విజయనగర సామ్రాజ్యాన్ని (కర్ణాట సామ్రాజ్యం అని, [1] పోర్చుగీసువారు బిస్నెగర్ రాజ్యం కూడా పిలుస్తారు). ఇది దక్షిణ భారతదేశంలోని దక్కను పీఠభూమి ప్రాంతంలో ఉంది. దీనిని 1336 లో సంగమ రాజవంశానికి చెందిన మొదటి హరిహర రాయుడు, సోదరుడు మొదటి బుక్క రాయుడు స్థాపించారు.[2][3][4] 11 వ శతాబ్దం చివరి నాటికి ఇస్లామికు దండయాత్రలను నివారించడానికి దక్షిణాది శక్తుల ప్రయత్నాల పరాకాష్ఠగా ఈ సామ్రాజ్యం ప్రాముఖ్యతను సంతరించుకుంది. ఇది 1646 వరకు కొనసాగినప్పటికీ 1565 లో తళ్ళికోట యుద్ధంలో దక్కను సుల్తానేట్ల సంయుక్త సైన్యాలుతో జరిగిన పోరాటంలో ఓటమి తరువాత దాని శక్తి క్షీణించింది. ఈ సామ్రాజ్యం దాని రాజధాని విజయనగరం పేరు మీద ఉంది. దీని శిథిలాలు ప్రస్తుత హంపి పరిసరాలలో ఉన్నాయి. హంపి ప్రపంచ వారసత్వ సంపదగా గుర్తించబడింది.[5][6] డొమింగో పేసు, ఫెర్నావో నూన్సు, నికోలో డా కాంటి వంటి మధ్యయుగ ఐరోపా ప్రయాణికుల రచనలు, స్థానిక భాషలలోని సాహిత్యం దాని చరిత్ర గురించి కీలకమైన సమాచారాన్ని అందిస్తాయి. విజయనగరం వద్ద జరిపిన పురావస్తు త్రవ్వకాలలో సామ్రాజ్యం శక్తి, సంపద వెల్లడయ్యాయి.
విజయనగర సామ్రాజ్యం | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1336–1646 | |||||||||||||||||||||
 విజయనగర సామ్రాజ్యం, 1446, 1520 CE | |||||||||||||||||||||
| స్థాయి | సామ్రాజ్యము | ||||||||||||||||||||
| రాజధాని | విజయనగరం | ||||||||||||||||||||
| సామాన్య భాషలు | తెలుగు, కన్నడo | ||||||||||||||||||||
| మతం | హిందూ ధర్మం | ||||||||||||||||||||
| ప్రభుత్వం | రాచరికం | ||||||||||||||||||||
| రాజు | |||||||||||||||||||||
• 1336–1356 | మొదటి బుక్క భుపతి రాయలు | ||||||||||||||||||||
• 1642–1646 | మూడవ శ్రీరంగరాయలు | ||||||||||||||||||||
| చరిత్ర | |||||||||||||||||||||
• స్థాపన | 18 ఏప్రిల్ 1336 | ||||||||||||||||||||
• Earliest records | 1082 | ||||||||||||||||||||
• పతనం | 1646 | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| విజయనగర సామ్రాజ్యం | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
దక్షిణ భారతదేశంలో విస్తరించిన సామ్రాజ్యం వారసత్వసంబంధిత అనేక స్మారక చిహ్నాలను కలిగి ఉంది. వీటిలో బాగా తెలిసినది హంపి వద్ద ఉన్న నిర్మాణ సమూహం. దక్షిణ, మధ్య భారతదేశంలో వివిధ ఆలయ నిర్మాణ సంప్రదాయాలు విజయనగర నిర్మాణకళా శైలిలో నిర్మితమయ్యాయి. ఈ సంశ్లేషణ హిందూ దేవాలయాల నిర్మాణ ఆవిష్కరణలకు ప్రేరణనిచ్చింది. విజయనగరపాలన సమర్థవంతమైన పరిపాలన, శక్తివంతమైన విదేశీ వాణిజ్యం, నీటిపారుదల, నీటి నిర్వహణ వ్యవస్థ వంటి కొత్త సాంకేతిక పరిజ్ఞానాన్ని తీసుకువచ్చింది. సామ్రాజ్యం ప్రోత్సాహంతో కన్నడ, తెలుగు, తమిళం, సంస్కృతంలో లలిత కళలు, సాహిత్యం కొత్త ఎత్తులకు చేరుకోగలిగింది. ప్రస్తుత రూపంలో కర్ణాటక సంగీతం ఉద్భవించింది. విజయనగర సామ్రాజ్యం దక్షిణ భారత చరిత్రలో హిందూ మత ప్రచారం చేయడం ద్వారా దక్షిణ భరతదేశాన్ని సమైక్యపరచి ప్రాంతీయతను అధిగమించింది.
పేరు వెనుక చరిత్ర
విజయనగర సామ్రాజ్యానికి మరొక పేరు కర్ణాట రాజ్య (కర్ణాట సామ్రాజ్యం). దీనిని కొన్ని శాసనాలు, [7][8] విజయనగర కాలంలోని సాహిత్య రచనలు, సంస్కృత రచన జాంబవతి కళ్యాణం, కృష్ణదేవరాయ, తెలుగు రచన వాసు చరితములు సాక్ష్యంగా ఉన్నాయి.[9]
ఆనెగొంది
విజయనగర సామ్రాజ్యాన్ని హరిహర (హక్క), బుక్క అనే అన్నదమ్ములు 1336 లో స్ధాపించారు. వారి రాజధాని మొదట ఆనెగొంది. ఆనెగొంది ప్రస్తుతము తుంగభద్ర ఉత్తర తీరమున ఒక చిన్న పల్లె. సామ్రాజ్యము బుక్కరాయని పరిపాలనలో అభివృద్ధి చెందిన తరువాత రాజధానిని తుంగభద్ర దక్షిణ తీరమున గల విజయనగరము నకు తరలించారు. ఈ సామ్రాజ్యం 1082 నుండి 1660 వరకు వర్ధిల్లింది. చివరి శతాబ్దాన్ని దీనికి క్షీణదశగా చెప్పుకోవచ్చు. సుల్తానుల సమాఖ్య వీరిని తళ్ళికోట యుద్ధంలో దారుణంగా ఓడించింది. సుల్తానుల సైన్యం రాజధానిని ఆరునెలల పాటు కొల్లగొట్టి, నేలమట్టం చేసింది. ఈ సామ్రాజ్యపు స్థాపన వివరాలూ, దాని చరిత్రలో ఎక్కువ భాగం అస్పష్టంగా ఉన్నాయి; కానీ దాని శక్తీ, అర్ధిక పుష్టి లను పోర్చుగీసు యాత్రికులైన డోమింగో పేస్‌, నూనిజ్ వంటి వారే కాక మరి కొందరు కూడా నిర్ధారించారు.
రాయలవారి రెండో రాజధాని పెనుగొండ. ప్రస్తుతం గంగావతి, ఆనెగొందిలో రాయల వంశానికి చెందిన 17వ తరం వారున్నారు. ఆనెగొందిలో ఏ ఇంట్లో పెళ్లి జరిగినా రాయల వారి ఇంటి నుంచే తాళిబొట్టు వెళుతుంది. ముస్లింలు సైతం ఏ పండుగ వచ్చినా నమాజ్ చేసిన తర్వాత నేరుగా రాయలవారి ఇంటికే వెళ్లి వారికి శుభాకాంక్షలు చెప్పిన తర్వాతే మిగతా కార్యక్రమాలు మొదలుపెడతారు. ఈ ఆచారం వందల సంవత్సరాలుగా ఆ గ్రామంలో కొనసాగుతోంది.
శ్రీరంగనాథస్వామి దేవాలయం, నవ బృందావనం, ఉచ్చప్పయ్య మఠం, 64 స్తంభాల మండపం, చింతామణి ఆలయం, గజశాల, ఒంటెశాల, ఆదిశక్తి దుర్గాదేవి ఆలయం, మేల్కోటే, గవి రంగనాథస్వామి దేవాలయం, పంపా సరోవరం (విజయలక్ష్మి దేవస్థానం), అంజినాద్రిబెట్ట ఆలయాలన్నింటిలోనూ రాయల కుటుంబీకుల ఆధ్వర్యంలోనే హోమాలు, ప్రత్యేక పూజలు జరుగుతుంటాయి. రాయల కుటుంబీకుల్లో ఎవరి వివాహం నిశ్చయమైనా మొదట హంపిలోనే పూజలు చేస్తారు.
స్థాపన
విజయనగర సామ్రాజ్య స్థాపనకు శతాబ్దము తరువాత దక్షిణ భారత దేశము లోని రాజ్యములను ముస్లింలు జయించారు. 1309 లో మాలిక్ కాఫర్ ఓరుగల్లును ఆక్రమించి మలబార్ రాజ్యములపై దాడి చేశాడు. ఆ సమయమున హరహర, బుక్క అను సోదరులు ప్రతాపరుద్రుని ఆస్థానములో కోశాధికారులుగా ఉన్నారు. సోదరులిద్దరిని ఢిల్లీకి తరలించి ఇస్లాము మతానికి మార్చారు. హోయసల రాజు తిరుగుబాటు అణచివేయుటకు సుల్తాను వీరిద్దరినీ ద్వారసముద్రము పంపాడు.దాని తరువాత దక్షిణ భారతదేశంలో హిందువులు విజయనగర సామ్రాజ్య నాయకత్వం లో ముస్లిం రాజుల నీ ఓడించి మళ్ళీ హిందూ రాజ్యాలు స్థాపించారు.[10] బుక్క భూపతి రాయలనే బుక్కరాయలని కూడా అంటారు. అయినె విజయనగర సామ్రాజ్యానికి తొలి చక్రవర్త. దక్కను ప్రాంతంలోని ముస్లిమ్ సామంతుల తిరుగుబాట్ల వల్ల ముహమ్మద్ తుగ్లక్ పాలన అంతమవడంతో దెవరాయలు ఏలుబడిలోని ప్రాంతం త్వరితంగా విస్తరించింది. విజయనగర రాజధాని 1082 ప్రాంతంలో ఆనెగొందికి ఎదురుగా తుంగభద్రానదికి ఆవలి తీరాన స్థాపించబడింది. దెవరాయల తర్వాత 1339 లో అధికారంలోకి వచ్చిన మల్లికార్జున రాయలు ఇంకా అచ్చత రాయలు 1360 వరకు పాలించాడు. వారి పాలనా కాలం చివరకొచ్చేసరికి దక్షిణభారత దేశంలో తుంగభద్రానదికి దక్షిణాన ఉన్న ప్రాంతమంతా దాదాపుగా అతడి ఏలుబడిలోకి వచ్చింది.
చరిత్ర
విజయనగర సామ్రాజ్యం మూలానికి సంబంధించి భిన్నమైన సిద్ధాంతాలు ప్రతిపాదించబడ్డాయి. ఉత్తర భారతదేశం నుండి ముస్లిం దండయాత్రలను నివారించడానికి తుంగభద్ర ప్రాంతంలో ఉన్న హొయసల సామ్రాజ్యం సైన్యంలోని కన్నడిగులు, సైనికాధికారులు అయిన మొదటి హరిహర రాయలు, మొదటి బుక్కరాయలు విజయనగర సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించారు అని చాలా మంది చరిత్రకారులు ప్రతిపాదించారు.[11][12][13][14] మరికొందరు వారు తెలుగు ప్రజలు, మొదట కాకతీయ రాజ్యంతో సంబంధం కలిగి ఉన్నారు. హొయసల సామ్రాజ్యక్షీణత సమయంలో ఉత్తర భాగాలను తమ ఆధీనంలోకి తీసుకున్నారు.[15] వారి మూలంతో సంబంధం లేకుండా, దక్షిణ భారతదేశం మీద ముస్లిం దండయాత్రకు వ్యతిరేకంగా పోరాడటానికి శృంగేరి ఆశ్రమంలో సాధువు అయిన విద్యారణ్యస్వామి మద్దతు, ప్రేరణ లభించిందని చరిత్రకారులు అంగీకరిస్తున్నారు.[16][17] విజయనగర రాజ్యంలో ఇటీవలి త్రవ్వకాలు, మధ్యయుగ యుగంలో విదేశీ ప్రయాణికులు రాసిన రచనలు, కోటలు, శాస్త్రీయ పరిణామాలు, నిర్మాణ ఆవిష్కరణలు సామ్రాజ్యం చరిత్ర గురించి చాలా అవసరమైన సమాచారాన్ని కనుగొన్నాయి.[18][19]
14 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో విజయనగర సామ్రాజ్యం అభివృద్ధికి ముందు దక్కను హిందూ రాష్ట్రాలు - దేవగిరి యాదవ సామ్రాజ్యం, వరంగలు కాకతీయ రాజవంశం, మదురై పాండ్య సామ్రాజ్య సైన్యాలు విజయనగరం మీద పదేపదే దాడి చేశారు. 1336 లో ఎగువ దక్కను ప్రాంతం (ఆధునిక మహారాష్ట్ర, తెలంగాణ)అంతటినీ సుల్తాను అలావుద్దీను ఖల్జీ, ఢిల్లీ సుల్తానేటు ముహమ్మదు బిన్ తుగ్లకు సైన్యాలు ఓడించాయి.[16][20]
సా.శ. 1294 లో ఢిల్లీ సుల్తానేటు ముస్లిం దళాలు దేవగిరి సెయునా యాదవుల భూభాగాలను ఓడించి స్వాధీనం చేసుకున్న తరువాత దక్కను ప్రాంతానికి దక్షిణంలో హొయసల సైనికాధికారి సింగేయ నాయకా -3 (సా.శ. 1280–1300) స్వాతంత్ర్యం ప్రకటించారు.[21][22] ఆయన సృష్టించిన కంపిలి రాజ్యం ఈ కాలంలో జరిగిన యుద్ధాల కాలంలో ఇది స్వల్పకాలిక రాజ్యంగా ఉనికిలో ఉంది.[21][23] కంపిలి రాజ్యం ప్రస్తుత కర్ణాటక రాష్ట్రంలోని ఈశాన్య భాగాలలో గుల్బర్గా, తుంగాభద్ర నది సమీపంలో ఉంది.[23] ఢిల్లీ సుల్తానేటు సైన్యాలు ఓడించిన తరువాత ఇది ముగిసింది. మాలికు జాడా నేతృత్వంలోని విజయవంతమైన సైన్యం, కంపిలి రాజ్యం మీద విజయంసాధించిన వార్తలతో ఢిల్లీలోని ముహమ్మదు బిన్ తుగ్లకుకు, చనిపోయిన హిందూ రాజు గడ్డితో నింపిన తల పంపించబడింది.[24] సా.శ. 1327-28 లో కంపిలిలో జనాభా ఒక జౌహరు (సామూహిక ఆత్మహత్య) కు పాల్పడింది.[24][25] ఎనిమిది సంవత్సరాల తరువాత కంపిలి రాజ్యం శిధిలాల నుండి సా.శ.1336 లో విజయనగర రాజ్యం ఉద్భవించింది.[22]
సామ్రాజ్యం స్థాపించిన మొదటి రెండు దశాబ్దాలలో మొదటి హరిహరరాయలు తుంగభద్ర నదికి దక్షిణాన చాలా ప్రాంతాల మీద నియంత్రణ సాధించి పూర్వాపస్చిమ సముదాయశివర ("తూర్పు, పశ్చిమ సముద్రాల మాస్టర్") బిరుదును సంపాదించాడు. 1374 నాటికి మొదటి హరిహరరాయలు వారసుడైన మొదటి బుక్కారాయలు ఆర్కాటు ప్రధాన రాజ్యం కొండవీడు రెడ్లు మదురై సుల్తాన్లను ఓడించి పశ్చిమప్రాంతంలోని గోవా మీద ఉత్తరప్రాంతంలో తుంగభద్ర-కృష్ణ నది పరీవాహకప్రాంతం మీద నియంత్రణ సాధించారు.[26][27] వారి రాజధాని నేటి కర్ణాటకలోని తుంగభద్ర నది ఉత్తర ఒడ్డున ఉన్న అనెగోండి రాజ్యంలో ఉంది. మొదటి బుక్క రాయ పాలనలో రాజధానిని తరువాత నది దక్షిణ ఒడ్డున ఉన్న విజయనగరానికి తరలించారు. ఉత్తర భూముల నుండి ముస్లిం సైన్యాలు సాగించే నిరంతరం దాడి చేయడాన్ని ఎదుర్కొనడాన్ని సుభతరం చేయడానికి రజధాని విజయనగరానికి తరలించ బడింది.[28]
విజయనగర సామ్రాజ్యం ఇప్పుడు పొట్టితనాన్ని కలిగి ఉండటంతో మొదటి బుక్కరాయరాయలు రెండవ కుమారుడు రెండవ హరిహరరాయలు కృష్ణ నదికి దాటిన రాజ్యాన్ని మరింత సంఘటితం చేసి దక్షిణ భారతదేశం మొత్తాన్ని విజయనగర గొడుగు కిందకు తీసుకువచ్చాడు.[29] తరువాతి పాలకుడు మొదటి దేవరాయరాయలు ఒడిశా గజపతులకు వ్యతిరేకంగా విజయవంతమై కోట నిర్మాణం, నీటిపారుదల ముఖ్యమైన కార్యక్రమాలు చేపట్టాడు.[30] ఇటాలియను యాత్రికుడు నికోలో డి కాంటి ఆయనను భారతదేశపు అత్యంత శక్తివంతమైన పాలకుడిగా పేర్కొంటూ రాశాడు.[31] రెండవ దేవరాయరాయలు (గజబెటెకర అని పిలుస్తారు)[32] 1424 లో సింహాసనం మీద విజయం సాధించారు. ఆయన సంగమ రాజవంశం పాలకులలో అత్యంత సమర్థుడు.[33] ఆయన తిరుగుబాటు చేసిన భూస్వామ్య ప్రభువులను, కాలికటు జామోరిను, దక్షిణాన క్విలాన్లను అరికట్టాడు. ఆయన శ్రీలంక ద్వీపంపై దాడి చేసి పెగు, తనస్సేరిమ్ వద్ద బర్మా రాజులకు అధిపతి అయ్యాడు.[34][35][36]
1407 లో బహమనీ సుల్తానేటుకు చెందిన ఫిరుజు బహ్మణి విజయనగరానికి చెందిన మొదటి దేవరాయతో ఒక ఒప్పందం కుదుర్చుకున్నాడు. దీనికి బహమనీకి "1,00,000 హంసు, ఐదు మాండ్స్స్ ముత్యాలు, యాభై ఏనుగులు" వార్షిక కప్పం అర్పించవలసి ఉంది. 1417 లో సుల్తానేటు విజయనగరపై దండెత్తినప్పుడు కప్పం చెల్లించడంలో విఫలమయ్యాడు. 15 వ శతాబ్దంలో విజయనగర కప్పం చెల్లింపు కోసం ఇటువంటి యుద్ధాలు పునరావృతమయ్యాయి. 1436 లో కప్పం చెల్లిమలేదని సుల్తాను మొదటి అహ్మదు చెల్లించని ఒక యుద్ధాన్ని ప్రారంభించాడు.[37]
తరువాతి సుల్తానేట్సు-విజయనగర యుద్ధాలు విజయనగర మిలిటరీని విస్తరించాయి. దాని శక్తి, దాని సైనిక సైనికాధికారి మధ్య వివాదాల ఫలితంగా 1485 లో సలువా నరసింహ ఒక తిరుగుబాటుకు నాయకత్వం వహించి రాజవంశ పాలనను ముగించారు. అదే సమయంలో (ఉత్తరాన బహమనీ సుల్తానేటు విచ్ఛిన్నం తరువాత సృష్టించబడింది) సామ్రాజ్యాన్ని సుల్తానేట్ల దాడుల నుండి రక్షించడం కొనసాగించారు. [38] 1505 లో మరొక సైన్యాధ్యక్షుడు తులువా నరస నాయక తిరుగుబాటులో సాలూవ వారసుడి నుండి విజయనగర పాలనను చేపట్టాడు. ఈ సామ్రాజ్యం 1509 లో తులువా నరస నాయక కుమారుడు కృష్ణ దేవరాయ పాలనలో వచ్చింది.[39] హిందువులను, ముస్లింలను తన సైన్యంలోకి నియమించడం ద్వారా ఆయన సామ్రాజ్యాన్ని బలపరిచి సంఘటితం చేశాడు.[40] తరువాతి దశాబ్దాలలో ఇది దక్షిణ భారతదేశం అంతటా విస్తరించి దాని ఉత్తరాన స్థాపించబడిన ఐదు దక్కను సుల్తానేట్ల దండయాత్రలను విజయవంతంగా ఓడించింది.[41][42] క్రిష్ణ దేవరాయుడి పాలనలో వరుస విజయాలతో సామ్రాజ్యం శిఖరాగ్రస్థాయిని చేరుకుంది.[43][44]గతంలో ఉత్తర, తూర్పుదక్కనులోని సుల్తానేట్ల పాలనలో ఉన్న భూభాగాలను, కళింగ భూభాగాలను దక్షిణాన ఇప్పటికే స్థాపించబడిన భూభాగాలను సారాజ్యంలో విలీనం చేసుకుంది.[45] కృష్ణ దేవరాయల కాలంలో అనేక ముఖ్యమైన స్మారక చిహ్నాలు పూర్తయ్యాయి, కొన్ని ప్రారంభించబడ్డాయి.[46]
1529 లో కృష్ణ దేవరాయ తరువాత అతని తమ్ముడు అచ్యుత దేవరాయుడి పాలించాడు. 1542 లో అచ్యుత దేవరాయ మరణించిన తరువాత అచ్యుతరాయ టీనేజు మేనల్లుడు సదాశివరాయుడిని రాజుగా నియమించారు. సంరక్షకులుగా, అలియా రామరాయలు (కృష్ణ దేవరాయ అల్లుడు- 1512 నుండి అల్-ముల్క్‌ను గోల్కొండ సుల్తానేటుకు నియమించినప్పుడు సుల్తాన్ కులీ కుతుబ్ అల్-ముల్క్‌కు సేవ చేసిన వ్యక్తి)ని నియమించారు.[47] అలియా రామరాయలు గోల్కొండ సుల్తానేటును విడిచిపెట్టి, దేవరాయ కుమార్తెను వివాహం చేసుకుని అధికారంలోకి వచ్చాడు. సదాశివరాయ - దేవరాయ కుమారుడు - యుక్త వయస్సుకు రాగానే అలియా రామరాయ ఆయనను జైలులో ఉంచి మామ అచ్యుతరాయను సంవత్సరానికి ఒకసారి బహిరంగంగా హాజరుకావడానికి అనుమతించారు. [48] అలియ రామరాయ తన మునుపటి సుల్తానేటు కనెక్షన్ల నుండి ముస్లిం సైనికాధికారులను తన సైన్యంలో నియమించుకుని తనను తాను "సుల్తాన్ ఆఫ్ ది వరల్డ్" అని పిలిచాడు.[49]
విజయనగరానికి ఉత్తరాన ఉన్న సుల్తానేట్లు 1565 జనవరిలో తళ్ళికోట యుద్ధంలో అలియా రామరాయ సైన్యం మీద దాడి చేశారు.[50] యుద్ధంలో విజయనగర పక్షం యుద్ధంలో విజయం సాధించింది. అకస్మాత్తుగా విజయనగర సైన్యానికి చెందిన ఇద్దరు ముస్లిం సైనికాధికారులు అలియరాయలుకు వ్యతిరేకంగా సుల్తానేట్ల పట్ల తమ విధేయతను మార్చుకున్నారు. సైనికాధికారులు అలియా రామరాయలును పట్టుకుని అక్కడికక్కడే నరికి చంపారు. సుల్తాను హుస్సేను సుల్తానేట్లతో కలిసి కత్తిరించిన తలను ప్రదర్శన కోసం గడ్డితో నింపడం కోసం వారితో చేరారు.[51][52] అలియా రామరాయల శిరచ్ఛేదం విజయనాగర ఇప్పటికీ సైన్యంలోని విశ్వసనీయ భాగాలలో గందరగోళాన్ని, వినాశనాన్ని సృష్టించింది. ఇది అవకాశంగా తీసుకుని మిగిలిన సైన్యాలను పూర్తిగా నిర్మూలించారు. సుల్తానేట్సు సైన్యం హంపిని దోచుకుని దానిని ప్రస్తుతం ఉన్న శిధిలమైన స్థితికి తగ్గించింది; ఇది తిరిగి ఆక్రమించబడలేదు.[53]
తళ్ళికోట యుద్ధం తరువాత తిరుమల దేవరాయ అరవీడు రాజవంశాన్ని ప్రారంభించి నాశనం చేసిన హంపి స్థానంలో పెనుకొండను కొత్త రాజధానిగా స్థాపించి విజయనగర సామ్రాజ్యం అవశేషాలను పునర్నిర్మించడానికి ప్రయత్నించారు.[54] తిరుమల దేవరాయుడు 1572 లో పదవీ విరమణ చేసి తన రాజ్య అవశేషాలను తన ముగ్గురు కుమారులకు విభజించి 1578 లో మరణించే వరకు ఆధ్యాత్మిక జీవితాన్ని కొనసాగించాడు. అరవీడు రాజవంశం వారసులు ఈ ప్రాంతాన్ని పరిపాలించారు. కాని 1614 లో సామ్రాజ్యం కూలిపోయింది. బీజాపూరు సుల్తానేటు ఇతరులతో నిరంతర 1646 నాటికి చివరి అవశేషాలు ముగిశాయి.[55][56][57] ఈ కాలంలో దక్షిణ భారతదేశంలో ఎక్కువ రాజ్యాలు స్వతంత్రం ప్రకటించుకుని విజయనగర నుండి విడిపడినాయి. స్వాతంత్ర్యాన్ని ప్రకటించిన వారిలో మైసూరు రాజ్యం, కేలాడి నాయక, మదురై నాయకులు, టాంజూరు నాయకులు, చిత్రదుర్గ నాయకులు, జింగీ నాయకు ఉన్నారు. ఇవన్నీ రాబోయే శతాబ్దాలలో దక్షిణ భారతదేశ చరిత్ర మీద గణనీయమైన ప్రభావాన్ని చూపాయి.[58]
తారస్థాయి
తరువాత రెండు శతాబ్దాలలో, విజయనగర సామ్రాజ్య ఆధిపత్యం దక్షిణ భారత దేశమంతటా ప్రకాశించింది. యావద్భారత ఉపఖండములోనే విజయనగరము బలీయమైన రాజ్యంగా వెలిసింది. ఈ కాలంలో గంగా మైదానం నుండి వచ్చిన టర్కీ సుల్తానుల దాడులను సమర్థవంతంగా ఎదుర్కొన్నది. దక్కను లోని ఐదుగురు సుల్తానుల నుండి నిరంతరంగా ఘర్షణలను ఎదుర్కొని ఒక బలీయమైన శక్తిగా నిలబడింది.
విజయనగరరాజులకు సామంతరాజులుగా బోయరాజులు (బోయ పాలెగర్లు) ఉండేవారు. శ్రీ కృష్ణదేవరాయలు పాలించిన విజయనగర సామ్రాజ్యం గజెటర్ ప్రకారం రాయదుర్గం, చిత్రదుర్గం, కళ్యాణదుర్గం ఈ మూడు ముఖ్యమైన కోటలతో పాటు మరికొన్ని ప్రాంతలను బోయలు పాలించారు. వీటిని ఒకప్పుడు బోయ పాలెగర్ పాలించాడు. కళ్యాణదుర్గం అనే పేరు 16 వ శతాబ్దంలో పాలేగర్ బోయ కల్యాణప్ప నుండి వచ్చిందని చరిత్ర ద్వారా తెలుస్తుంది. వీరు ఆంధ్రదేశంలో కోటలకు అధిపతులై విజయనగర సామ్రాజ్యానికి సామంతులుగా చేశారు. బోయలు విజయనగరసామ్రాజ్యంలో సైన్యాధక్షులుగా పనిచేసేవారని చరిత్ర ద్వారా తెలుస్తుంది. 10 - 18 శతాబ్దాల మధ్య కర్నాటకలో చిత్రదుర్గ కోట నిర్మాణంలో రాష్ట్రకుటులు, హోయసాలు, చాళుక్యులతోపాటూ బోయ పాలెగార్లు కూడా పాలుపంచుకొన్నారు.
విజయనగర రాజులకు సమంతులుగా కమ్మరాజులు అయిన పెమ్మసాని నాయకులు, సూర్యదేవర నాయకులు, శాయపనేని నాయకులు, రావెళ్ళ నాయకులు ఆంధ్రదేశాన్ని పాలిస్తూ విజయనగర సామ్రాజ్యానికి సర్వ సైన్యాధ్యక్షులుగా ఉంటూ యుద్ధాల్లో తోడ్పడుతూ విజయనగర రక్షణ కవచంలా వారు ఎదురు నిలిచి, ఆ తరువాత స్వతంత్రులుగా ఒక్కొక్కరు రెండు శతాబ్దాల వరకు పరిపాలించారు.
1510 ప్రాంతాల్లో బిజాపూరు సుల్తాను అధీనంలో ఉన్న గోవాను పోర్చుగీసు వారు ఆక్రమించుకున్నారు. ఇది బహుశా విజయనగర రాజ్యపు అనుమతి లేదా రహస్య అవగాహన ద్వారా జరిగి ఉండవచ్చు. వీరిద్దరి మధ్య ఉన్న వ్యాపార సంబంధాలు వీరికి చాలా ముఖ్యమైనవి.
శ్రీ కృష్ణదేవరాయలు కాలంలో ఈ సామ్రాజ్యం ఉచ్ఛస్థితికి చేరింది. దక్కనుకు తూర్పున కొండవీడు, రాచకొండ, కళింగుల అధీనంలోగల ప్రాంతాలను, తమిళదేశమును వశపరచుకున్నాడు. సామ్రాజ్యపు గొప్ప గొప్ప నిర్మాణాలు ఆయన తోటే మొదలయ్యాయి. విజయనగరం లోని హజార రామాలయం, కృష్ణ దేవాలయం, ఉగ్ర నరసింహ మూర్తి విగ్రహం వీటిలో కొన్ని.
1530 లో అచ్యుతరాయలు ఆయనకు వారసుడయ్యాడు. 1542 లో అళియ రామరాయలు గద్దెనెక్కాడు. ఇతడు దక్కను సుల్తానులను అనవసరంగా రెచ్చగొట్టి వారి శత్రుత్వం కొనితెచ్చుకున్నట్లు కనిపిస్తుంది. 1565 తళ్ళికోట యుద్ధంలో విజయనగర సైన్యాన్ని దక్కను సుల్తానులు చిత్తుగా ఓడించారు. సంయుక్త సుల్తాను సైన్యం రాజధానిని సర్వనాశనం చేసి, నేలమట్టం చేసింది. యుద్ధంనుండి సజీవముగా బయటపడిన రామరాయల తమ్ముడు తిరుమలరాయలు, సదాశివరాయలతో సహా పెనుకొండకు పారిపోయాడు.
విద్యా, సాంస్కృతిక పరంగా విజయనగర సామ్రాజ్య కాలాన్ని స్వర్ణయుగంగా పరిగణిస్తారు.
పాలన
విజయనగర సామ్రాజ్యం పాలకులు తమ భూభాగాలను పరిపాలించడానికి తమ పూర్వీకులైన హొయసల, కాకతీయ, పాండ్య రాజ్యాలు అభివృద్ధి చేసిన పరిపాలనా పద్ధతులను అవసరమైన చోట మాత్రమే మార్పులు చేశారు.[59] ప్రధానమంత్రి (మహాప్రధన) నేతృత్వంలోని మంత్రుల మంత్రి (ప్రధాన) సహాయంతో రాజు అంతిమ అధికారం నిర్వహిస్తాడు. ప్రధాన కార్యదర్శి (కార్యకర్త లేదా రాయస్వామి), సామ్రాజ్య అధికారులు (అధికారి) నమోదు చేసిన ఇతర ముఖ్యమైన శీర్షికలు కలిగిన వ్యక్తులు పాలనా బాధ్యతలు నిర్వహిస్తారు. ఉన్నత స్థాయి మంత్రులు అందరూ, అధికారులు సైనిక శిక్షణ పొందవలసి ఉంది.[60] రాజు భవనం సమీపంలో ఉన్న ఒక సచివాలయం రాజు ఉంగరంతో ముద్రించిన మైనపు ముద్రను ఉపయోగించి అధికారికంగా చేసిన రికార్డులను నిర్వహించడానికి లేఖరులను, అధికారులను నియమించింది.[61] దిగువ పరిపాలనా స్థాయిలో సంపన్న భూస్వాములు (గౌదాలు) అకౌంటెంట్లను (కరణికలు లేదా కరణం), కాపలాదారులను (కావలు) పర్యవేక్షించారు. రాజభవన పరిపాలనను 72 విభాగాలు (నియోగాలు) గా విభజించారు. ప్రతి ఒక్కరికి యువతులు, అందం ఆధారంగా ఎంపికైన అనేక మంది మహిళా పరిచారకులు ఉన్నారు (కొందరిని దిగుమతి చేసుకున్నారు లేదా విజయవంతమైన యుద్ధాల్లో పట్టుబడ్డారు) వారు చిన్న పరిపాలనా విషయాలను నిర్వహించడానికి, కులీనులకు లేదా ఉంపుడుగత్తెలుగా సేవ చేయడానికి శిక్షణ పొందారు.[62]
_of_Krishnadeva_Raya_at_entrance_to_mantapa_of_Virupaksha_temple_in_Hampi.JPG)
ఈ సామ్రాజ్యాన్ని ఐదు ప్రధాన ప్రావిన్సులుగా (రాజ్య) విభజించారు. ఒక్కొక్కటి ఒక కమాండరు (దండనాయక లేదా దండనాథ) ఆధ్వర్యంలో రాజప్రతినిధి నేతృత్వంలో (తరచూ రాజకుటుంబానికి చెందినవారు ఉంటారు) పాలనావ్యవహారాలు నిర్వహించడానికి వారు స్థానిక భాషను ఉపయోగించారు.[63] ఒక రాజ్యాన్ని ప్రాంతాలుగా (విశాయ వెంటే లేదా కొట్టం) విభజించారు. వీటినీ మరింతగా కౌంటీలుగా (సిమే లేదా నాడు) విభజించారు. వాటిని మునిసిపాలిటీలుగా (కంపన లేదా స్థలా) విభజించారు. వంశపారంపర్య కుటుంబాలు ఆయా భూభాగాలను పరిపాలించి సామ్రాజ్యానికి కప్పం అర్పించగా కెలాడి, మదురై వంటి కొన్ని ప్రాంతాలు కమాండరు ప్రత్యక్ష పర్యవేక్షణలో వచ్చాయి.
యుద్ధభూమిలో రాజు కమాండర్లు దళాలను నడిపించారు. సామ్రాజ్యం యుద్ధ వ్యూహంలో అరుదుగా భారీ దండయాత్రలు జరిగాయి; చాలా తరచుగా ఇది వ్యక్తిగత కోటల మీద దాడి చేయడం, నాశనం చేయడం వంటి చిన్న తరహా పద్ధతులను ఉపయోగించింది. విదేశీ ప్రతినిధులు నిర్వహించే సుదూర ఫిరంగిని ఉపయోగించిన మొదటి భారతదేశంలోని సామ్రాజ్యంగా (నేటి తుర్క్మెనిస్తాను నుండి వచ్చినవారు ఉత్తమమైనవిగా పరిగణించబడ్డారు)ప్రత్యేకత సంతరించుకుంది.[64] ఆర్మీ దళాలు రెండు రకాలు: రాజు వ్యక్తిగత సైన్యం నేరుగా సామ్రాజ్యం చేత నియమించబడినది. ప్రతి హూస్వామ్య అధిపతుల సైన్యం. రాజు కృష్ణదేవరాయ వ్యక్తిగత సైన్యంలో 1,00,000 పదాతిదళాలు, 20,000 మంది అశ్వికదళ సిబ్బంది, 900 మందికి పైగా ఏనుగులు ఉన్నాయి. ఈ సంఖ్య సైన్యంలో 1.1 మిలియన్ల మంది సైనికులలో ఒక భాగం మాత్రమే, రెండు మిలియన్ల సైన్యం వైవిధ్యంగా ఉన్న వ్యక్తులతో నావికాదళ ఉనికితో నమోదు చేయబడింది. ఇది నావిగడప్రభు (నావికాదళ కమాండరు) అనే పదాన్ని ఉపయోగించడం ద్వారా రుజువు చేయబడింది.)[65] సైన్యం సమాజంలోని అన్ని వర్గాల నుండి నియమించబడింది (భూస్వామ్య పాలకుల నుండి అదనపు భూస్వామ్య కప్పం సేకరణకు మద్దతు ఇస్తుంది). విలుకారులు, మస్కటీర్లు, క్విల్టెడు ట్యూనిక్సు ధరించి, కత్తులు, కవచాలు మోసే సైనికులు ఉన్నారు. గుర్రాలు, ఏనుగులు పూర్తిగా సాయుధమయ్యాయి. ఏనుగులు యుద్ధంలో గరిష్ట నష్టం కలిగించడానికి వారి దంతాలకు కత్తులు కట్టుకున్నాయి.[66]
రాజధాని నగరం నీటిని సరఫరా చేయడానికి, నిల్వ చేయడానికి నిర్మించిన నీటి సరఫరా పూర్తిగా వ్యవస్థల మీద ఆధారపడింది. ఈ వ్యవస్థ ఏడాది పొడవునా స్థిరమైన సరఫరాను నిర్ధారిస్తుంది. ఈ హైడ్రాలికు వ్యవస్థల అవశేషాలు చరిత్రకారులకు దక్షిణ భారతదేశంలోని అర్ధశుష్క ప్రాంతాలలో ఆ సమయంలో వాడుకలో ఉన్న ఉపరితల నీటి పంపిణీ పద్ధతులను ఇచ్చాయి.[67] సమకాలీన రికార్డులు, విదేశీ ప్రయాణికుల గమనికలు కార్మికులచే భారీ ట్యాంకులను ఎలా నిర్మించాయో వివరిస్తాయి. [68]
త్రవ్వకాలలో రాయలు ఎన్‌క్లోజరు పెద్ద ఆలయ సముదాయాలు (ఇది రాజకుటుంబ ప్రత్యేకమైన ఉపయోగం కోసం, ప్రత్యేక వేడుకల కోసం నిర్మించబడినట్లు సూచిస్తున్నది) నీటితో రవాణా చేయడానికి గురుత్వాకర్షణ, సిఫానులను ఉపయోగించి అధునాతన ఛానెళ్లతో ఉన్న బాగా అనుసంధానించబడిన పైపులైన్లతో కూడిన నీటి పంపిణీ వ్యవస్థ అవశేషాలను కనుగొన్నారు.[69] కాలానుగుణ రుతుపవనాల నీటిని సేకరించి, వేసవిలో ఎండిపోయే పెద్ద నీటి ట్యాంకుల అవశేషాలు పబ్లికు వాటరు వర్కులను పోలి ఉంటాయి. తుంగభద్ర నదికి సమీపంలో ఉన్న సారవంతమైన వ్యవసాయ ప్రాంతాలలో నది నీటిని నీటిపారుదల ట్యాంకుల్లోకి నడిపించడానికి కాలువలు తవ్వారు. ఈ కాలువలలో నీటి ప్రవాహాన్ని నియంత్రించడానికి తెరిచి మూసివేయడానికి అనువైన తూములు ఉన్నాయి. ఇతర ప్రాంతాలలో పరిపాలనా అధికారులు పర్యవేక్షణతో బావులను తవ్వటానికి పరిపాలన ప్రోత్సహించింది. రాయలు ప్రోత్సాహంతో రాజధాని నగరంలో పెద్ద ట్యాంకులను నిర్మించారు. సంపన్న వ్యక్తులు సామాజిక, మతపరమైన అర్హతలను పొందటానికి చిన్న ట్యాంకులకు నిధులు సమకూర్చారు.
ఆర్ధికం
సామ్రాజ్యం ఆర్థిక వ్యవస్థ అధికంగా వ్యవసాయం మీద ఆధారపడి ఉంది. పాక్షిక శుష్క ప్రాంతాలలో జొన్న (జోవరు), పత్తి, పప్పులు చిక్కుళ్ళు పండించబడ్డాయి. వర్షపు ప్రాంతాలలో చెరకు, బియ్యం, గోధుమలు పండించబడ్డాయి. తమలపాకులు, పోక (నమలడం కోసం), కొబ్బరికాయలు ప్రధాన నగదు పంటలుగా పండించబడ్డాయి. పెద్ద ఎత్తున పత్తి ఉత్పత్తితో సామ్రాజ్యం శక్తివంతమైన వస్త్ర పరిశ్రమ, నేత కేంద్రాలను సరఫరా చేసింది. మారుమూల మాల్నాడు కొండ ప్రాంతంలో పసుపు, మిరియాలు, ఏలకులు, అల్లం వంటి సుగంధ ద్రవ్యాలు పండించబడి వాణిజ్యానికి నగరానికి రవాణా చేయబడ్డాయి. సామ్రాజ్యం రాజధాని నగరం అభివృద్ధి చెందుతున్న వ్యాపార కేంద్రంగా ఉంది. ఇందులో పెద్ద మొత్తంలో విలువైన రత్నాలు, బంగారం విక్రయించబడింది.[71] సుసంపన్నంగా ఉన్న ఆలయ భవన నిర్మాణాలు వేలాది మంది శిల్పకళాకారులు, శిల్పులు, ఇతర నైపుణ్యం కలిగిన చేతివృత్తులవారికి ఉపాధి కల్పించింది.
భూమి యాజమాన్యం ముఖ్యమైనది. సాగు చేసేవారిలో ఎక్కువ మంది కౌలు రైతులు ఉండేవారు. కాలక్రమేణా భూమి మీద కొంత యాజమాన్య హక్కు ఇవ్వబడింది. అవసరమైన ఉత్పత్తులను ప్రోత్సహిస్తూ పన్ను విధానాలు, పన్ను విధింపులను నిర్ణయించడానికి భూ వినియోగం మధ్య వ్యత్యాసాలను చూపించాయి. ఉదాహరణకు సెంటుతయారీదార్లకు గులాబీ రేకుల రోజువారీ మార్కెటు లభ్యత ముఖ్యమైనది కనుక గులాబీల సాగుకు తక్కువ పన్ను విధించాలని భావించబడింది.[72] ఉప్పు ఉత్పత్తి, ఉప్పు ప్లాంటుల తయారీ ఇలాంటి మార్గాల ద్వారా నియంత్రించబడింది. నెయ్యి (స్పష్టీకరించిన వెన్న) తయారీ చేయబడి దీనిని మానవ వినియోగానికి నూనెగా, దీపాలను వెలిగించటానికి ఇంధనంగా విక్రయించబడింది.[73] చైనాకు ఎగుమతులు తీవ్రతరం అయ్యాయి. పత్తి, సుగంధ ద్రవ్యాలు, ఆభరణాలు, పాక్షిక విలువైన రాళ్ళు, దంతాలు, ఖడ్గమృగం కొమ్ము, ఎబోనీ, అంబరు, పగడాలు, పరిమళ ద్రవ్యాలు వంటి సుగంధ ఉత్పత్తులు ఉన్నాయి. చైనా నుండి వచ్చే పెద్ద ఓడలు తరచూ సందర్శించేవి. కొన్ని చైనా నౌకలకు అడ్మిరలు జెంగు హి నాయకత్వం వహించాడు. అరేబియా సముద్రం, బంగాళాఖాతం వద్ద పెద్ద, చిన్న సామ్రాజ్యాల 300 ఓడరేవులకు చైనా ఉత్పత్తులను తీసుకువచ్చాయి. వీటిలో మంగుళూరు, హోనవరు, భట్కలు, బార్కూరు, కొచ్చిను, కన్నానోరు, మచిలిపట్నం, ధర్మదాం నౌకాశ్రయాలు చాలా ముఖ్యమైనవిగా ఉన్నాయి.[74]
వ్యాపారి నౌకలు నౌకాశ్రయాలకు చేయబడినప్పుడు, సరుకులను అధికారిక అదుపులోకి తీసుకున్నారు. విక్రయించిన అన్ని వస్తువుల మీద పన్ను విధించారు. సరుకుల భద్రతకు పరిపాలన అధికారులు హామీ ఇచ్చారు. అభివృద్ధి చెందుతున్న వాణిజ్య వ్యాపారం ఆకర్షించబడిన అనేక రాజ్యాలకు చెందిన వ్యాపారులు (అరబ్బులు, పర్షియన్లు, గుజరేట్సు, ఖొరాసానియన్లు) కాలికటులో స్థిరపడ్డారు.[74] నౌకాశ్రయ భవనం అభివృద్ధి చెందింది. 1000–1200 బహారెసు (భారం) కలిగిన ఓడలు డెక్సు లేకుండా నిర్మించబడ్డాయి. వాటిని మొత్తం పొట్టును, మేకులతో కట్టుకోకుండా తాళ్ళతో కుట్టడం ద్వారా నిర్మించబడ్డాయి. విజయనగర వస్తువులతో ఓడలు ఎర్ర సముద్రం ఓడరేవులైన అడెను, మక్కాకు వెనిసు వరకు విక్రయించబడ్డాయి. సామ్రాజ్యం ప్రధాన ఎగుమతులలో మిరియాలు, అల్లం, దాల్చినచెక్క, ఏలకులు, మైరోబాలను, చింతపండు కలప, అనాఫిస్టులా, విలువైన, పాక్షిక విలువైన రాళ్ళు, ముత్యాలు, కస్తూరి, పచ్చలు, రబ్బరు, కలబంద, పత్తి వస్త్రం, పింగాణీ ప్రాధాన్యత వహించాయి.[74] పత్తి నూలును బర్మాకు, ఇండిగోను పర్షియాకు పంపించారు. పాలస్తీనా నుండి చేసుకున్న దిగుమతులు రాగి, పాదరసం (క్విక్సిల్వరు), సింధూరం, పగడం, కుంకుమ, రంగు వెల్వెటు, రోజు వాటరు, కత్తులు, రంగుల కుగ్రామాలు, బంగారం, వెండి ప్రాధాన్యత వహించాయి. రాజధానికి రెండు వారాల భూమి యాత్రకు ముందు పర్షియా గుర్రాలను కన్నానూరుకు దిగుమతి చేసుకున్నారు. చైనా నుండి పట్టు, బెంగాలు నుండి చక్కెర వచ్చాయి.
తూర్పు తీర వాణిజ్యం హల్కాండ నుండి వరి, చిరుధాన్యాలు, పప్పుధాన్యాలు, పొగాకును పెద్ద ఎత్తున పండించడం జరిగింది. నేత పరిశ్రమ కోసం ఇండిగో, చాయ్ రూట్ రంగు పంటలు ఉత్పత్తి చేయబడ్డాయి. అధిక నాణ్యత గల ఇనుము, ఉక్కు ఎగుమతులకు మచిలీపట్నం ప్రవేశ ద్వారంగా ఉంది. కొల్లూరు ప్రాంతంలో చురుకుగా వజ్రాల వెలికితీత జరిగింది.[75] పత్తి నేత పరిశ్రమ సాదా కాలికో, మస్లిను (బ్రౌన్, బ్లీచిడ్ లేదా డైడ్) అనే రెండు రకాల కాటన్లను ఉత్పత్తి చేసింది. స్థానిక పద్ధతులచే రూపొందించబడిన రంగు నమూనాలతో ముద్రించిన వస్త్రం జావా, ఫార్ ఈస్ట్ లకు ఎగుమతి చేయబడింది. గోల్కొండ సాదా పత్తి, పులికాటు ముద్రించిన ప్రత్యేకత. తూర్పు తీరంలో ప్రధాన దిగుమతులు ఫెర్రసు కాని లోహాలు, కర్పూరం, పింగాణీ, పట్టు, లగ్జరీ వస్తువులు.[76]
సంస్కృతి
సాంఘిక జీవితం
విదేశీ సందర్శకుల రచనల నుండి వచ్చింది, విజయనగర ప్రాంతంలోని పరిశోధనా బృందాలు వెలికితీసిన ఆధారాలు విజయనగర సామ్రాజ్యంలో సాంఘిక జీవితం గురించి అధిక సమాచారం లభిస్తుంది. హిందూ కుల వ్యవస్థ ప్రబలంగా, కఠినంగా అనుసరించబడింది. ప్రతి కులసమాజానికి ప్రాతినిధ్యం వహించడానికి స్థానికపెద్దల సమాఖ్య ప్రాతినిధ్యం వహిస్తుంది. ఈ పెద్దలు రాజాఙ సహాయంతో నియమ నిబంధనలను రూపొందించి ప్రజలను నిర్దేశించారు. కుల వ్యవస్థలో అంటరానితనం భాగంగా ఉంటుంది. ఈ వర్గాలకు నాయకులు (కైవదవరు) ప్రాతినిధ్యం వహించారు. తీరప్రాంత కర్ణాటకలో ముస్లిం వర్గాలకు వారి స్వంత సమూహం ప్రాతినిధ్యం వహించింది.[77] అయినప్పటికీ కుల వ్యవస్థలోని అన్ని కులాల నుండి విశిష్ట వ్యక్తులను సైన్యం, పరిపాలనలో ఉన్నతస్థాయి పదోన్నతి పొందకుండా నిరోధించలేదు. పౌర జీవితంలో కుల వ్యవస్థ కారణంగా బ్రాహ్మణులు ఉన్నత స్థాయి గౌరవాన్ని పొందారు. సైనిక వృత్తికి వెళ్ళిన కొద్దిమంది మినహా చాలా మంది బ్రాహ్మణులు మత, సాహిత్య విషయాల మీద దృష్టి పెట్టారు. భౌతిక సంపద, అధికారం నుండి వారు వేరుచేయడం వారిని స్థానిక న్యాయ విషయాలలో ఆదర్శవంతమైన మధ్యవర్తులుగా చేసింది. ప్రతి పట్టణం, గ్రామాలలో వారి ఉనికిని క్రమం తప్పకుండా నిర్వహించడానికి ప్రభువులు, కులీనవర్గాలు చేసిన గణనీయమైన నిధిని మదుపు చేస్తారు.[78] అయినప్పటికీ తక్కువ కుల పండితుల (మొల్ల, కనకదాస వంటివారు) రచనలు (వేమన, సర్వజ్ఞలతో సహా) జనాదరణ పొందడం సమాజంలో సామాజిక సమత్వ స్థాయికి సూచనగా ఉంది.
సతీసహగమనం ఆచారం అనుసరిస్తూ ఒక వితంతువు చనిపోయిన భర్త మృతదేహంతో తనకు తాను ఆత్మాహుతి చేసుకోవడానికి సాక్ష్యాలు విజయనగర శిథిలాలలో లభించాయి. విజయనగరంలో సతీకలు (సతి రాయి) లేదా సతి-విరాకలు (సతీ యోధరాయి) అని పిలువబడే సుమారు యాభై శాసనాలు కనుగొనబడ్డాయి.[80] ఆశిసు నంది ఆధారంగా మొఘలు సైన్యాల దాడి కారణంగా రాజపుత్ర రాజ్యాలలో సతీసహగమన ఆచారం అధికరించిన మాదిరిగానే విజయనాగర సతిసహగమనం ఆచారసాధన "అంటువ్యాధి"కి ఒక ఉదాహరణగా ఉంది. ముస్లిం సుల్తానేట్లు, హిందూ రాజ్యం మధ్య నిరంతర యుద్ధాలు, విదేశీ చొరబాట్లు ఈ అభ్యాసం అధికరించడానికి కారణమని పేర్కొంది.[81] జాను హాలీ వంటి పండితుల అభిప్రాయం ఆధారంగా "ఆచారం పరిధి గురించి, దానిని అభ్యసించిన తరగతుల గురించి ఆధారాలు చాలా స్పష్టంగా లేవు. ఎందుకంటే చాలా రచనలు ముస్లిం చరిత్రకారులు, యూరోపియను ప్రయాణికుల నుండి వచ్చాయి" వీరికి అభ్యాసం లేదా దాని పరిస్థితులు కచ్చితంగా నివేదించడానికి మార్గాలలో నిష్పాక్షికత లేదు.[81]
మునుపటి శతాబ్దాల సాంఘిక-మతాచారాలు, లింగాయాటిజం వంటివి, మహిళలకు అనువైన సామాజిక నిబంధనలు ఉండేవి. ఈ సమయానికి దక్షిణ భారత మహిళలు చాలా అడ్డంకులను దాటారు. పరిపాలన, వ్యాపారం, వాణిజ్యం, లలిత కళలలో పాల్గొనడం వంటి పురుషుల గుత్తాధిపత్యంగా ఇప్పటివరకు పరిగణించిన విషయాలలో మహిళలు చురుకుగా పాల్గొన్నారు.[82] వరదాంబిక పరిణయం రాసిన తిరుమలంబ దేవి, మధురవిజయం రాసిన గంగాదేవి ఆ కాలపు ప్రముఖ మహిళా కవులుగా ఉన్నారు.[26] ఈ కాలంలో తొలి తెలుగు మహిళా కవులలో తాళ్ళపాక తిమ్మక్క, ఆతుకూరి మొల్ల వంటివారు ప్రాచుర్యం పొందారు. తంజావూరులోని నాయకుల న్యాయస్థానం అనేక మంది మహిళా కవులను పోషించినట్లు తెలిసింది. దేవదాసి వ్యవస్థ ఉనికిలో ఉంది. అలాగే చట్టబద్దమైన వ్యభిచారం ప్రతి నగరంలోని కొన్ని వీధులకు పరిమితం చేయబడుతుంది.[83] రాజకుటుంబ పురుషులలో అంతఃపుర ఆదరణ గురించి రికార్డులు తెలియజేస్తున్నాయి.
బాగా డబ్బున్న పురుషులు పేతా లేదా కులవి అను పట్టుతో చేసి, బంగారంతో అలంకరించబడిన పొడవాటి తలపాగా ధరించేవారు. చాలా భారతీయ సంప్రదాయాలలో వలె, ఆభరణాలను పురుషులు, మహిళలు ఉపయోగించారు. అలాగే వివిధ రకాలైన వంకీలు, కంకణాలు, వేళ్లకు ఉంగరాలు, హారాలు, చెవి పోగులను వినియోగించారని తెలుస్తుంది. వేడుకల సమయంలో, పురుషులు, మహిళలు తమను తాము పూల మాలలతో అలంకరించుకునేవారు. అలానే పన్నీరు, కస్తూరి లేదా గంధంతో చేసిన పరిమళమైన సుగంధ ద్రవ్యాలు ఉపయోగించేవారు.[83] నిరాడంబరంగా ఉండే సామాన్యులకు పూర్తి భిన్నంగా, సామ్రాజ్యంలో రాజులు, రాణులు విలాసవంతమైన జీవితాన్ని కలిగి ఉండేవారు. రాణులు, యువరాణులుకు చాలా మంది పరిచారకులు ఉండేవారు, వారు విలాసవంతమైన దుస్తులతో, చక్కటి ఆభరణాలతో అలంకరించబడేవారు, వారి రోజువారీ విధులు సునాయాసంగా ఉండేవి.[84]
పురుషులు శారీరక వ్యాయామాలు చేసేవారు అలాగే వినోదం కోసం క్రీడలు, మల్లయుద్ధం ఆడేవారు. మహిళా రెజ్లర్ల గురించి కూడా రికార్డుల్లో పేర్కొన్నారు.[77] రాజప్రాసాదాల వద్ద వ్యాయామశాలలు కనుగొనబడ్డాయి. యుద్ధం లేని సమయంలో దళపతులు వారి సైన్యాలకు సాధారణ శారీరక శిక్షణ ఇచ్చేవారని రికార్డులు చెబుతున్నాయి.[85] రాజభవనాలు, మార్కెట్ ప్రదేశాల వద్ద ప్రత్యేక వేదికలు ఉన్నాయి. ఇక్కడ రాజ వంశస్థులు, సాధారణ ప్రజలు కోడి పందాలు, పొట్టేల పందాల, మహిళల మధ్య కుస్తీ వంటి ఆటలను వీక్షించి ఆనందించేవారు.[85] విజయనగర నగర పరిధిలోని త్రవ్వకాల్లో బండరాళ్లు, రాతి దిమ్మెలు, ఆలయ అంతస్తులపై చెక్కిన ఆధారాలు ఉన్నాయి. కనుక ఈ ప్రదేశాలలో సాంఘిక కార్యకలాపాల ఉనికి వెల్లడైంది. ఈ ఆటలలో కొన్ని నేడు వాడుకలో ఉన్నాయి, మరికొన్ని ఇంకా గుర్తించలేదు.[86]
మతం
విదేశీ సందర్శకులు పొందుపరచిన విశేషాల ప్రకారం విజయనగర రాజులు అన్ని మతాలను, వర్గాలను గౌరవించేవారు.[87] విజయనగర రాజులు గోబ్రాహ్మణ ప్రతిపాలనాచార్య (అనగా, " గోవుల, బ్రాహ్మణుల సంరక్షకుడు"), హిందూరాయ సురత్రాణుడు (అనగా, "హిందువుల విశ్వాసమును ఆదరించు రాజు") అను బిరుదులు కలిగి ఉండేవారు. దీని ప్రకారం విజయనగర రాజులు హిందూ మతమునకు ప్రాధాన్యం ఇచ్చే వారు అని తెలుస్తున్నది అయినప్పటికీ రాజ సభలో వారు పాటించే కొన్ని సంప్రదాయాలు, దుస్తులు ఇస్లాం మతముతో పోలివుండేవి.[88] విజయనగర సామ్రాజ్య వ్యవస్థాపకులు అయిన హరిహర I, బుక్కరాయలు I, ఇద్దరూ శివభక్తులు అయినప్పటికీ శృంగేరికి చెందిన విద్యారణ్య మునిని వైష్ణవులకు గురువుగా గుర్తించి నగదును, అనుమతులను అందించారు. అలాగే విష్ణువు అవతారమైన వరాహమును విజయ నగర సామ్రాజ్య చిహ్నంగా నిర్ణయించారు.[89] పావువంతుకు పైగా పురావస్తుశాఖ తవ్వకాలలో రజనివాసం దరిదాపుల్లోనే ఇస్లాముల నివాసాలు గుర్తించ బడ్డాయి. మద్య ఆసియాకు చెందిన తైమురిడ్ రాజ్య వంశస్థులు, అధికారులు విజయ నగర సామ్రాజ్యమును సందర్శించేవారు. చివరి సాళువ రాజులు, తుళువ రాజులు వైష్ణవ భక్తులైనప్పటికి హంపిలోని విరూపాక్ష స్వామివారికి, తిరుపతి వెంకటేశ్వర స్వామివారికి పాద పూజలు చేసేవారు.కృష్ణ దేవరాయలు వారి సంస్కృత రచన అయినటువంటి జాంబవతి కళ్యాణంలో విరూపాక్ష స్వామివారిని కర్ణాట రాజ్య రక్షా మణి (అనగా, "కర్ణాట సామ్రాజ్యము యొక్క రక్షిత మణి") గా అభివర్ణించడం జరిగింది.[90] ఉడిపిలో విజయ నగర రాజులు మాధవాచార్యుల ద్వైత సిద్ధాంతాన్ని నమ్మే సన్యాసులను ఆదరించేవారు.[91]
ఆ సమయంలో భక్తి ఉద్యమం ప్రాచుర్యంలో వుంది, ఎంతో మంది హరిదాసులు ఈ ఉద్యమంలో పాలుపంచుకున్నారు. ఇందులో 12వ శతాబ్దముకు చెందిన వీరశైవ ఉద్యమం చెప్పుకోదగినది, ఈ ఉద్యమం కొన్ని లక్షల మందిని ప్రేరేపించి వారి జీవితంలో భాగమైపోయింది. హరి దాసులు వ్యాస కూట, దశ కూట సమూహములుగా ఉండే వారు. వ్యాస కూట సముహమునకు చెందిన వారు వేదములలో, ఉపనిషత్తులలో, ఇతర దార్శన లలో పాండిత్యం పొందేవారు. దశ కుటకి చెందిన సమూహం మాధవాచార్యుల ఉపదేశాలను భక్తి పాటల (Devaranamas, కీర్తనల) రూపంలో కన్నడ భాషలో ప్రజలలోకి తీసుకు వెళ్ళేవారు. మాధవాచార్యుల వారి వేదాంతమును అతని శిష్యులైన నరహరి తీర్థ, జయ తీర్థ, శ్రీపాద రాయ, వ్యాస తీర్థ, వాది రాజ తీర్థ మొదలగువారు ప్రాచుర్యంలోకి తీసుకువచ్చారు.[92] వాది రాజ తీర్థకు గురువైన వ్యాస రాజ తీర్థ, కర్నాటి సంగీత పితామహుడు పురందరదాసు[93][94],, కనక దాసుడు[95] శ్రీకృష్ణదేవరాయులు గారి చేత పూజింపబడ్డారు.[96].[97][98] రాజు గారు మునులను తమ కులదేవతలుగా పూజించేవారు, వారి రచనల ద్వారా గౌరవించేవారు.[99] ఆ సమయంలోనే తిరుపతికి చెందిన మరొక గొప్ప కర్నాటి సంగీత స్వరకర్త అన్నమాచార్యుల వారు తెలుగులో కొన్ని వందల కీర్తనలు రచించారు.[100]
ఇస్లాం
ఆనాటి ప్రపంచంలో పర్షియా, టర్కీల ప్రభావం ప్రపంచం మీద భారీగా ఉండేది. ఆ సంస్కృతులు అభిలషణీయమైన సంస్కృతులు అయ్యాయి. విజయనగర సామ్రాజ్యం మతాతీతమైన ఇస్లామీకరణకు లోనయింది. వస్త్రధారణ, వాస్తుశిల్పం వంటివాటిలో ఈ ప్రభావం కనిపిస్తుంది. ఇక మతపరంగానూ ఇస్లాంను వారు ఆదరించారు. విజయనగర చక్రవర్తులు మతపరమైన అంశాల్లో చాలా ఉదారంగా వ్యవహరించేవారనీ, ముస్లింలు, క్రైస్తవులు, ఇతర అల్పసంఖ్యాకులు సామ్రాజ్యంలో సంతోషంగా జీవించేవారని శాసన, సాహిత్యాధారాలు చెప్తున్నాయి.
11వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో చోళులు, జైన పశ్చిమ గంగా రాజవంశాన్ని ఓడించడం, 12వ శతాబ్దంలో వైష్ణవ, వీరశైవ అనుచరుల సంఖ్య పెరగడం జైనమతంపై తగ్గిన ఆసక్తికి అద్దం పడుతుంది.[101] విజయనగర భూభాగంలో రెండు ముఖ్యమైన జైన ప్రదేశాలు శ్రావణబెళగొళ, కంబదహళ్ళి.
దక్షిణ రాజ్యాలు - అరబ్ రాజ్యాల మధ్య వాణిజ్య సంబంధాల ఫలితంగా, భారతదేశ దక్షిణ ప్రాంతంతో ఇస్లామిక్ సంబంధాలు 7వ శతాబ్దంలోనే ప్రారంభమయ్యాయి. జుమ్మా మసీదులు 10వ శతాబ్దం నాటికి రాష్ట్రకూట సామ్రాజ్యంలో ఆవిర్భవించాయి.[102] అలానే 14వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో మలబార్ తీరంలో అనేక మసీదులు అభివృద్ధి చెందాయి.[103] స్థానికంగా స్థిరనివాసులు ఏర్పరుచుకున్న ముస్లింలు స్థానిక స్త్రీలను వివాహం చేసుకున్నారు; వారి పిల్లలను మప్పిలా (మోప్లా) అని పిలుస్తారు. వీరు గుర్రపు వ్యాపారం, నౌకాదళం వంటి వాటిలో చురుకుగా పాల్గొనేవారు. విజయనగర సామ్రాజ్యం, బహమనీ సుల్తానేట్ల మధ్య పరస్పర సంబంధాలు దక్షిణాన ముస్లింల ఉనికిని పెంచాయి. మలబార్ క్రైస్తవులకు భూమి మంజూరు చేసిన రాగి ఫలకను కనుగొనడం ద్వారా 8వ శతాబ్దంలోనే క్రైస్తవ మతం దక్షిణ ప్రాంతానికి విస్తరించిందని చెప్పవచ్చు. క్రైస్తవ యాత్రికులు మధ్య యుగాలలో దక్షిణ భారతదేశంలో క్రైస్తవుల కొరత గురించి వ్రాయడం చేత, మిషనరీలు ఈ ప్రాంతంపై ఆకర్షితులైయ్యారు.[104] 15-16వ శతాబ్దంలో పోర్చుగీస్, డచ్ రాక, ఫ్రాన్సిస్ జేవియర్ (1545) క్రైస్తవ మత ప్రచారాలు, వాణిజ్య సంబంధాలు మొదలైనవి దక్షిణాన క్రైస్తవ మతం వృద్ధికి తోడ్పడ్డాయి.
భాష
సామ్రాజ్యంలోని ఆయా ప్రాంతాలలో కన్నడ, తెలుగు, తమిళ భాషలు వాడుకలో ఉండేవి. 7000 కు పైగా శిలాశాసనాలు అందులో 300 తామరశాసనాలు తిరిగి వెలికి తీయబడ్డాయి. వీటిలో దాదాపు సగం కన్నడలో ఉన్నాయి. మిగిలినవి తెలుగు, తమిళం, సంస్కృత భాషలలో ఉన్నాయి.[105][106][107] 14వ శతాబ్దం నాటికి ద్విభాషా శాసనాలు ఆదరణ కోల్పోయాయి.[108] హంపి, పెనుగొండ, తిరుపతిలలో ముద్రించబడిన నాణేలు దేవనాగరి, కన్నడ, తెలుగు లిపిని కలిగివుండేవి. సాధారణంగా ఈ నాణేలపైన పాలకుడి పేరు ముద్రించబడి ఉండేది.[109][110] గద్యాన, వరాహ, పొన్, పగోడ, ప్రతాప, పన, కాసు, జితల్ అనే నాణేలను బంగారు, వెండి, రాగితో చేసేవారు.[111] నాణేల మీద బాలకృష్ణడు, వెంకటేశ్వరస్వామి దేవతలైన భూదేవి, శ్రీదేవి, మొదలగు దేవుళ్ల చిత్రాలు, ఎద్దులు, ఏనుగులు, పక్షులు వంటివి ముద్రించేవారు. తొలి దశలో నాణేలపై హనుమంతుడు, విష్ణువు వాహనం అయిన గరుడ చిహ్నాలు ఉన్నాయి. కన్నడ, తెలుగు శాసనాలను భారత పురావస్తు శాఖ చరిత్రకారులు అధ్యయనం చేసి భద్రపరిచారు.[112][113]
సాహిత్యం
విజయనగర సామ్రాజ్యం యొక్క పాలనలో, కవులు, పండితులు, తత్వవేత్తలు ప్రధానంగా కన్నడ, తెలుగు, సంస్కృతం, తమిళం వంటి భాషలలో రచనలు చేసారు వారు ముఖ్యంగా మతం, జీవిత చరిత్ర, ప్రబంధ (కల్పన), సంగీతం, వ్యాకరణం, కవిత్వం, ఔషధం, గణితం వంటి అంశాల మీద రచనలు చేశారు. కన్నడ, తెలుగు భాషలు సామ్రాజ్యంలో ముఖ్యమైన భాషలుగా, ఆస్థాన భాషలుగా ఉండేవి - తెలుగు భాష చివరి విజయనగర (తులువ, అరవీడు) రాజుల పాలనలో మరింత సాంస్కృతిక ప్రాముఖ్యతను పొందింది.[114][115][116] విజయనగర సామ్రాజ్యంలో తెలుగు ఒక ప్రసిద్ధ సాహిత్య మాధ్యమంగా ఉండేది, శ్రీ కృష్ణదేవరాయల ఆధ్వర్యంలో తెలుగు సాహిత్య అభివృద్ధి తారాస్థాయికి చేరుకుంది.[115]
చాలా సంస్కృత రచనలు వేదాలపై లేదా రామాయణ, మహాభారత ఇతిహాసాలపై వివరణ రూపంలో ఉండేవి. ఇవి సాయన, విద్యారణ్య వంటి ప్రసిద్ధ కవులచే వ్రాయబడ్డాయి, వీరి వ్యాఖ్యానాలు ఇతర ప్రత్యర్థ హిందూ తత్వాల కంటే అద్వైత తత్వశాస్త్రం యొక్క ఔన్నత్యాన్ని ప్రస్తావించాయి.[117] ఇతర రచయితలు ఉడిపి క్రమానికి చెందిన ప్రసిద్ధ ద్వైత సిద్ధాంత సాధువులు ఉదాహరణకు జయతీర్థ (అతని రచనలకు తికాచార్య అను బిరుదు పొందారు), వ్యాసతీర్థ (అద్వైత తత్వాన్ని, పూర్వ తర్కవేత్తల తీర్మానాలను ఖండించారు), వాదిరాజతీర్థ, శ్రీపాదరాయలు (ఇద్దరూ ఆది శంకరాచార్యుల వారి విశ్వాసాలను విమర్శించారు).[98] వీరు కాకుండా, మరి కొందరు ప్రముఖ సంస్కృత పండితులు విజయనగర రాజుల, వారి సామంత రాజుల ఆస్థానాలను అలంకరించారు. రాజకుటుంబానికి చెందిన కొందరు వ్యక్తులు కూడా కొన్ని రచనలు చేశారు, ఉదాహరణకు శ్రీ కృష్ణదేవరాయల వారు జాంబవతి కళ్యాణం, ఉషాపరిణయం, [9] యువరాణి గంగాదేవి గారు (ఈమే బుక్క రాయలు I గారి కోడలు) మధుర విజయం వంటి ముఖ్యమైన రచనలను చేసారు. మధుర విజయం రచనను వీరకంపరాయ చరిత అని కూడా పిలుస్తారు, దీనిలో మధురై సుల్తానేట్‌ను విజయనగర సామ్రాజ్యం జయించడం గురించి వివరించారు.[118]
హరిదాసులు, బ్రాహ్మణలు, వీరశైవుల (లింగాయతత్వం) సాహిత్యం ద్వారా ప్రాముఖ్యత పొందిన వైష్ణవ భక్తి ఉద్యమానికి మద్దతునిస్తూ, సామ్రాజ్యంలోని కన్నడ కవులు, పండితులు ముఖ్యమైన రచనలను రూపొందించారు.
హరిదాస కవులు తమ భక్తిని దేవరనామ అనే పాటల ద్వారా చాటుకున్నారు, ఇవి సాంగత్య, సులాది, ఉగాభోగ, ముండిగే అను స్థానిక బానీలలో ఉండేవి.[119] వీరికి మాధవాచార్యులు, వ్యాసతీర్థుల బోధనలు ప్రేరణగా ఉండేవి. హరిదాసులలో పురందరదాసు, కనకదాసుల అపారమైన సేవల కారణంగా దాసులలో అగ్రగామీలగా పరిగణించబడ్డారు.[120] బ్రాహ్మణ పండితులలో ప్రముఖుడైన కుమార వ్యాసుడు మహాభారత పురాణాన్ని గదుగిన భారతం గా అనువదించాడు. గదుగిన భారతం కన్నడ సాహిత్యం, ఆధునిక కన్నడ సాహిత్యంగా రూపాంతరం చెందడానికి తోడ్పడింది.[121] ప్రసిద్ధ వీరశైవ పండితుడు, కవి అయిన ఛామరస, రెండవ దేవరాయల ఆస్థానంలో వైష్ణవ పండితులతో అనేక చర్చలలో పాల్గొన్నాడు. అతని ప్రభులింగ లీలే, తరువాత తెలుగు, తమిళ భాషల్లోకి అనువదించబడింది, ఇది సెయింట్ అల్లమ ప్రభుని స్తుతించి చేసిన రచన (అల్లమ ప్రభును గణపతి అవతారంగా పరిగణిస్తారు).[122][123]
తెలుగు సాహిత్యం అత్యున్నత స్థితిలో ఉన్న ఈ సమయంలో, అత్యంత ప్రసిద్ధ రచన మనుచరితము ప్రబంధ శైలిలో లిఖించబడింది. తెలుగు సాహిత్యంలో నిష్ణాతుడైన శ్రీ కృష్ణదేవరాయలు ప్రసిద్ధ ఆముక్తమాల్యదను రచించాడు.[124] ఆముక్తమాల్యద, శ్రీరంగంలో తమిళ ఆళ్వార్ల కవి అయిన ఆండాళ్‌ (పెరియాళ్వార్ కుమార్తె) తో విష్ణువు వివాహం జరిగిన కథను వివరిస్తుంది.[125][126][127] శ్రీ కృష్ణదేవరాయల ఆస్థానంలో అష్టదిగ్గజాలుగా పిలవబడే ఎనిమిది మంది ప్రసిద్ధ సాహిత్య పండితులు రాయల సభకు మూల స్తంభాలుగా పరిగణించబడ్డారు. వారిలో అత్యంత ప్రసిద్ధులు ఆంధ్రకవితాపితామహడు ("తెలుగు కవిత్వ పితామహుడు") అల్లసాని పెద్దన అలాగే అనేక ప్రముఖ రచనలను రచించిన ఆస్థాన కవి తెనాలి రామకృష్ణుడు ఉన్నారు.[128] మిగిలిన ఆరుగురు కవులు నంది తిమ్మన (ఈయనను ముక్కు తిమ్మన అని కూడా పిలుస్తారు), అయ్యలరాజు రామభద్రుడు, మాదయ్యగారి మల్లన, రామరాజభూషణుడు (రామరాజ భూషణ), పింగళి సూరన, ధూర్జటి. అది (అప్పటి తెలుగు కవులందరిలో గొప్పవాడైన) శ్రీనాథుని యుగం. అతను మరుత్తరాట్చరిత్ర, శాలివాహన-సప్త-సతి వంటి రచనలు రచించాడు. అతను రెండవ దేవరాయల ఆస్థాన కవి, రాజ్యంలో అతను ముఖ్యమైన మంత్రులతో సమానమైన హోదా పొందాడు.[129]
ఈ కాలంలో తమిళ భాషా సాహిత్య అభివృద్ధి సామంత రాజులైన పాండ్యులు పాలించబడిన ప్రాంతాల నుండి వచ్చినప్పటికీ, కొంతమంది కవులను విజయనగర రాజులు కూడా చేరదీసారు. స్వరూపానంద దేశికర్ అద్వైత తత్వశాస్త్రంపై 2824 శ్లోకాల సంకలనమైన శివప్రకాశప్పెరుండిరట్టును రచించారు. అతని శిష్యుడైన, తట్టువరాయర్, కురుండిరట్టు అనే ఒక చిన్న సంకలనాన్ని రచించాడు. శ్రీ కృష్ణదేవరాయలు తమిళ వైష్ణవ కవి హరిదాసును పోషించాడు, అతని ఇరుసమయ విలక్కం అప్పటి రెండు ముఖ్య హిందూ వ్యవస్థలలో వైష్ణవ వ్యవస్థకు ప్రాధాన్యతనిచ్చింది.[130]
సంగీతం, వైద్యంపై లౌకిక రచనలలో ముఖ్యమైనవి విద్యారణ్య యొక్క సంగీతసార, ప్రౌఢ రాయల యొక్క రతిరత్నప్రదీపిక, సయన యొక్క ఆయుర్వేద సుధానిధి అలాగే లక్ష్మణ పండితుని యొక్క వైద్యరాజవల్లభం.[131] గణిత శాస్త్రనికి సంబంధించిన త్రికోణమితి, కాలిక్యులస్‌ల పై ముఖ్యమైన కృషి చేసిన సంగమగ్రామానికి చెందిన మాధవ (c. 1340–1425) అలాగే గ్రహాల కక్ష్యలను ప్రతిపాదించిన నీలకంఠ సోమయాజి (c. 1444–1545) వంటి సుప్రసిద్ధ పండితుల ఆధ్వర్యంలో ఈ కాలంలో కేరళ భూభాగంలో ఖగోళ శాస్త్రం, గణిత శాస్త్రం అభివృద్ధి చెందాయి.[132]
నిర్మాణకళ
విజయనగర నిర్మాణకళ చాళుక్య, హొయసల, పాండ్య, చోళ నిర్మాణ శైలుల యొక్క కలయిక, ఇవి మధ్య శతాబ్దాలలో అభివృద్ధి చెందాయి.[133][134] విజయనగర సామ్రాజ్యం అంతరించిన తరువాత కూడా నాటి శిల్పకళ, నిర్మాణకళ, చిత్రలేఖనం తరువాతి కాలం నాటి కళల అభివృద్ధిని ప్రభావితం చేసింది. వీరి నిర్మాణ శైలిలో బాగా పేరు పొందినవి అతి సుందరమైన స్తంభాలతో కూడిన కళ్యాణమండపాలు, వసంతమండపాలు (స్తంభాల మందిరాలు), రాయగోపురం. నిరంతర దండయాత్రలతో రాజ్యానికి ముప్పు ఉన్నందున నిర్మాణాలలో స్థానికంగా లభించే గట్టి గ్రానైట్‌ను ఉపయోగించేవారు. దక్షిణ భారతదేశం అంతటా విజయనగర నిర్మాణాలు వ్యాపించి ఉన్నప్పటికి, అవేవి యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ సంప‌దైన విజయనగర రాజధానిలో విస్తారంగా నిర్మింపబడిన కట్టడాలకు సాటిరావు.[135]
మొదట 14వ శతాబ్దంలో రాజులు వేసర (వేసెర) లేదా దక్కన్-శైలి కట్టడాలను నిర్మించడం కొనసాగించారు, అయితే తర్వాత వారి ఆచార అవసరాల మేరకు ద్రవిడ-శైలి నిర్మాణాలు చేశారు. బుక్క రాయల ప్రసన్న విరూపాక్ష దేవాలయం (భూగర్భ దేవాలయం), దేవరాయల హజారా రామ దేవాలయం దక్కన్ శైలి నిర్మాణాలకు ఉదాహరణలు.[136] స్తంభాల మీద వైవిధ్యమైన, సంక్లిష్టమైన అలంకరణ వారి నైపుణ్యానికి చిహ్నం.[137] హంపి లోని, విఠ్ఠల దేవాలయం వారి స్తంభాల కళ్యాణమండప శైలికి అత్యుత్తమ ఉత్తమ ఉదాహరణ అయినప్పటికీ, హజారా రామస్వామి ఆలయం వారి నైపుణ్యానికి, నిరాడంబరమైన నిర్మాణానికి ఒక చక్కటి ఉదాహరణ.[138] చాళుక్యులు అభివృద్ధి చేసిన సరళమైన, నిర్మలమైన నిర్మాణ కళను అనుసరించడం వారి నిర్మాణలలో కనిపించే అంశం.[139] విజయనగర నిర్మాణ కళకు గొప్ప నమూనా అయిన విఠ్ఠల దేవాలయం తుళువ రాజుల పాలనలో పూర్తి చేయడానికి అనేక దశాబ్దాలు పట్టింది.[140]
విజయనగర శైలిలో మరొక ముఖ్యమైన అంశం ఏకశిలా శిల్పకళ. హంపిలోని శశివేకాలు (కన్నడలో ఆవాలు అని అర్థం) గణేశుడు, కడలేకలు (కన్నడలో వేరుశెనగ అని అర్థం) గణేశుడు; కర్కాళ, వేణూరులోని గొమ్మటేశ్వర (బాహుబలి) ఏకశిలలు; లేపాక్షిలోని నంది ఎద్దు వంటి పెద్ద ఏకశిలా విగ్రహాలు విజయనగర శిల్ప కళా నైపుణ్యానికి తార్కాణం. కర్ణాటకలోని కోలార్, కనకగిరి, శృంగేరి, ఇతర పట్టణాలలోని విజయనగర దేవాలయాలు; ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని తాడపత్రి, లేపాక్షి, అహోబిలం, తిరుమల వేంకటేశ్వర స్వామి ఆలయం, శ్రీకాళహస్తి ఆలయాలు; తమిళనాడులోని వెల్లూరు, కుంభకోణం, కంచి, శ్రీరంగం ఆలయాలు ఈ శైలికి ఉదాహరణలు. విజయనగర కళలో చిత్రలేఖనం ముఖ్యమైన కళ, హంపిలోని విరూపాక్ష ఆలయంలోని దశావతారాలు, గిరిజాకళ్యాణంకు (పార్వతి వివాహం, శివుని భార్య) సంబంధించిన చిత్రాలు, లేపాక్షిలోని వీరభద్ర ఆలయంలో శివపురాణ కుడ్యచిత్రాలు (శివుని కథలు), కంచిలోని కామాక్షి, వరదరాజ ఆలయంలో ఆలయ గోడలపై ఉన్న చిత్రాలు ఆనాటి కళా నైపుణ్యానికి ఉదాహరణలు.[141] ఈ దక్షిణ భారత శైలుల కలయిక వలన పూర్వ శతాబ్దాల నిర్మాణాల కంటే విజయనగర నిర్మాణ కళ గొప్పగా కనబడుతుంది, దీనికి ముఖ్య కారణం శిల్పకళతో పాటు వివిధ హంగులతో ఈ శిల్పాలను, నిర్మాణాలను మునపటికంటే అందంగా అలంకరించడం.[142]
విజయనగర నగరాలలో ఇస్లామిక్ లక్షణాలు కలిగిన అనేక లౌకిక నిర్మాణాల ఉనికి కాస్మోపాలిటనిజాన్ని (విశ్వమానవత్వం) తెలియజేస్తుంది. రాజకీయ చరిత్ర విజయనగర సామ్రాజ్యానికి దక్కన్ సుల్తానేట్‌లకు మధ్య సంఘర్షణపై దృష్టి కేంద్రీకరించినప్పటికీ, నిర్మాణ శైలిలో పరస్పర సంకర్షణ ప్రతిబింబిస్తుంది. ఈ ప్రభావాలను చూపించే అనేక శిలా తోరణాలు, డోమ్ రూపంలో ఉన్న గోపురాలు, బాండాగారాలు ఉన్నాయి. ఛత్రి, శాలలు, టవర్లు వంటి నిర్మాణాల ఒకే దగ్గర కేంద్రీకరమవ్వడం చూస్తే వీటిని రాజులు ఉపయోగించే వారని అర్ధమవుతుంది.[143] ఈ నిర్మాణాల సంకర్షణ బహుశా 15వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో అనగా మొదటి దేవరాయ, రెండవ దేవరాయల పాలనలో జరిగి ఉండవచ్చు. ఈ కాలం నాటి రాజులు తమ సైన్యంలో, ఆస్థానాలలో చాలా మంది ముస్లింలను నియమించుకున్నారని తెలుస్తుంది, వీరిలో కొందరు మొఘల్ వాస్తుశిల్పికి చెందినవారు కావచ్చు. ఈ సామరస్యపూర్వకమైన వాస్తు ఆలోచనల మార్పిడి ఈ రాజ్యాల మధ్య అరుదైన శాంతి కాలాల్లో జరిగి ఉండాలి.[144] ది గ్రేట్ ప్లాట్‌ఫారమ్ గా పిలవబడే మహానవమి దిబ్బ పైన చెక్కబడిన బొమ్మలు రాజ పరిచారకులుగా పనిచేసిన మధ్య ఆసియా టర్క్‌ల ముఖ లక్షణాలను కలిగి ఉన్నాయి.[145]
పతన దశ
తళ్ళికోట యుద్ధానంతర దశను విజయనగర సామ్రాజ్య పతనదశగా చెప్పుకోవచ్చు. 1565లో తళ్లికోట యుద్ధం జరిగి యుద్ధంలో విజయనగర సామ్రాజ్యం పూర్తిగా ఓటమిచెందిన తర్వాత తిరుమల దేవరాయలు నామమాత్ర పరిపాలకుడైన సదాశివరాయలను తీసుకుని విజయనగర ఖజానాను ఎత్తుకుని పెనుకొండకు పారిపోయారు. విజయనగరాన్ని పాదుషాలు నేలమట్టం చేసి వదిలిపోయాకా తిరుమల దేవరాయలు ఆ రాజధానిని బాగుచేసుకుని పరిపాలించేందుకు మూడేళ్ళపాటు ప్రయత్నించారు. శ్మశానంలా తయారైన ఈ రాజధానిని తిరిగి ఏలుకోలేక పెనుకొండకు తిరిగివచ్చారు. అంతటితో విజయనగర సామ్రాజ్యపు రాజధానిగా విద్యానగరం ముగిసిపోయింది. ఆపైన కొన్నేళ్ళు పెనుకొండ, మిగిలిన సంవత్సరాలు చంద్రగిరిలను రాజధానులుగా చేసుకుని పాలించారు.
తళ్ళికోట ఓటమి తర్వాత రాజ్యభాగాలు తగ్గిపోనారంభించాయి. తిరుమలదేవరాయలు తన ముగ్గురు కుమారులను మూడు ప్రాంతాలకు ప్రతినిధులుగా పరిపాలింపజేశారు. పెద్దకుమారుడైన రామరాయలు కన్నడప్రాంతాలను శ్రీరంగపట్నం రాజధానిగా పరిపాలించారు. రెండో కుమారుడు శ్రీరంగ దేవరాయలు పెనుగొండను రాజధానిగా చేసుకుని తెలుగు ప్రాంతాలను పరిపాలించారు. మూడో కుమారుడు వేంకటపతి దేవరాయలు మొదట చంద్రగిరిని రాజధానిగా చేసుకుని తమిళ ప్రాంతాలు పాలించేవారు. విజయనగర సామ్రాజ్యానికి చక్రవర్తిగా శ్రీరంగదేవరాయలు తెలుగు ప్రాంతాల విషయంలో చాలా ప్రయత్నాలు చేసి, వైభవాన్ని పునరుద్ధరించేందుకు విఫలయత్నాలు చేశారు. బీజాపూరు సుల్తానులతో కొన్ని యుద్ధాల్లో గెలిచి, కొన్ని ఓడిపోయారు. ఆయనకు పుత్రసంతానం లేకపోవడంతో చిన్నతమ్ముడు చంద్రగిరి పాలకుడు అయిన వేంకటపతి దేవరాయలకు రాజ్యాన్నిచ్చారు. ఆయన పాలనకాలంలోనే బ్రిటీషు వారికి మద్రాసు పట్టణం ఏర్పాటు చేయటానికి భూమి మంజూరు చేశారు. కొంతకాలం పాటు పెనుకొండను రాజధానిగా చేసుకుని అన్నగారు ఇచ్చిన సామ్రాజ్యాన్ని పాలించినా ఆపైన మాత్రం రాజధానిని తన పట్టణమైన చంద్రగిరికే మార్చుకున్నారు. ఆయన విజయనగర సామ్రాజ్యపు ఆఖరి గొప్ప చక్రవర్తిగా పేరొందారు. ఆయన కాలంలో శ్రీరంగపట్నాన్ని ఒడయారు రాజులు స్వతంత్రం ప్రకటించుకున్నారు. స్వాతంత్ర్యాన్ని ప్రకటించుకోకపోయినా కొందరు రాజులు స్వతంత్రించే వ్యవహరించేవారు.[146]
వంశ పరంపర
కింది జాబితా రాబర్ట్ సెవెల్ రాసిన ఎ ఫర్గాటెన్ ఎంపైర్ (విస్మృత సామ్రాజ్యం) అనే పుస్తకం నుండి సంగ్రహించినవి.
- మొదటి బుక్క భూపతి రాయలు, 1082 - 1087
- మొదటి హరిహర రాయలు, 1087 - 1104
- బుక్క మహా రాయలు, 1104 - 1126
- సదా శివ రాయలు, 1126 - 1152
- పురందర రాయలు, 1152 - 1207
- ప్రతాప్ దెవ రాయలు, 1207 - 1227
- వీర ప్రతాప్ దెవ రాయలు,1227-1242
- ప్రతాప్ వెంకట్ రాయలు,1242-1251
- రెండవ బుక్కభూపతి రాయలు,1251-1260
- రెండవ హరిహర రాయలు,1260-1280
- బుక్కన్నా వొడయారు రాయలు,1280-1285
- కుమారా కంపా రాయలు,1285-1290
- మొదటి బుక్క రాయలు,1290
- మొదటి దెవ రాయలు, 1290
- గుండమ్మా రాయలు, 1290
- మొదటి బుక్క రాయలు,1290-1294
- విద్యారన్య రాయలు, 1294
- మొదటి బుక్క రాయలు,1294
- సంగమా రాయలు, 1294
- ముడప హరిహర రాయలు,1294
- కుమారా కంపా రాయలు, 1294
- రెండప బుక్క రాయలు,1294
- మారప్పా ముద్దాప్పా రాయలు,1294
-1295
- బుక్కన్నా వొడయారు రాయలు,1295-1304
- అభినవ బుక్క రాయలు,1304-1306
- రెండవ బుక్క రాయలు ఇంకా అయినా కుమారుడు ప్రతాప్ హరిహర రాయలు,1306-1322
- ముడవ బుక్క రాయలు,1322-1330
- నరసింహా రాయలు,1330-1332
- రెండవ దెవ రాయలు,1332-1339
- మొదటి మల్లికార్జున రాయలు,1339-1347
- అచ్చుత దెవ రాయలు,1347-1360
- కృష్ణ రాయలు,1360-1380
- యిమ్మాడి హరిహర రాయలు,1380-1390
- ముడవ దెవ రాయలు,1390-1404
- మొదటి విరూపాక్ష రాయలు,1404-1405
- నాలుగవ బుక్క రాయలు,1405-1406
- నాలుగవ దెవ రాయలు,1406-1422
- రామచంద్ర రాయలు, 1422లో నాలుగు నెలలు!
- వీర విజయ బుక్క రాయలు, 1422 - 1426
- ఐదవ దేవ రాయలు, 1426 - 1446
- త్రయంబక్ రాయలు, 1446-1458
- రెండవ మల్లికార్జున రాయలు, 1458 - 1465
- రెండవ విరూపాక్ష రాయలు, 1465 - 1485
- రాజశేఖర రాయలు 1468-1469 (తేదీలు సందేహాస్పదం)
- మొదటి విరూపాక్ష రాయలు 1470-1471 (తేదీలు సందేహాస్పదం)
- ప్రౌఢదేవ రాయలు 1476-1479 (తేదీలు సందేహాస్పదం)
- రాజశేఖర 1479-1480 (తేదీలు సందేహాస్పదం)
- ముడవ విరూపాక్ష రాయలు 1483-1486 (తేదీలు సందేహాస్పదం)
- రాజశేఖర 1486-1487 (తేదీలు సందేహాస్పదం)
సాళువ వంశం
- నరసింహ 1487-1490
- అచ్చుత దెవ రాయలు 1490-1503
తుళువ వంశం
- నరస (వీర నరసింహ) ?-1509
- శ్రీ కృష్ణదేవరాయలు 1509-1530
- అచ్యుత దేవరాయలు 1530-1542
- సదాశివరాయలు (నామమాత్రపు రాజు) 1542-1567
- రామరాయలు (పట్టాభిషిక్తుడు కాదు) 1542-1565
- తిరుమల రాయలు (పట్టాభిషిక్తుడు కాదు) 1565-1567
- తిరుమల (పట్టాభిషిక్తుడు) 1567-1575
- రెండవ రంగరాయలు 1575-1586
- మొదటి వెంకటాపతి రాయలు 1586-1614
ఆరవీడు (తేదీలు సందేహాస్పదం, కేవలం శాసనాల ఆధారంగా సేకరించిన సమాచారం) రాజుల్లో కిందివారు ఉన్నారు. ప్రతిపేరుతోను ఒకరికంటే ఎక్కువమంది రాజులు ఉన్నారు. కాలం - 1614 నుండి చివరగా తెలిసిన 1739 వరకు
- రంగ దేవరాయ II 1614-1615
- రామ దేవరాయ 1615-1633
- వెంకట దేవరాయ III 1633-1646
- రంగ దేవరాయ III 1614-1615
ఇవి కూడా చూడండి
- విజయనగర వంశస్తుల వంశవృక్షాలు
- విజయ నగర రాజుల కాలంనాటి పన్నులు
- విజయ నగర రాజుల కాలంనాటి ఆర్ధిక పరిస్తితులు
- విజయనగర సామ్రాజ్యంలో మత వ్యవస్థ
- విజయ నగర రాజుల కాలంనాటి సైనిక స్థితి
- విజయ నగర రాజులు పరిపాలనా కాలాన్ని అనుసరించి
- విజయనగర సామ్రాజ్యంలో వస్త్రధారణ
- విజయనగర చరిత్ర (వికీ బుక్స్) లో
- భారత జాతీయవాదం
- కన్నడ లో విజయనగర సాహిత్యం
సంబంధిత లింకులు
మూలాలు
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
