Karadağ Hanlığı

Karadağ Hanlığı, (Azerice:Qaradağ Xanlığı, Rusça:Карадагское ханство; Karadagskoe hanstvo) 1747 yılında bugün İran'a bağlı Azerbaycan bölgesindeki^[1] Karadağ (Karacadağ) topraklarında kurulmuş feodal devlettir. Karadağ kelimesi büyük dağ veya dağlık yer anlamına gelmektedir.^[2] Hanlığın başkenti Ahar şehri olup bir ara Kürdeşt'e taşınmıştır. Hanlığın batısında Hoy Hanlığı, doğusunda Lenkeran Hanlığı, kuzeyinde Karabağ Hanlığı, güneyinde Tebriz Hanlığı ve Erdebil Hanlığı vardır.

Qaradağ Xanlığı Karadağ Hanlığı
1747-1828
Karadağ Hanlığı sınırları ile
Başkent	Ahar, Kürdeşt
Yaygın dil(ler)	Azerice ve Farsça
Hükûmet	Monarşi
Han
• 1747-1763 Kazım Han • 1813-1828 Karadağlı Muhammed Kulu Han
Tarihçe
• Kuruluşu 1747 • Dağılışı 1828
Öncüller Ardıllar Afşar Hanedanı Kaçar Hanedanı

Tarihçe

Kökeni

Hanlığın kurucusu olan Kazım Han'ın soyu Tokmaklı oymağından gelmektedir. Bu sülale kesin olarak Mahmud Sultan'dan itibaren Safevî hakimiyeti altında bölge idaresine nail olmuştur. Lakin Tarihçi İskender Munşi, daha önceleri bu sülaleden gelen Burhaneddin Halife'nin hükümdar olduğunu söylemiştir.^[3] Tokmaklılardan önce yönetimde sufiler söz sahibidir. Bunlar 16. ve 18. yüzyıllar arasında iktidarda kalmışlardır.^[4]

Kuruluşu

Karadağ, bölgedeki savaşlardan dolayı bazen Safevi yönetimine, bazen Osmanlı Devleti yönetimine girmiştir. Tokmaklı oymağından gelen Kazım Han, Karadağ yöneticisi olduğu zaman bu topraklar Osmanlı Devleti içindedir. 1730 tarihinde Nadir Şah, Osmanlı Devleti'nden Tebriz, Ahar ve Erdebil'i almış ve ardından Kazım Han'nın Karadağ yöneticisi olduğunu onaylamıştır.

1736 yılında Nadir Şah, Afşar Hanedanı'nı kurarak İran topraklarının büyük bir bölümünü ele geçirmiştir. Kazım Han, babası Muhammed Kasım Han ve ağabeyi Abdürrezzak Han gibi Karadağ'ı müstakil idare etmek istemiş ve bu amaçla ne II. Tahmasp'a, ne de Nadir Şah'a itaatini bildirmiştir. Nadir Şah bunun üzerine Kazım Han'ı yakalatmıştır. Onu, Tokmaklı oymağının vekili ve Abdürrezzak Han'ın kardeşi olduğu için öldürtmemiş, gözlerine mil çektirmiştir. Afşar Hanedanı hükümdarı Nadir Şah'ın 1747 tarihinde öldürülmesi üzerine Karadağlı Kazım akrabalarının yardım ile bağımsızlığını ilan etmiş ve han olmuştur. Böylece bağımsız Karadağ Hanlığı kurulmuştur.

Kazım Han dönemi

Nadir Şah'ın öldürülmesi üzerine bazı kişiler şah olmak istemiştir. Erdebil'deki III. Sam Mirza da bu sahte şehzadelerden biridir. Diğer şahlık heveslisi Nadir Şah'ın halasının oğlu Emir Aslan Han, ordusu ile Erdebil'e gelip III. Sam'ı yakalatıp idam ettirmiş ve ardından Tebriz'e gelmiştir. Emir Aslan Han, şahlık fikrine Kazım Han'ı da ortak etmiştir. 1747 tarihinde Adil Şah, Afşar Hanedanı tahtına çıkıp şah olmuştur. Emir Aslan Han'a elçi gönderip onun hükümdarlığını tanımadığını söylemiştir. Emir Aslan Han, Adil Şah'ın elçisi öldürmüştür. Emir Aslan Han'ın en yakın silah arkadaşı Kazım Han'dır. O, Karadağ ordusundan da yararlanarak diğer hanları savaş tehdidi ile kendine bağlı hâle getirmiştir.

1748 yılında İbrahim, kardeşi Adil Şah'ın gözlerine mil çekmiştir. İlk olarak Emir Aslan Han'a karşı mücadeleye başlamıştır. Emir Aslan Han, İbrahim Han ile yaptığı ilk savaşta yenilmiş ve arkadaşı Kazım Han ile Karadağ'a kaçmıştır. Kazım Han, İbrahim Han'dan korkup arkadaşı Emir Aslan Han'ı tutuklatarak Tebriz'e göndermiştir. İbrahim Han, Emir Aslan Han ve kardeşi Saru Han'ı öldürtmüş ve Kazım Han'a çeşitli hediyeler ile hanlık fermanı göndermiştir.

Nadir Şah'ın torunu Şahruh Mirza ise 1748 yılının Eylül-Ekim aylarında Horasan emirleri tarafından şah ilan edilmiştir. Bunu duyan İbrahim Han, Aralık 1748'de kendini şah ilan etmiştir. Ardından ordusuyla Şahruh Mirza ile mücadele etmek üzere Horasan'a yürümüş fakat askerlerinin isyan çıkarması üzerine önce gözlerine mil çekilmiş ve ardından öldürülmüştür.

Şahruh Mirza'nın şah olması ile şah olmak isteyenlerin sayısı azalmıştır. Urmiye Hanı Feth Ali Han Afşar ise hâlâ şahlık hevesi içinde olanlardandır. İbrahim Han ölmeden önce Tebriz'e yönetici olarak atadığı Muhammed Han, Dünbililer tarafından öldürmüştür. Feth Ali Han Afşar, Muhammed Han'ın öcünü almak için Tebriz'e saldırmıştır. Şehri aldıktan sonra başkenti de Urmiye'den buraya taşımıştır. Bu durum komşu hanlıkları tehdit etmeye başlamıştır. Feth Ali Han Afşar, Kazım Han'a elçi göndererek kendisine bağımlı olmasını söylemiştir. Kazım Han bunu kabul etmemiştir. Aradan bir hayli gün geçmiş, birleşik Urmiye, Hoy ve Tebriz orduları Karadağ'a saldırmıştır. Bunun üzerine Kazım Han direnmekten vazgeçip Feth Ali Han Afşar'a bağlılığını bildirmiştir.

Kazım Han, Penah Ali Han ile dostluk ilişkileri kurmuştur. Kazım Han, 18. yüzyılın ortalarında Karabağ, Gence ve Nahçıvan hanları ile Şeki Hanı Hanı Hacı Çelebi Han'a karşı ittifak kurmuştur. Fakat bu ittifak ile amacına ulaşamamıştır. İran tahtını ele geçirmek isteyenlerden biri olan Kerim Han Zend, Şiraz ve İsfahan'ı aldıktan sonra 1752 yılında bugünkü Azerbaycan topraklarına saldırmıştır. Feth Ali Han Afşar ordusu ile Kerim Han Zend'ın ordusu çarpışmış bu savaşı Feth Ali Han Afşar kazanmıştır. Kerim Han Zend kaçmış, Feth Ali Han Afşar onu kovalamıştır. İran'dan kaçmak isteyen Kerim Han Zend'ı yardım edeceğini söyleyen Kürtler durdurmuştur. Diğer bir taraftan Muhammed Hasan Han'ın Urmiye'ye saldırması ile de Feth Ali Han Afşar geri dönmek zorunda kalmıştır. 1760 yılında Kerim Han Zend ikinci kez Feth Ali Han Afşar'a saldırmış ve bu sefer onu yenmiştir.

Kerim Han Zend zaferin Şiraz şehrinde not alınacağını söylemiş, bunun üzerine birçok han bu söze inanıp Şiraz'a gelmiştir. Bu hanlar içinde Kazım Han'da vardır. Kerim Han Zend, Şiran'a gelen hanlardan Aksakalılar şurası kurmuştur. Bu şurada Kazım Han da üye olarak yer almıştır. Böylece Kazım Han, 1761 yılından itibaren Kerim Han Zend'ın hizmetine girmiştir. 1763 yılında Kazım Han ölmüştür. Yerine oğlu Mustafa Kulu Han geçmiştir.

Mustafa Kulu Han dönemi ve yıkılışı

Mustafa Kulu Han zamanında başkent Kürdeşt'e taşınmıştır. Mustafa Kulu Han'nın Karabağ'a saldıracağını duyan Karabağ Hanı İbrahim Halil Han, kendi ordusu ve Dağıstan'dan gelen Lezgi askerleri ile Karadağ Hanlığı'na saldırmıştır. Kürdeşt kentine büyük ölçüde zarar vermiştir. Burada yaşayan halk Ahar ve diğer şehirlere kaçmış, Mustafa Kulu Han rehin düşerek Şuşa kalesine hapsedilmiştir. Bu olay için şöyle bir rubai yazılmıştır:,

Azerice Guruşt haradır? Gözəllikdə səkkizinci cənnətdədir, Onunla mənim qəlbim həmişə sevinirdi. Bunda nə hikmət var ki, Adəm behiştdən, mən də Guruştdan qovuldum.

Türkçe Kürdeşt neredir? Güzellikte sekizinci cennetdedir, Onunla benim kalbim her zaman sevinirdi. Bunda ne hikmet var ki, Adem cennetden, ben de Kürdeşt'den kovuldum.

Mustafa Kulu Han hapisde olduğu sırada tahta oğlu İsmail Han geçmiş, 1 sene tahta kaldıktan sonra hanlığın yönetimini kardeşi Necef Kulu Han almıştır. Mustafa Kulu Han, İbrahim Halil Han'dan oğlu yerine tahta geçen Necef Kulu Han'ın yakalanmasını rica etmiştir. Bu istek üzerine Necef Kulu Han yakalanıp Şuşa kalesine hapsedilmiştir. 1786 yılında İbrahim Halil Han, Mustafa Kulu Han'ı affedip yeniden Karadağ Hanı tayin etmiştir. Mustafa Kulu Han, oğlu İsmail Han'ı Ağa Muhammed Şah'a rehin vermiştir. İsmail Han Ağa Muhammed Şah'ın rehin olduğu için 1791 yılında tahta geçmtiğinde Karadağ Hanlığı, Kaçar Hanedanı'nın egemenliğe girmiştir.

1797 yılında tahta geçen Abbas Kulu Han, 19. yüzyılın başlarında General Sisianov'a mektup yazarak Rus İmparatorluğu'na bağlılığını bildirmiştir. Fakat 1804-1813 tarihli Rus-İran Savaşı'nda Rusya'ya karşı çıkmıştır. 1813'te Muhammed Kulu, han olmuştur. 1828 yılında İran, hanlığı egemenliği altına almış ve hanlık tamamen bağımsızlığını kaybetmiştir. Aynı yıl son Karadağ Hanı Muhammed Kulu Han, ailesi ve hizmetçileri ile Şuşa'ya göç etmiştir.

Yöneticileri

• Kazım Han (1747-1763)
• Mustafa Kulu Han (1763-1782) (1. kez)
• İsmail Han (1782-1783) (1. kez)
• Necef Kulu Han (1783-1786)
• Mustafa Kulu Han (1786-1791) (2. kez)
• İsmail Han (1791-1797) (2. kez)
• Abbas Kulu Han (1797-1813)
• Muhammed Kulu Han (1813-1828)

Soyağacı

I. İlyas Halife

I. Şemseddin Halife

Ahmed Halife

II. İlyas Halife

Mahmud Sultan

Bayandur Sultan

Muhammed Kasım Han (ö. 1721)

Abdürrezzak Han (ö. 1729)

Kazım Han (ö. 1763)

Muhammed Hüseyin Han

Mustafa Kulu Han (ö. 1791)

Necef Kulu Han (ö. 1818)

İsmail Han (ö. 1797)

Abbas Kulu Han (ö. 1813)

Muhammed Kulu Han (ö. 1840)

Kaynakça

• Enver Çingizoğlu (2008). Qaradağlılar. Şuşa.
• Richard Tapper (2004). İran'ın Sınır Boylarında Göçebeler. İmge Kitabevi. ISBN 975-533-354-1.
• M.Quddusi, "Nadir şah", sf. 214-215, (Bakü, 1999).
• M.M. el-Cari, "Car salnamesi", sf. 52, (Bakı, 1997).
• "Karabağnameler, 1. kitap", sf 42, Yazıçı yayını (Bakü, 1989).

Dipnotlar

1. İmran Baba (2002). "Azerbaycan birinci uluslararası sempozyumu bildirileri". Atatürk Kültür Merkezi. ss. sf. 103.
2. "Qara Qan" (Azerice). Azerbaijan Today. 23 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2009.
3. İskender Munşi (1902-1903). Tarih-i Âlem Aray-i Abbasi. 2. s. 580.
4. I.P. Petrushevsky (1949). "Essays on the History of Feudal Relations in Azerbaijan and Armenia in the 16th Early 19th Centuries". Leningrad State University.