มณฑลพายัพ

มณฑลพายัพ เป็นมณฑลหนึ่งในการปกครองส่วนภูมิภาคในระบบมณฑลเทศาภิบาลของราชอาณาจักรสยาม ครอบคลุมพื้นที่ภาคเหนือตอนบนของไทยในปัจจุบัน

บทความนี้อาศัยการอ้างอิงจากราชกิจจานุเบกษาซึ่งเป็นแหล่งข้อมูลปฐมภูมิ มากเกินไป

ข้อมูลเบื้องต้น มณฑลพายัพ, เมืองหลวง ...

Remove ads

ประวัติศาสตร์

สรุป

มุมมอง

การปฏิรูปการปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือ

หลังจากที่อาณาจักรสยามได้ลงนามในสนธิสัญญาเบาวริ่งในปี พ.ศ. 2398 อังกฤษได้เข้ามาทำการค้ากับสยามมากขึ้น สินค้าที่อังกฤษมีความต้องการ คือ ไม้สัก ในสมัยพระเจ้ากาวิโลรสสุริยวงศ์ เจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ องค์ที่ 6 แห่งราชวงศ์ทิพย์จักร ได้มีคนในบังคับอังกฤษเข้ามาทำไม้ในเขตนครเชียงใหม่เป็นจำนวนมาก และเกิดการทะเลาะแก่งแย่งผลประโยชน์ระหว่างคนในบังคับอังกฤษกับบรรดาเจ้านายและเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ กรณีพิพาทได้ลุกลามมาถึงกรุงเทพฯ ตั้งแต่ปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และยืดเยื้อมาถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

จากสภาพปัญหาดังกล่าว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสนพระราชหฤทัยที่จะแก้ไขปัญหาก่อนที่อังกฤษซึ่งเป็นมหาอำนาจจะเข้ามาแทรกแซงจนเป็นปัญหาใหญ่ต่อไป ในปี พ.ศ. 2427 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิชิตปรีชากร เป็นข้าหลวงต่างพระองค์ขึ้นไปจัดการศาลต่างประเทศและทำหน้าที่ชำระคดีความระหว่างคนในบังคับอังกฤษกับเจ้านายฝ่ายเหนือ พร้อมทั้งจัดระเบียบการปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือใหม่

ต่อมา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำริในการปฏิรูปการปกครองโดยเฉพาะการปฏิรูปหัวเมือง ต่อมาในปี พ.ศ. 2437 จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกเลิกการจัดการปกครองหัวเมืองจากเมืองประเทศราช หัวเมืองชั้นเอก ชั้นโท ชั้นตรี ชั้นจัตวา แล้วใช้การปกครองระบบเทศาภิบาลแทน โดยแบ่งการจัดการปกครองออกเป็น มณฑล เมือง อำเภอ ในแต่ละมณฑลจะมี “ข้าหลวงเทศาภิบาลสำเร็จราชการมณฑล” หรือ “ข้าหลวงใหญ่” (ต่อมาเรียกว่าผู้บัญชาการมณฑล) ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงคัดเลือกจากผู้ที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัยให้ปฏิบัติงานต่างพระเนตรพระกรรณ แล้วทรงโปรดเกล้าฯ ให้รวม นครเชียงใหม่, นครน่าน, นครลำปาง, นครลำพูน, นครแพร่, เมืองเถิน เข้าเป็น “มณฑลลาวเฉียง” และมีศูนย์กลางการปกครองอยู่ที่นครเชียงใหม่ หัวเมืองฝ่ายเหนือจึงสิ้นสุดความเป็นเมืองประเทศราชหรือนครรัฐอิสระ นับตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา^[2]

มณฑลลาวเฉียง

ในปี พ.ศ. 2437 หัวเมืองประเทศราชล้านนา ถูกจักรวรรดิอังกฤษและจักรวรรดิฝรั่งเศสขนาบโอบล้อมทั้งสองด้าน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 5 แห่งราชวงศ์จักรี จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวมหัวเมืองในดินแดนล้านนา จัดตั้งขึ้นเป็น "มณฑลลาวเฉียง" หรือ "มณฑลพายัพ" ในเวลาต่อมา หัวเมืองในดินแดนล้านนา อันประกอบด้วยหัวเมืองสำคัญ ได้แก่ นครเชียงใหม่, นครน่าน, นครลำปาง, นครลำพูน, นครแพร่ และเมืองเถิน จึงถือเป็นการเปลี่ยนแปลงสถานะของหัวเมืองในดินแดนล้านนาจากหัวเมืองประเทศราชกลายเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรสยามอย่างสมบูรณ์

มณฑลพายัพ

ต่อมาเมื่อวันที่ 30 มิถุนายน พ.ศ. 2443 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 5 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนชื่อมณฑลเป็น "มณฑลตะวันตกเฉียงเหนือ" แล้วจึงเปลี่ยนมาเป็น "มณฑลพายัพ" ในปลายปีเดียวกัน ซึ่งประกอบด้วย 6 หัวเมือง ได้แก่

นครเชียงใหม่ - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
นครลำปาง - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
1. เมืองพะเยา
2. เมืองงาว
นครลำพูน - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
1. เมืองพาน
นครน่าน - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
1. เมืองเชียงของ
2. เมืองเทิง
3. เมืองเชียงคำ
4. เมืองเชียงลม
5. เมืองคอบ
6. เมืองเชียงฮ่อน
7. เมืองจอมเพชร แขวงหลวงพระบาง (สปป. ลาว)
8. แขวงไชยบุรี (สปป. ลาว ทั้งหมด)
นครแพร่ - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
1. เมืองสอง
เมืองเถิน (ต่อมาในปี พ.ศ. 2446 ถูกยุบรวมเข้ากับนครลำปาง)

ต่อมาเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2459 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 6 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แยก นครลำปาง, นครน่าน และนครแพร่ ออกจากมณฑลพายัพ และให้จัดตั้งเป็น "มณฑลมหาราษฎร์" โดยมีสำนักข้าหลวงใหญ่มณฑลตั้งอยู่ที่นครแพร่

ต่อมาเมื่อวันที่ 31 มีนาคม พ.ศ. 2469 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 7 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยุบมณฑลมหาราษฎร์ แล้วให้กับเข้ามารวมกันมณฑลพายัพตามเดิม

Remove ads