Балык Бистәсе районы — Россия Федерациясе Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Республиканың үзәк өлешендә, Кама елгасының уң ярында урнашкан. Административ үзәк — Балык Бистәсе шәһәр тибындагы поселогы. 2020 елда халыкның гомуми саны 25 052 кеше тәшкил итә. Район территориясе - 2041,4 км²[3].
| |||
| Ил | |||
|---|---|---|---|
| Статус | |||
| Җөмһүрият | |||
| Административ үзәк | |||
| Нигезләү датасы | |||
| Юкка чыгару датасы | |||
| Район башлыгы |
Радик Рамис улы Ислямов[1] | ||
| Башкарма комитеты җитәкчесе |
Исланов Роман Леонидович | ||
| Халык саны (2019) |
25 052 | ||
| Халык тыгызлыгы |
12,21 кеше/км² | ||
| Милли состав |
татар – 79,2%, рус – 19,8%, башка милләтләр – 1% [2] | ||
| Мәйдан |
2052 км² | ||
|
| |||
| Сәгать поясы |
MSK (UTC+3) | ||
| Телефон коды |
84361 | ||
| Почта индекслары |
422640 – 422670 | ||
| Автомобиль номерлар коды |
16, 116 | ||
| http://ribnaya-sloboda.tatar.ru | |||
Балык Бистәсе авылы XVI гасыр ахырында Борис Годунов указы нигезендә төзелә. Җирле төбәктә таралган балык промыселы хөрмәтенә үз исемен алган, аның белән Кама буе авылларында яшәүчеләр шөгыльләнгән. Балык Бистәсе районы административ берәмлек буларак 1927 елда төзелгән[3][4].
Район авыл хуҗалыгы төбәге булып тора: 1188,95 км² җир авыл хуҗалыгы өчен билгеләнгән, анда өч эре инвестор уңышлы эшли, алар авыл хуҗалыгы җирләренең 35%ын алып тора: «Красный Восток - Агро», «Кулон Агро», «Логос»[3][5][6].
География
Район Татарстан Республикасының Лаеш (көнбатышта), Питрәч, Теләче, Саба (төньякта), Мамадыш (көнчыгышта), Чистай һәм Алексеевск (Кама елгасы белән аерыла) районнары белән чиктәш булып тора. Районның җир мәйданы 2041,4 км² тәшкил итә. Рельефы — тигезлекле (100–190 м). Туфрак — якты-соры һәм соры урман туфраклары. Урманлылык 23 %.
Район территориясе аша Казан-Яр Чаллы, Казан-Ырынбур юллары үтә.
Герб һәм байрак
Район гербындагы сурәтләр җирле халык өчен традицион булган һөнәрчелек — балыкчылык тармагын символлаштыра. Зәңгәр төс район икътисады өчен су ресурсларының мөһимлеген ассызыклап тора: Балык Бистәсе районында Кама, Бәтке, Әшнәк, Шомбыт елгалары ага. Шул ук вакытта зәңгәр төс намус һәм рухилыкны символлаштыра.[3]
Ажур балыкчылык челтәрләре районда үсеш алган челтәрле һәм ювелир кәсепләрнең символы булып тора: Балык Бистәсе челтәрләре ачык төстәге рәсем, геометрик бизәкләр өстенлеге белән аерылып тора. Алтын төс уңышны, байлыкны, тотрыклылыкны, хөрмәтне аңлата, ә көмеш — чисталыкны, камиллекне, тынычлыкны һәм үзара аңлашуны[3].
Район байрагы герб нигезендә эшләнгән һәм зәңгәр тукымадан гыйбарәт, анда ак балык тоту челтәре һәм аның фонында сары кырпы балыгы сурәтләнгән[3].
Тарих
- Төп мәкалә: Балык Бистәсе
.jpg)
Балык Бистәсе авылы Борис Годунов указы белән XVI гасыр ахырында төзелә. Аны Кама елгасының уң ярында Россия дәүләтенең тышкы чикләрен ныгыту өчен билгеләнгән ныгытма янында торгызалар. Җирлек үзенең исемен милли балык промыселы хөрмәтенә алган, аның белән күп кенә Кама буе авылларында яшәүчеләр шөгыльләнгән[3][4]. Балыкчылыктан тыш XIX-XX гасырларда җирлектә Казан төбәгенең зур челтәр үрү үзәге барлыкка килгән[7]. Балык Бистәсе районы административ берәмлек буларак 1927 елның 14 февралендә ТАССРның бер өлеше буларак оеша. 1920 елга кадәр территория Лаеш өязендә, 1920-1927 елларда — Лаеш кантонында булган. 1959 елның 26 мартында Балык Бистәсе районы составына бетерелгән Кызыл Йолдыз районы территориясенең бер өлеше керде (район үзәге Котлы Бөкәш авылында иде). 1963 елның 4 гыйнварында район бетерелде, аның территориясенең бер өлешен Мамадыш районы составына, бер өлешен Питрәч районына тапшырдылар. Әмма 1965 елның 12 гыйнварында Балык Бистәсе районын кире төзелде[8].
Хәзерге заман
2008 елдан алып 2017 елга кадәр Балык Бистәсе районын Илһам Вәлиев җитәкләде. Ул Татарстан Президенты каршындагы коррупциягә каршы идарәне тикшерү нәтиҗәсендә күп санлы хокук бозулар ачыклану аркасында посттан төшерелде. Ике ел узгач, вәкаләтләрне явызларча файдаланган өчен, Вәлиевнең элеккеге урынбасары Рафик Гадиевны гаепләделәр[5][9]. 2018 елда районның яңа башлыгы итеп, Илдар Таҗетдинов билгеләнде, ул әлегә кадәр идарә итә[10].
Халык
2020 елда район халкының саны 25 052 кеше тәшкил итә. Төбәкнең милли составы 79,2% татар, 19,8% рус, 1% башка милләтләргә туры килә[3][5].
2019 елда Балык Бистәсе районында үлүчеләр санының төбәктә иң начар нисбәтен теркәделәр — демографик картлык дәрәҗәсе 26,5% тәшкил итте, ә үлем туучылар саныннан ике тапкырга диярлек артты[11]. 2016 елда районда 153 бала туган, 2017 елда — 81 генә[12][13].
Шәһәр шартларында (Балык Бистәсе штб) район халкының нибары 30,81% яши.
Милли бүленеш
Икътисады
.jpg)
"Инказан" челтәр басмасы мәгълүматлары буенча оешмалар хезмәткәрләренең уртача айлык хезмәт хакы 25 941 сум тәшкил итә. Муниципаль мәдәният һәм сәнгать учреждениеләре хезмәткәрләренең хезмәт хакы — 29 987. Муниципаль мәгариф учреждениеләре хезмәткәрләре уртача 18 260 сум ала[5].
Районда зур сәнәгать предприятиеләре урнашкан: Балык Бистәсе май-сөт комбинаты, «Круг» балык заводы (ел саен тотылган балыгы — 160 тонна тирәсе), «Рус Мраморы» ит заводы, «Кама» икмәк пешерү комбинаты[3][29].
Авыл хуҗалыгы
Районның авыл хуҗалыгы ит-сөт терлекчелегенә һәм үсемлекчелеккә йөз тота. Төбәктә сабан бодае, көзге арыш, арпа, солы, борчак, кукуруз, сабан рапсы, көнбагыш үстерәләр. Балык Бистәсе районының гомуми авыл хуҗалыгы җире 104,8 га тәшкил итә, шуларның 84,6 гектары — сөрү җирләре. Районда 16 олы һәм урта авыл хуҗалыгы оешмалары, 81 крестьян-фермер хуҗалыгы, 9704 шәхси ярдәмче хуҗалык исәпләнә[3][13]. 2019 елда район сыерлары саны 4350 берәмлек булган (бөтен республика буенча 200 меңнән артык)[30][31].
2018 елда "Балык Бистәсе ИПП" икмәк предприятиесе "ВАМИНа" район күчемсез милеген сатып алып, 75 млн сум салып җиһазларны модернизацияләде. 2020 елга 75 мең тонна ашлык әйләнеше[32].
2016 елдан Балык Бистәсе районында мәрмәр ит җитештерү буенча “Кызыл Шәрык” агрохолдингы проекты гамәлгә ашырыла, аны Дәүләт Думасы депутаты Айрат Хәйруллин җитәкләгән[33]. Компаниягә 1,3 млрд сум күләмендә инвестицияләр кертү турында игълан ителде[34]. 2019 елда Рус Әшнеге авыл җирлеге территориясендә казлар үрчетү белән шөгыльләнә торган «КАЗ» Балык Бистәсе агрофирмасы» предприятиесе ачылды. Төзелешнең беренче этабына игълан ителгән инвестицияләр суммасы 6 млн сум тәшкил итте[35]. Районның икенче олы хуҗалыгы — «Круг» балыкны тоту һәм эшкәртү белән шөгыльләнә. Заводның еллык тотымы 160 тоннага якын, аның күп өлешен завод казый һәм кибетләргә әзер килеш китереп куя[35]. 2020 ел башында Африка кларий җәен балыгын үрчетү һәм «Клариус» елга балыгын тоту заводы ачылды, анда елына 50 тоннага кадәр балык үстерү планлаштырыла. Хәзерге вакытта проектка 12 млн инвестиция кертелгән, гомуми планлаштырылган күләме — 15 млн[36].
2012 елда республика тармак программасы кысаларында районда балык үрчетү заводы төзелә башлады, аның белән төбәктәге иң зур коррупция скандалларының берсе бәйле, ул элеккеге җитәкче Илһам Вәлиевны эштән азат итү белән бәйле. Башта федераль бюджеттан проектка 73 млн сум бүлеп бирелде, Татарстанныкыннан — 20 млн. Проектның бенефециарлары булып Вәлиевнең туганнары компанияләре чыгыш ясады. Нәтиҗәдә акча җитмәү сәбәпле төзелеш туктатылган. Шуннан соң республика президенты район башлыкларының керемнәрен шәхсән үзе контрольдә тота башлады[37][38].
Инвестицион потенциалы
Районда 3 олы инвестор уңышлы эшли, алар авыл хуҗалыгының 35% җирләрен били: республикада иң зур сөт җитештерүче «Красный Восток — Агро», «Кулон Агро», «Логос»[3]. Шул ук вакытта аларның уртача инвестицияләр күләме чагыштырмача зур түгел һәм бер җанга 8051 сум тәшкил итә[5][6].
2018 елдан районда инвесторлар эше өчен шартларны яхшырту программасы эшли. Мәсәлән, Зур Мәшләк авылында, Төркиядән инвестицияләр җәлеп итеп, тәм-томнар җитештерү буенча предприятие төзелде. Башка төрек инвесторы — «Фуд Альянс», компания 100 га мәйданлы теплица комплексы төзи. Проектка игълан ителгән инвестицияләрнең гомуми суммасы — 17 млн сум. «Татарстан гектары» проектында (70 млн. инвестицияләр) «Фуд Альянс» шулай ук төп инвестпартнёр — 200 гектар мәйданда кооператив, анда фермерлар җиләк, кура җиләге, карлыган үстерү, продукцияне эшкәртү һәм төрү белән шөгыльләнә алачак[39]. 2018 елда районга 13 инвестор һәм 854 млн сум акча җәлеп ителгән[10]. 2020 елда районда «Цифрлы авыл» проекты кысаларында сатучыларсыз кибетләр ачканнар, ул Социаль проектларга ярдәм фонды белән гамәлгә ашырылган[40][41].
2020 елның июлендә Татарстан туризм комитеты Балык Бистәсе районы үсеше буенча грант программасын эшләтеп җибәрергә планлаштыра — кече һәм урта эшкуарлык субъектларына яңа туристик маршрутлар һәм аларның инфраструктурасын үстерү, шул исәптән навигация урнаштыру, аудиогидлар системасын булдыру, гомуми төзекләндерү, глэмпинглар челтәрен үстерү, таләп ителә торган техниканы сатып алу өчен 3 млн сумга кадәр субсидияләр бүленәчәк[42]. «Пять ветров» республика инвестицион проекты кысаларында районда җилкәнле мәктәп белән 200 урынлык спорт һәм сәламәтләндерү үзәген, спорт һәм кинозал, шулай ук 120 кешегә исәпләнгән актив гаилә ялы паркы һәм турбазаны төзү планлаштырыла[39].
2019 елда зур су объекты янәшәсендәге районда энергия чыгаруның потенциаль куәтен бәяләү өчен ветромониторинг уздырдылар, "яшел" энергия потенциалын 600 мВт дип бәяләделәр. 2020 елга районда җил паркын төзү планлаштырыла[43].
Транспорт
Районның төньягында М-7 (Идел) «Мәскәү — Казан — Уфа» автомобиль юлы уза, районның көньяк-көнбатышында Кама аша күпергә Р-239 «Казан — Оренбург — Казакъстан чиге» һәм 16К-1091 «Шәле — Саескан тавы» (М-7дән алып Камага кадәр җирдә Р-239 дублёры) уза, көньяк-көнбатыштан район төньяк-көнчыгышына Полянка (Р-239) — Балык Бистәсе — Зур Мәшләк (М-7) юлы уза.
2017 елда районда М-7 Казан-Мәскәү федераль трассасының ике участогын ачканнар[44]. Шул ук вакытта җирле халыкның 92% артыгының административ үзәгенә бара торган автобус һәм тимер юл юк, тимер юл станцияләре юк. Юлларның яртысыннан артыгы норматив таләпләргә туры килә[5].
Экология
Район Куйбышев сусаклагычына коя торган Кама елгасы ярында урнашкан. Төбәктә Бәтке, Әшнәк, Шомбыт[3] елгалары ага. Район территориясенең 13% киң яфраклы урман алып тора. Районда Кызыл китапка кертелгән күкчәчәк, Себер ирисы, кыяклылар рдесты, озын яфраклы казаяк, җимешләре асылынган гакелия, караңгы-кызыл йокымсырау, туры тора торган лапчатка, венерин башмакчык үсә[45].
Шомбыт елгасыннан көнчыгышка таба 12,5 мең га мәйданлы аучылык тыюлыгы урнашкан. Тыюлыкта пошилар, кабан дуңгызлары, кондызлар, төлкеләр, енотсыман этләр, барсуклар һәм башка хайваннар бар[45].
Социаль өлкә
Балык Бистәсе районы Россиядә Алан-Полян авылында шагыйрь Яков Емельяновның үсеп килүе белән билгеле[46]. 2003 елда район территориясендә XV гасырның 6000 тәңкәле хәзинә табылды[47]. 2019 елдан Олы Елга авылында архитектор Александр Попов җитәкчелегендә XIX гасыр мәчете төзекләндерелә[48].
Районда 46 мәктәп эшли, 85 нче номерлы Балык Бистәсе һөнәри көллияте[3], район Мәдәният йорты һәм 48 авыл клубы эшли[3]. 1985 елда районда туган якны өйрәнү музее ачылды, аның экспозициясе борынгы заманнардан тарихка багышланган[49].
2016 елда кыргый таплы һәм затлы боланнар — мараллар экопаркы ачылды, алар өчен максималь табигый яшәү шартлары булдырылды[50]. 2020 елда Балык Бистәсе районы “1001 рәхәтлек” туристик маршрутының бер өлеше ублды, анда шулай ук Кама Тамагы, Кукмара, Байлар Сабасы, Болгар, Алабуга, Мамадыш, Чистай, Әлмәт һәм Арча керә[51][52].
Туристлык проектларыннан тыш, районда спорт проектларын да үстерәләр. 2020 елның декабренә 3,1 мең м² мәйданлы Боз сараен һәм чаңгы базасын ачу планлаштырыла, анда 273 млн сумга якын акча кертелгән[53].
Танылган кешеләр
- Флюра Абдуллина (1963), телевидение дикторы, журналист, татар мәдәнияте үзәге җитәкчесе. ТР атказанган сәнгать эшлеклесе (2023) (Кече Укмас авылы).
- Зәйнетдин Агафуров (1861-1924) – татар сәнагатьчесе, меценат, хәйрияче (Казан губернасы Лаеш өязе Юлга авылы).
- Фәтхерахман Әхмәдиев – композитор (Тәберде Чаллысы авылы).
- Роберт Әхмәтҗанов – шагыйрь (Балык Бистәсе).
- Ибраһим Биектаулы – шагыйрь (Биектау авылы).
- Геннадий Бухарин – спортчы (каноэда ишүче), дөнья һәм Европа чемпионы (Масловка авылы).
- Мәрьям Вәлиева – Балык Бистәсе районында беренче тракторчы-кыз (Биектау авылы).
- Мөхәммәт Гали — әдәбият белгече (Олы Юлга авылы).
- Бибинур Галиуллина (1907, Олы Солтан – 1984), Мәскәү, Күчмә театрлар актрисасы, ТАССР атказанган артисты.
- Нурулла Гариф – язучы, тарихчы (Яңасала авылы).
- Әхәт Гаффар – драматург, журналист (Олы Әшнәк авылы).
- Ренат Гаффар — татар хикәячесе, публицисты Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы Олы Әшнәк авылы).
- Госман Гомәр — журналист, язучы. ТР атказанган мәдәният хезмәткәре (1991).
- Фирдания Гыйльфан – шагыйрә (Зур Мәшләк авылы).
- Хәлим Җәлалов – Камал театры артисты, Татарстанның халык артисты (Олы Солтан авылы).
- Рифкать Имаев (1948–2022), шагыйрь, Саҗидә Сөләйманова премиясе лауреаты (2016). Татарстанның атказанган химигы (2005) (Татар Казаклары).
- Хәмит Камалов — РФ генерал-лейтенанты (Балык Бистәсе).
- Рөстәм Миңнеханов – Татарстан Республикасы президенты (ТР Рәисе) (Яңа Арыш авылы).
- Сиринә Мифтахова, драма актрисасы, "Әдәби көрәш" җиңүчесе.
- Мансур Мортазин — журналист, газета мөхәррире, ТР атказанган мәдәният хезмәткәре (2011) (Югары Тегермәнлек авылы).
- Дания Нәгыйм (Галәветдинова, 1991), шагыйрә, журналист, 2021 елдан Татарстан язучылар берлеге әгъзасы. (Югары Тегермәнлек авылы)
- Ринат Нуруллин – шагыйрь, язучы, Татарстан Республикасының атказанган уйлап табучысы (Зур Мәшләк авылы).
- Кадыйр Сибгатуллин — шагыйрь, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы (Балыклы Чүкәй авылы).
- Никифор Соловьёв – революционер, политкомиссар, тарих фәннәре кандидаты, Татарстан АССР мәгариф халык комиссары урынбасары, Казан авыл хуҗалыгы институты директоры (Зур Мәшләк авылы).
- Владимир Степанов — авыл хуҗалыгының танылган хезмәтчәне (Зур Мәшләк авылы).
- Миргазиз Укмаси (Зәбиров, 1884―1948), татар драматургы, шагыйрь, дин әһеле (Кече Укмас авылы).
- Олег Фазылҗанов — Камал театры актеры, Татарстанның атказанган (2010) һәм халык (2023) артисты. (Казак Чаллысы).
- Равил Фәйзуллин — шагыйрь, Тукай премиясе лауреаты (Балтач (Юлсубино) авылы).
- Рөстәм Фәйзуллин — татар шагыйре, журналист (Балтач (Юлсубино) авылы).
- Дамир Фәтхетдинов — геолог, СССР Дәүләт бүләге лауреаты (1984) (Биектау авылы).
- Хәсән Фәтхетдинов — Ленин орденлы укытучы (Биектау авылы).
- Рауза Хәйретдинова — Татар академия театрының мәшһүр артисты, Татарстанның халык, Россиянең атказанган артисткасы (Яңа Ырга авылы).
- Илсур Һадиуллин — ТР мәгариф министры, ТР атказанган укытучысы (Таулар).
- Равил Шәрәфиев — Камал театры актеры, Россиянең һәм Татарстанның халык артисты, Тукай премиясе лауреаты, Татарстанның М. Җәлил исемендәге бүләге лауреаты (Олы Солтан авылы).
- Алсу Шәрипова (1980), филология фәннәре докторы (2023), Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директоры урынбасары (2021).
- Рахман Шәфигуллин (1949), «Чаллы-ТВ» телекомпаниясен нигезләүче, «Шәһри Чаллы»ның баш мөхәррире (Югары Тегермәнлек авылы).
Советлар Берлеге геройлары (9 кеше):
- Миңнулла Гыйззәтуллин (Күки авылы).
- Селиверст Васильевич Давыдов (Тегермән Пүчинкәсе).
- Валентин Прокофьевич Иванов (Казаклар Чаллысы).
- Александр Меркушев (Рус Әшнәге авылы).
- Игнатий Павлович Петухов (Масловка авылы).
- Климент Сергеевич Русаков (Урахча авылы).
- Михаил Иванович Рыжов (Урахча авылы).
- Александр Тимофеевич Сергеев (Шиланка авылы).
- Зәки Шәймәрданов (Биектау авылы).
Фашист амбразурасын тәне белән каплаучылар:
- Шәвәлиев Барый Гани улы - Бөек Ватан сугышында Газинур Гафиятуллин батырлыгын кабатлаган яугир (Түбән Тегермәнлек авылы).
Искәрмәләр
Чыгынаклар
Сылтамалар
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
