiga bostirib kirgan va koʻplab mahbuslar bilan qaytib kelgan^[6]. Keyingi yili Safforiylar amiri al-Lays va Fors viloyatini o‘z qo‘liga olgan sobiq safforiylar generali Sebuk-eri o‘rtasidagi nizodan foydalanib, Fors viloyatini tanazzulga yuz tutgan Safforiylar qo‘lidan qaytarib olishga muvaffaq bo‘lgan. Al-Laysning ukasi al-Muaddal Forsga bostirib kirgach, Sebuk-eri xalifani yordamga chaqirganda Muʼnis boshchiligida qoʻshin yuborilgan. Al-Lays magʻlubiyatga uchrab, asirga olingan. Sebuk-eri esa vaʼda qilingan oʻlponni yigʻa olmagach, tez orada noiblik lavozimidan chetlatilgan^[7]. Xuddi shu 909/10-yilda Muʼnis Vizantiyaliklar bilan asirlar almashinuvini boshqargan^[6]. 912-yil dekabr/913-yil yanvarda Vizantiya chegara zonasi (tugʻur) va Hijoz gubernatori etib tayinlangan^[5] .

914-yilda bir necha yildan buyon hukmronlik qilayotgan Agʻlobiylarni quvib chiqarib, Ifriqiyani egallab olgan Fotimiylar boʻlajak xalifa al-Qoim bi-Amrulloh Abulqosim boshchiligida Misrga bostirib kirgan. Fotimiylar Iskandariyani zabt etishga muvaffaq boʻlsa-da, viloyat markazi Fustatni qoʻlga kirita olmagan^[8][9]. 914-yil iyul oyida shahzoda ar-Radiyning (nominal gubernator) noibi vazifasida Muʼnis Misr va Suriya gubernatorligini oʻz zimmasiga olgan^[5]. Muʼnis bu lavozimda 915-yilda Abbosiy qoʻshinlarini Misrga boshlab borib, bosqinchilarni yana mamlakatdan quvib chiqargan. Bu xizmati uchun al-Muzaffar („Gʻolib“) sharafli laqabini olgan^[8][9]. Misrdan qaytib kelgan Muʼnisga o‘zining eski himoyachisi Hamdoniy Husayn ibn Hamdonning Jaziradagi qo‘zg‘olonini bostirish buyurilgan^[5][10]. Soʻng tugʻurga yoʻl olgan. U yerda Hamdoniylar qoʻzgʻolonidan foydalangan vizantiyaliklar Hisn Mansur qalʼasini egallab, aholisini surgun qilgan edilar^[6]. Bunga javoban 916-yil yoz oxirida katta bosqin uyushtirib, Malatya yaqinidagi bir qancha qalʼalarni egallab olish bilan birga Abulqosim Aliga Tarsusdan navbatdagi bosqinga boshchilik qilishni buyurgan^[6]. 917-yil sentyabr/oktyabr oyida John Rhadenos boshchiligidagi Vizantiya elchiligiga javoban Tarsus gubernatori Bishr al-Afshiniy va Kilikiya tugʻuri bilan birga Lamos daryosidagi yana bir mahbus almashinuvini boshqargan^[6].

918—919-yillarda Muʼnis Bag‘dodga to‘lanadigan soliqlarning bir qismini ushlab qolib, hatto xalifaning ruxsatisiz Eron shimolidagi viloyatlarni Somoniylardan tortib olgan Ozarboyjonning isyonkor hukmdori Sojidiy Yusuf ibn Abulsajga qarshi yurish qilgan. 918-yilgi birinchi yurishda Yusuf Muʼnisdan oldin poytaxti Ardabilga chekingan. Vazir Ibn al-Furatning xalifa bilan vositachilik qilish urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Yusuf Ardabil oldidagi shiddatli jangda Muʼnis bilan toʻqnashib, jangda Muʼnis magʻlub boʻlgan. Biroq keyingi yili Mu’nis Ardabil oldidagi ikkinchi jangda Yusufni mag‘lubiyga uchratib, asirga olib, Bag‘dodga olib kelgan^[11]. Yusuf Bagʻdodda uch yil tutqunlikda qolgan. Shu vaqt ichida Yusufning gʻulomi Subuk Ozarbayjonda hokimiyatni egallab, xalifaning tan olishiga erishgan^[11]. Aynan Mu’nis 922-yilda al-Muqtadirni Yusufni ozod qilib, uni eski lavozimiga^[6], bu safar Abbosiylar hukumatining xizmatkori sifatida tiklashga ko‘ndirishga mas’ul boʻlgan^[11]. 920—922-yillarda Muʼnis Misrni egallash uchun yuborilgan ikkinchi Fotimiy qoʻshinini magʻlub etishda muhim rol oʻynagan. Fotimiylar yana bir bor Iskandariyani egallab, Fayyum vohasini ham egallagan. Biroq, ularning floti choʻkib ketgach, Iskandariya qayta tortib olingan. Abulqosim Fayyumda tuzoqqa tushib, ogʻir yoʻqotishlar bilan qochib qutula olgan^[9][12]. 922-yil iyul oyida Bagʻdodga chaqirilib, u yerda nodim („imperator mehmoni“) etib belgilanishi, Misr va Suriya ustidan hukmronligi tasdiqlanishi kabi sharaflarga sazovor boʻlgan^[5]. 923-yilda Vizantiya hududiga yana bir bosqin uyushtirib, bir necha qal’alarni egallab, ko‘p o‘lja bilan qaytgan^[6].

Hukumatdagi raqobat va toʻntarishlar

Al-Muqtadir hukmronligining oxirgi yilida zarb etilgan oltin dinor

Munis saroyda Ibn al-Furotning dastlabki va ashaddiy raqibi^[1] hamda uning asosiy raqibi Ali ibn Iso al-Jarroh va uning guruhi ittifoqchisi boʻlgan^[13]. Ibn al-Furotning uchinchi vazirlik muddatida, 923—924-yillarda ikki oʻrtadagi mojaro avjiga chiqqan. Bu davr Munisning Raqqaga kvazisurgunga yuborilgani, Banul-Furot siyosiy muxoliflarining keng qamrovli qiynoqlari, shuningdek, Basraning talon-taroj qilinishi va Makkadan qaytayotgan haj karvonining vayron boʻlishi bilan qarmatlar tahdidining qayta tiklanishi bilan oʻta qiyin davr boʻlgan edi. Bularning barchasi harbiy toʻntarish, Ibn al-Furotning taxtdan chetlatilishi, Munisning chaqirib olinishi va keyinchalik keksa vazir va oʻgʻlining qatl etilishi bilan yakunlangan^[1][14][15].

Bu voqealar Munis faoliyatining choʻqqisni belgilab bergan. U endi hukumat ustidan virtual nazorat oʻrnatgan va Ibn al-Furotning vorislarini vazir etib tayinlashda hal qiluvchi ovozga ega boʻlgan. Shu bilan birga, uning qudrati xalifa bilan oʻrtasida katta nizolar keltirib chiqargan. Al-Muqtadir hatto 927-yilda yetakchi sarkardasini oʻldirish niyatida boʻlgan^[1]. Oʻsha yilning yozida Muʼnis qoʻshinni Vizantiyaliklar talon-taroj qilgan Samosata atrofidagi chegaraga boshlab borgan. Vizantiyaliklar Abbosiylar qoʻshinini kutilmaganda tutib olishga muvaffaq boʻlgan. Qoʻshinni magʻlubiyatga uchratib, 400 kishini oʻldirishgan^[6]. Oʻsha yili Muʼnis Hamdoniylar yordamida Bagʻdodni qarmatlar bosqinidan muvaffaqiyatli himoya qilgan^[16]. Qarmatlarning bosqinlari ayniqsa mashaqqatli boʻlgan. Ular nafaqat hukumatning asosiy daromad manbai boʻlgan Savadning unumdor tumanlarini vayron qilgan, balki xalifa va sulola obroʻsini ham pasaytirgan. Ayniqsa, qarmatlar 930-yilda Makkani talon-taroj qilib, Qora toshni olib ketgach, Bagʻdodda Muʼnis va saroy guruhi oʻrtasida hokimiyat uchun kurash avj olgan^[16].

928-yilda sevimli odami Ali ibn Iso vazirlikdan chetlashtirilgach^[16], Muʼnis davlat toʻntarishi uyushtirgan. Al-Muqtadirni taxtdan agʻdarib, oʻrniga oʻgay ukasi Al-Qohirni chiqargan. Biroq bir necha kundan soʻng oʻz nomzodidan voz kechgan. Munis Abbosiylar hukumati ustidan deyarli diktator hokimiyatiga ega boʻlib olgan^[1][15]. 931-yilda al-Muqtadir Muʼnisni Bagʻdoddan siqib chiqarish uchun yetarlicha qoʻllovga ega boʻlgan. Biroq, 932-yilda Mu’nis qoʻshin toʻplab, Bagʻdodga yoʻl olgan va shahar devorlari oldida xalifa qoʻshinini magʻlub etib, al-Muqtadir jangda halok boʻlgan^[1][15]. Gʻalaba qozongan Muʼnis al-Qohirni xalifa etib tayinlagan, biroq ular orasida tez orada keskinlik yuzaga kelgan. Yangi xalifa magʻlubiyatga uchragan saroy elitasi bilan aloqalarni qayta tiklagan hamda tez orada oʻz saroyiga qamalib olgan. Shunga qaramay, 933-yil avgustida al-Qohir Munis va uning bosh leytenantlarini saroyga jalb qilishga muvaffaq boʻlib, Muʼnis saroyda qatl etilgan^[1][17].

Baholanishi

Abbosiylar xalifaligi tarixida Muʼnisning oʻrni noaniq. Tarixchi Michael Bonner u haqida „U armiyada birdamlikni saqlagan va bir necha marta xalifalikni saqlab qolgan“, deb yozgan^[18]. Sharqshunos Garold Bouenning fikricha, „umuman olganda Muʼnisning taʼsiri yaxshilikka xizmat qilgan“, lekin u Abbosiylar davlatining qayta tanazzulga uchrashining oldini olish uchun „na kuchli va na aqlli“ edi^[1]. Boshqa tomondan, uning harbiy kuch bilan hokimiyatni egallab olishi va xalifani oʻldirishi, bu Samarradagi anarxiyadan ikki avlod oldin sodir boʻlgan birinchi voqea edi, xavfli pretsedentni yuzaga keltirib, yangi anarxiya davrini boshlab bergan. Uning oʻlimidan soʻng kuchsiz xalifalar amir ul-umaro unvoni hamda Abbosiylar hukumati va uning daromadlari Bagʻdodgacha yetib kelishini nazorat qilish imkoniyatiga ega boʻlmay, Abbosiylar xalifaligi uchun kurashayotgan bir qator mintaqaviy harbiy kuchlar qoʻlida qoʻgʻirchoqqa aylangan. Shu tariqa xalifalik 946-yilda buvayhiylar qoʻliga oʻtgan^[1][19].

Manbalar

1. Bowen 1993, s. 575.
2. Massignon 1982, s. 196.
3. Canard 1971, s. 126.
4. Kennedy 2004, s. 191.
5. Massignon 1982, s. 197.
6. PmbZ, Mu’nis al-Muẓaffar (#25449).
7. Bosworth 1975, s. 123.
8. Bianquis 1998, ss. 110, 111.
9. Bonner 2010, ss. 339, 340.
10. Kennedy 2004, s. 267.
11. Madelung 1975, s. 231.
12. Bianquis 1998, ss. 111–112.
13. Bonner 2010, s. 350.
14. Kennedy 2004, ss. 191–192.
15. Bonner 2010, s. 351.
16. Kennedy 2004, s. 192.
17. Kennedy 2004, ss. 192–193.
18. Bonner 2010, s. 349.
19. Kennedy 2004, ss. 193–197.

Adabiyotlar

• Bianquis, Thierry „Autonomous Egypt from Ibn Ṭūlūn to Kāfūr, 868–969“, . The Cambridge History of Egypt, Volume 1: Islamic Egypt, 640–1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998 — 86–119-bet. ISBN 0-521-47137-0.
• Bonner, Michael „The waning of empire, 861–945“, . The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2010 — 305–359-bet. ISBN 978-0-521-83823-8.
• Bosworth, C.E. „The Ṭāhirids and Ṣaffārids“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 90–135-bet. ISBN 0-521-20093-8.
• Bowen, Harold. The Life and Times of ʿAlí Ibn ʿÍsà, ‘The Good Vizier’. Cambridge: Cambridge University Press, 1928. OCLC 386849.
• Bowen, H. (1993). "Muʾnis al-Muẓaffar". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume VII: Mif–Naz (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. p. 575. ISBN 978-90-04-09419-2. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/mu-nis-al-muz-affar-SIM_5520.
• Canard, Marius (1971). "Ḥamdānids". in Lewis, B.. Encyclopaedia of Islam. Volume III: H–Iram (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 126–131 b. OCLC 495469525. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/hamdanids-COM_0259.
• Halm, Heinz. Das Reich des Mahdi: Der Aufstieg der Fatimiden (de). Munich: C. H. Beck, 1991. ISBN 3-406-35497-1.
• Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century, Second, Harlow: Longman, 2004. ISBN 978-0-582-40525-7.
• Lilie, Ralph-Johannes; Ludwig, Claudia; Pratsch, Thomas; Zielke, Beate (2013). "Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Nach Vorarbeiten F. Winkelmanns erstellt" (German). Berlin and Boston: De Gruyter. https://www.degruyter.com/view/db/pmbz.
• Madelung, W. „The Minor Dynasties of Northern Iran“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 198–249-bet. ISBN 0-521-20093-8.
• Massignon, Louis. [[[:Andoza:Gbooks]] The Passion of Al-Hallaj: Mystic and Martyr of Islam], Translated and edited by Herbert Mason, Abridged, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1982. ISBN 0-691-01919-3.