From Wikipedia, the free encyclopedia
Inson taraqqiyoti indeksi (ITI) — oʻrtacha umr koʻrish, taʼlim (oʻrtacha tugallangan oʻqish yillari) va aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromad koʻrsatkichlarining statistik aralash indeksi boʻlib, mamlakatlarni inson taraqqiyotining toʻrt darajaga ajratish uchun ishlatiladi. Umr davomiyligi, taʼlim darajasi va aholi jon boshiga yalpi milliy daromad (YAIM) yuqoriroq boʻlsa, mamlakat inson taraqqiyoti indeksining yuqori darajasiga erishadi. Inson taraqqiyoti indeksi pokistonlik iqtisodchi Mahbub ul Haq tomonidan ishlab chiqilgan va keyinchalik Birlashgan Millatlar Tashkiloti taraqqiyot dasturining (BMTTD) Inson taraqqiyoti boʻyicha hisobot byurosi tomonidan mamlakat taraqqiyotini oʻlchash uchun ishlatilgan[1][2].
2010-yilgi Inson taraqqiyoti hisobotida tengsizlik asosida tuzilgan Inson taraqqiyoti indeksi (TITI) joriy etildi[3].
Indeks Mahbub ul Haq tomonidan ishlab chiqilgan, Amartya Senning inson qobiliyatlari haqidagi asarida keltirilgan inson rivojlanishi yondashuviga asoslanadi va koʻpincha odamlar hayotda kerakli narsalarni „boʻlish“ yoki „bajarish“ mumkinmi yoki yoʻqligi nuqtai nazaridan tuziladi. Misollar quyidagilardan iborat — boʻlish: yaxshi ovqatlangan, boshpanalangan, sogʻlom; qilish: ish, taʼlim, ovoz berish, jamiyat hayotida ishtirok etish. Tanlash erkinligi asosiy oʻrin tutadi — och qolishni tanlagan kishi (masalan, diniy sabablarga koʻra roʻza tutganda) oziq-ovqat sotib olishga qurbi yoʻqligi yoki mamlakat ocharchilikda boʻlgani uchun och qolgan odamdan butunlay farq qiladi[4].
Indeks aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan sof boylik yoki mamlakatdagi tovarlarning nisbiy sifati kabi bir qancha omillarni hisobga olmaydi. Bu holat G7 aʼzolari va boshqa shu kabi eng ilgʻor mamlakatlarning reytingini pasaytiradi[5].
Inson taraqqiyoti indeksining kelib chiqishi Birlashgan Millatlar Tashkiloti taraqqiyot dasturining (BMTTD) Inson taraqqiyoti boʻyicha hisobot byurosi tomonidan ishlab chiqarilgan yillik Inson taraqqiyoti hisobotlarida keltirilgan. Bular 1990-yilda pokistonlik iqtisodchi Mahbub ul Haq tomonidan ishlab chiqilgan va ishga tushirilgan boʻlib, aniq maqsad „rivojlanish iqtisodining diqqatini milliy daromad hisobidan odamlarga yoʻnaltirilgan siyosatga oʻtkazish“ edi. Haq jamiyatni, akademiklarni hamda siyosatchilarni taraqqiyotni nafaqat iqtisodiy taraqqiyot, balki inson farovonligining yaxshilanishi bilan ham baholay olishi va baholashi kerakligiga ishontirish uchun inson rivojlanishining oddiy yigʻindisi zarur deb hisoblardi[4].
Dunyo OECD mamlakatlari |
Rivojlanayotgan mamlakatlar: Arab mamlakatlari Sahroi Kabir Afrikasi |
2010-yil 4-noyabrda chop etilgan (va 2011-yil 10-iyunda yangilangan) 2010-yilgi Inson taraqqiyoti hisobotida Inson taraqqiyoti indeksi uch oʻlchovni birlashtirgan holda hisoblab chiqilgan[6][7]:
2010-yilgi Inson taraqqiyoti hisobotida BMTTD Inson taraqqiyoti indeksini hisoblashning yangi usulidan foydalanishni boshladi. Unga koʻra quyidagi uchta indeks qoʻllanadi:
1. Oʻrtacha umr koʻrish indeksi (LEI)
2. Taʼlim indeksi (EI) [8]
3. Daromad indeksi (II)
Natijada, ITI oldingi uchta normallashtirilgan indekslarning geometrik oʻrtacha koʻrsatkichi ekanligi kelib chiqadi:
LE: Tugʻilganda kutilayotgan umr koʻrish
MYS: Oʻrtacha maktabda oʻqish yillari (yaʼni 25 yosh va undan katta yoshdagi shaxsning rasmiy taʼlimda oʻtkazgan yillari)
EYS: Kutilayotgan maktab oʻqish yillari (yaʼni 18 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun kutilayotgan maktab oʻqishining umumiy yillari)
GNIpc: Aholi jon boshiga xarid qobiliyati pariteti boʻyicha yalpi milliy daromad
Inson taraqqiyoti indeksi 2009-yilgi hisobotida oxirgi marta foydalanilgan uchta oʻlchovni birlashtirgan:
Ushbu metodologiya BMTTD tomonidan 2011-yilgi hisobotgacha qoʻllangan.
Inson taraqqiyoti indeksini belgilovchi formula Birlashgan Millatlar Tashkilotining taraqqiyot dasturi tomonidan eʼlon qilingan[11]. Umuman olganda, 0 dan 1 gacha boʻlgan birliksiz indeksga oʻzgaruvchini almashtirish uchun (aytaylik ni) quyidagi formuladan foydalaniladi:
bu yerda va oʻzgaruvchi ning mos ravishda erishishi mumkin boʻlgan eng past va eng yuqori qiymatlaridir
Inson taraqqiyoti indeksi (HDI) quyidagi omillar indekslarining har biri hissa qoʻshgan 1⁄3 nisbat bilan bir xilda oʻlchangan summani ifodalaydi:
Birlashgan Millatlar Tashkiloti taraqqiyot dasturi tomonidan 2022-yilgi Inson taraqqiyoti hisoboti 2022-yil 8-sentyabrda chop etilgan boʻlib, 2021-yilda toʻplangan maʼlumotlar asosida Inson taraqqiyoti indeksi qiymatlari hisobini oʻz ichiga oladi.
2021-yilda 1 dan 66 gacha boʻlgan quyidagi mamlakatlar „Inson taraqqiyoti juda yuqori“ mamlakatlar hisoblanadi[12]:
Oʻrin | Mamlakat | ITI | ||
---|---|---|---|---|
2021-yil maʼlumotlari (2022-yil hisoboti)[12] | 2015-yildan oʻzgarish[13] | 2021-yil maʼlumotlari (2022-yil hisoboti)[12] | Oʻrtacha yillik oʻsish (2010—2021)[13] | |
1 | ▬ | Shveysariya | 0.962 | 0.19 % |
2 | ▬ | Norvegiya | 0.961 | 0.19 % |
3 | ▬ | Islandiya | 0.959 | 0.56 % |
4 | (3) | Gonkong | 0.952 | 0.44 % |
5 | (3) | Avstraliya | 0.951 | 0.27 % |
6 | ▬ | Daniya | 0.948 | 0.34 % |
7 | (2) | Shvetsiya | 0.947 | 0.36 % |
8 | (6) | Irlandiya | 0.945 | 0.40 % |
9 | (5) | Germaniya | 0.942 | 0.16 % |
10 | (1) | Niderlandiya | 0.941 | 0.24 % |
11 | ▬ | Finlandiya | 0.940 | 0.29 % |
12 | (1) | Singapur | 0.939 | 0.29 % |
13 | (2) | Belgiya | 0.937 | 0.25 % |
(3) | Yangi Zelandiya | 0.15 % | ||
15 | (2) | Kanada | 0.936 | 0.25 % |
16 | (1) | Lixtenshteyn | 0.935 | 0.22 % |
17 | (3) | Lyuksemburg | 0.930 | 0.18 % |
18 | (3) | Birlashgan Qirollik | 0.929 | 0.17 % |
19 | ▬ | Yaponiya | 0.925 | 0.27 % |
(3) | Janubiy Koreya | 0.35 % | ||
21 | (3) | AQSh | 0.921 | 0.10 % |
22 | ▬ | Isroil | 0.919 | 0.25 % |
23 | (4) | Malta | 0.918 | 0.58 % |
(1) | Sloveniya | 0.28 % | ||
25 | (4) | Avstriya | 0.916 | 0.14 % |
26 | (9) | Birlashgan Arab Amirliklari | 0.911 | 0.80 % |
27 | ▬ | Ispaniya | 0.905 | 0.38 % |
28 | (3) | Fransiya | 0.903 | 0.27 % |
29 | (3) | Kipr | 0.896 | 0.41 % |
30 | (1) | Italiya | 0.895 | 0.13 % |
31 | (2) | Estoniya | 0.890 | 0.30 % |
32 | (6) | Chexiya | 0.889 | 0.20 % |
33 | (2) | Gretsiya | 0.887 | 0.19 % |
34 | (1) | Polsha | 0.876 | 0.37 % |
35 | (3) | Bahrayn | 0.875 | 0.73 % |
(1) | Litva | 0.35 % | ||
(2) | Saudiya Arabistoni | 0.64 % | ||
38 | (2) | Portugaliya | 0.866 | 0.40 % |
39 | (1) | Latviya | 0.863 | 0.42 % |
40 | (6) | Andorra | 0.858 | 0.11 % |
(5) | Xorvatiya | 0.40 % | ||
42 | (1) | Chili | 0.855 | 0.46 % |
(1) | Qatar | 0.23 % | ||
44 | NA | San Marino | 0.853 | NA |
45 | (5) | Slovakiya | 0.848 | 0.09 % |
46 | (1) | Vengriya | 0.846 | 0.20 % |
47 | (4) | Argentina | 0.842 | 0.09 % |
48 | (6) | Turkiya | 0.838 | 1.03 % |
49 | (3) | Chernogoriya | 0.832 | 0.27 % |
50 | (1) | Quvayt | 0.831 | 0.20 % |
51 | (3) | Bruney | 0.829 | 0.01 % |
52 | (2) | Rossiya | 0.822 | 0.29 % |
53 | (4) | Ruminiya | 0.821 | 0.16 % |
54 | (3) | Ummon | 0.816 | 0.32 % |
55 | (2) | Bagamalar | 0.812 | 0.00 % |
56 | (4) | Qozogʻiston | 0.811 | 0.51 % |
57 | (2) | Trinidad va Tobago | 0.810 | 0.23 % |
58 | (4) | Kosta Rika | 0.809 | 0.43 % |
▬ | Urugvay | 0.25 % | ||
60 | (3) | Belarus | 0.808 | 0.21 % |
61 | ▬ | Panama | 0.805 | 0.37 % |
62 | (1) | Malayziya | 0.803 | 0.39 % |
63 | (7) | Gruziya | 0.802 | 0.50 % |
(2) | Mavrikiy | 0.55 % | ||
(4) | Serbiya | 0.41 % | ||
66 | (6) | Tailand | 0.800 | 0.75 % |
Quyidagi roʻyxatda Inson taraqqiyoti indeksining har yili eng yuqori oʻrinni egallagan mamlakatlar koʻrsatilgan. Roʻyxatda Norvegiya oʻn olti marta, Kanada sakkiz marta, Yaponiya hamda Islandiya ikki marta va Shveysariya esa bir marta eng yuqori oʻrinni egallagan.
Yil indeks boʻyicha statistik maʼlumotlar olingan vaqt davrini ifodalaydi. Qavslar ichida hisobot chop etilgan yil koʻrsatilgan:
Inson taraqqiyoti indeksi oʻzining geografik qamrovini kengaytirdi: Birlashgan Millatlar Tashkilotining Osiyo va Tinch okeani uchun iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasidan boʻlgan David Hastings geografik jihatdan Inson taraqqiyoti indeksini 230 tadan ortiq mamlakatlar iqtisodlariga kengaytiruvchi hisobotni eʼlon qildi, BMTTDning 2009-yildagi Inson taraqqiyoti indeksi esa 182 ta iqtisodni sanab oʻtdi, 2010-yilda esa Inson taraqqiyoti indeksi 169 ta davlatgacha kamaydi[14][15].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.