Oko svih uzroka Drugog svetskog rata još uvek postoje sporovi, ali danas postoji gotovo apsolutni konsenzus istoričara i javnosti da je glavni uzročnik Drugog svetskog rata bio nemački nacizam. Ova ideologija uključivala je revanšizam za poraz u Prvom svetskom ratu, odbacivanje demokratije, rasizam, militarizam i ekspanzionizam. Uz nacističku Nemačku svrstali su se srodni militaristički i nacionalistički režimi u Italiji i Japanu, sklopivši takozvani Antikominterna pakt 1936, a zatim Trojni pakt 1940. Ovaj savez sklopljen je sa namerom uspostavljanja svetske dominacije, te dalekosežnog i radikalnog preuređenja svetskog poretka. Ovom paktu pristupile su i druge manje zemlje.
Sile Trojnog pakta vodile su kampanju protiv demokratije i protiv komunizma, i agresivnim aktima narušavale mir u svetu. Ostale velike sile u početku bile su popustljive usled nespremnosti za rat i neshvatanja dometa i razmera naci-fašističkog militarizma. Ovo je međutim dovelo samo do novih ekspanzionističkih zahteva sila Osovine i lokalnih ratova. Francuska i Velika Britanija shvatile su nemačku agresiju na Poljsku 1. septembra 1939. kao casus beli i ušle u rat protiv Nemačke. Napad na Poljsku smatra se neposrednim uzrokom izbijanja Drugog svetskog rata. Do kraja 1941. u rat su uvučene sve velike sile i većina ostalih zemalja.
Izbijanje Drugog svetskog rata bio je proces koji je trajao skoro čitavu jednu deceniju, i kome je glavni katalizator bila Velika ekonomska kriza, koja je počela u SAD u oktobru 1929. godine. Ona se manifestovala kroz globalni rast nezaposlenosti i siromaštva, koje je mase stanovništva u mnogim zemljama okrenulo ekstremnim ideologijama, levim i desnim, a u mnogim državama dovodilo i do međuetničkih napetosti, pogotovo u Istočnoj Evropi gde je došlo do naglog porasta antisemitizma. U mnogim državama, pogotovo onim koje su zaostajale za Britanijom i Francuskom, kriza je dovela do uverenja kako versajski poredak predstavlja kočnicu njihovog ekonomskog razvoja i da se on mora izmeniti, ako je potrebno i oružanom silom, odnosno osvajanjem novih teritorija. Britanija i Francuska, glavni zagovornici politike globalnog razoružanja, su takođe bili snažno pogođeni krizom koja je sprečila njihovo ponovno naoružavanje.
Prva manifestacija tog procesa dogodila se u Japanu, koji je, kao zemlja bez vlastitih izvora mnogih važnih resursa, bio snažno pogođen ekonomskom krizom. Kao posledica toga, u japanskim vladajućim krugovima je počeo da buja militarizam, odnosno uverenje da Japan može da osigura prosperitet jedino na račun zemalja na azijskom kopnu, odnosno na račun evropskih kolonijalnih poseda. Godine 1931. Japanci su izveli invaziju kineske provincije Mandžurije i u njoj uspostavili marionetsku vlast na čelu s bivšim kineskim carem Pu Jiem. Mnogi japanski, a i drugi, istoričari smatraju upravo taj događaj stvarnim početkom Drugog svetskog rata. Zapadne sile, iscrpljene i prezaokupljene ekonomskom krizom, na njega nisu reagovale i tako su stvorile presedan koji će koristiti druge države.
U nemačkoj Vajmarskoj republici je ekonomska kriza izazvala rekordnu nezaposlenost i naglo siromašenje, produbila sveopšte nezadovoljstvo odredbama Versajskog mira koji se smatrao nepravednim i izazvala političku nestabilnost i trajnu krizu koju postojeći demokratski poredak nije bio u stanju da reši. Početkom 1933. je, obećavajući rešenje tih problema, na vlast došla Nacionalsocijalistička partija Adolfa Hitlera i uspostavila fašistički režim. Temelj nacističke ideologije predstavljala je rasistička zamisao o širenju nemačkog životnog prostora (lebensraum) na istok, na račun slovenskih naroda. Na kraći rok se ta ideologija manifestovala kao proklamovani cilj okupljanja svih zemalja gde živi nemačka manjina u jedinstvenu državu - Veliku Nemačku. Nacistička vlada je postepeno jednostrano odbacila odredbe versajskog ugovora i započela s ponovnim naoružavanjem u svrhu postizanja tih ciljeva oružanim putem.
Italija, u kojoj je od 1922. godine na vlasti bio fašistički režim Benita Musolinija, takođe je bila bitno pogođena velikom ekonomskom krizom, koja je pokazala nedostatak vlastitih resursa. Musolini je došao do zaključka da će ti problemi biti rešeni širenjem Italije na Balkan, Mediteran i Bliski istok, što je bilo proklamovano kao službena politika pod geslom obnove Rimskog carstva. Ta politika je dovela Italiju u direktan sukob sa bivšim saveznicima Britanijom i Francuskom, i približila je Hitlerovoj Nemačkoj. Kao prva ozbiljnija manifestacija te politike se pokazao Abisinijski rat, na koji su zapadne sile reagovale tek mlakim ekonomskim sankcijama, dajući još jedan primer nevoljnosti da se na izazov versajskom poretku suprotstave ikakvom ozbiljnijom akcijom.
U to vreme je SSSR pod vlašću Staljina bio uglavnom netaknut ekonomskom krizom, ali i preozaokupljen unutrašnjim problemima, prvenstveno kolektivizacijom zemlje - koja je dovela do masovne gladi i velikih demografskih gubitaka - i industrijalizacijom, koja je pak SSSR učinila velikom silom i u rekordno kratkom roku stvorila uslove za transformaciju Crvene armije u veliku i modernu oružanu silu. SSSR je nakon decenija diplomatske izolacije nastojao da poboljša odnose sa zapadnim silama, strahujući da bi se na temelju iskustava građanskog rata mogla stvoriti velika koalicija sa ciljem njegovog uništenja. SSSR je nastojao da strah zapadnih država od širenja boljševizma na zapad umanji predstavljajući se kao prirodni ideološki saveznik u borbi protiv fašističkih država. U tu svrhu je preko Komunističke internacionale promovirana politika Narodnog fronta, koja je za posledicu imala stvaranje leve vlade u Francuskoj, ali i izbijanje građanskog rata u Španiji.
Španski građanski rat, kao i rat koji je godine 1937. izbio između Japana i Kine, tzv. Drugi Sino-Japanski rat, jasno je demonstrirao kako su Nemačka, Italija, Japan, a delimično i SSSR, bitno poboljšali sopstvenu ratnu tehnologiju, odnosno stekli prednost u odnosu na zapadne sile. To je dovelo do postepene promene pacifizmom vođene politike u Britaniji i Francuskoj - započelo je ponovno naoružavanje, a diplomatsko udovoljavanje nemačkim i italijanskim zahtevima je dobilo svrhu dobijanja vremena za neizbežni oružani obračun, umesto sprečavanja rata kao takvog.
S obzirom na njegovu složenost kao i ideološke i drugim podele koje je izazvao i koje dan-danas traju, o uzrocima Drugog svetskog rata postoji daleko manji istoričarski konsenzus nego o uzrocima drugih oružanih sukoba u 20. veku.
Ipak se može reći da je veliki deo uzroka Drugog svetskog rata ima koren u uzrocima Prvog svetskog rata.
Nemačka, Italija i Japan su se u 19. veku relativno kasno profilisale kao moderne industrijske države, i tako su bitno zaostajale u stvaranju kolonijalnih carstava u odnosu na Veliku Britaniju i Francusku. Nemačka je u Prvom svetskom ratu poražena, i na temelju Versajskog mirovnog ugovora ostala bez kolonija i tako dovedena u još inferiorniji položaj. Italija i Japan, iako na pobedničkoj strani, bili su bitno razočarani ratnim plenom.
Nacionalizam, koji je predstavljao dominantnu ideologiju Evrope 19. veka, pojačao je svoj uticaj u Istočnoj Evropi gde su na ruševinama tri stara carstva - Osmanskog, Austro-ugarskog i Ruskog - po proklamovanom principu prava na samoopredeljenje formirane nacionalne države. U većini slučajeva se granice novih država nisu poklapale s etničkim granicama, što je bilo stalan izvor iredentizma i napetosti, dok su neke novostvorene države - Kraljevina SHS, Čehoslovačka i, delimično, Poljska - po sastavu bile višeetničke i opterećene unutrašnjim napetostima koje su se naknadno održavale na međunarodnoj sceni. Nacionalizam se takođe proširio i na Aziju, pogotovo posede evropskih kolonijalnih sila čiji su podanici svoj položaj počeli da smatraju izdajom versajskih principa. Nacionalizam se iskazivao i kao rasizam, koji je imao važnu ulogu u pogoršanju odnosa Japana i SAD.
Treći faktor, koji se iskristalisao tek nakon završetka Prvog svetskog rata, bio je slom predratnog ekonomskog poretka utemeljenog na slobodnoj trgovini. Većina država se nakon rata okrenula protekcionizmu i autarhiji, što je bilo plodno tle kako za međusobne sukobe, tako i za ekonomsku nestabilnost koja će se odraziti u Velikoj ekonomskoj krizi.
Novi faktor predstavljala je i pojava dveju ideologija - fašizma i komunizma - koje su, svaka na svoj način, predstavljale radikalnu alternativu posleratnom svetskom poretku i čije se međusobno suparništvo odražavalo i na međunarodnu politiku.
Izbijanje rata takođe je pospešio i duboki kulturni i psihološki šok izazvan opsegom i posledicama Prvog svetskog rata. Mnoge države, pogotovo one koje su se smatrale pobednicama, nastojale su da ponavljanje tako traumatičnog iskustva izbegnu insistiranjem na diplomatiji kao jedinom sredstvu rešavanja međunarodnih sporova, dok je u javnosti tih zemalja dominirao pacifizam i težnja za nereagovanjem na provokacije koje bi mogle da izazovu novi globalni sukob.
Hitlerova Nemačka je prvu direktnu akciju kršenja versajskog poretka preduzela 1936. uglavnom simboličkim gestom slanja Vermahta na levu obalu Rajne, koja je prethodnih godina bila demilitarizovana. Nedostatak bilo kakve reakcije na tu provokaciju je naciste uverio kako će i ubuduće moći da preduzmu slične korake.
Nakon što je 1937. između Nemačke, Italije i Japana potpisan tzv. Antikominterna Pakt - preteča budućeg Trojnog pakta - Nemačka je 1938. preduzela nasilnu aneksiju, tzv. Anšlus Austrije. Hitlerov režim je taj potez opravdavao sprovođenjem načela o pravu na samoopredeljenje, odnosno činjenicom da su mnogi Austrijanci sebe smatrali delom nemačke nacije od koje su odvojeni veštačkom granicom.
Hitler je sličan izgovor odlučio da primeni na Sudete - oblast Čehoslovačke gde su Nemci činili većinu. Čehoslovačka vlada je bila spremna da se pokušaju menjanja granica odupre oružanim putem, računajući na svoj status verne francuske saveznice. Međutim, britanska vlada je držala da još nije u potpunosti spremna za rat pa je nagovorila Francusku da zajedno s njom 30. septembra 1938. sklopi Minhenski sporazum kojim je Nemačkoj priznato pravo na Sudete. Ostavljena na cedilu, čehoslovačka vlada je podlegla nemačkom ultimatumu. Dok je deo svetske javnosti ovim događajima bio šokiran i razočaran, veliki deo zapadne javnosti ih je smatrao ispravljanjem versajskih nepravdi i iskorišćenom prilikom za postizanje trajnog mira u svetu.
Te nade su se vrlo brzo izjalovile, kada su mađarska i poljska vlada iskoristile Hitlerov presedan kako bi i one tražile i na kraju dobile čehoslovačku teritoriju. Do proleća 1939. autoritet vlade u Pragu je bio tako uzdrman da se u Slovačkoj, na nemački podsticaj, razvio separatistički pokret. Koristeći to kao izgovor, nemačke snage su u proleće 1939. okupirale Češku i uspostavile protektorat u sastavu Rajha, dok je Slovačka uspostavljena kao satelitska država.
Komadanje Čehoslovačke predstavljalo je šok i poniženje za zapadne sile koje su na gaženje sporazuma reagovale garancijom nezavisnosti i teritorijalnog integriteta Poljske i Rumunije - država za koje se držalo da će predstavljati sledeće mete nemačkog, odnosno mađarskog širenja. U međuvremenu je, koristeći Hitlerov primer, Musolinijeva Italija izvršila invaziju i bez borbe uspostavila vlast u Albaniji.
Hitler nije bio impresioniran tim garancijama te je kao sledeću metu nemačke teritorijalne ekspanzije odabrao Dancig - luku na Baltičkom moru pod upravom Društva naroda koju su i Nemci i Poljaci svojatali, ali u kojoj su Nemci imali većinu stanovništva. No, ovoga puta su Poljaci, za razliku od Čehoslovaka, iza sebe imali formalne zapadne garancije i bili su spremni na oružani otpor. Nemačkoj vladi je postalo jasno da se kriza u nemačku korist ne može rešiti drugačije nego oružanom invazijom, za koju je planiranje otpočelo već u proleće.
Hitler je bio uveren kako će zapadne sile na kraju Poljsku ipak ostaviti na cedilu isto kao što su ostavile i Čehoslovačku. Tome je u prilog išao debakl pregovora o eventualnoj vojnoj saradnji koji su se u to vreme vodili u Moskvi između anglo-francuskih i sovjetskih predstavnika.
Na kraju se Staljin odlučio da kupi vreme za pripreme za rat tako što je prihvatio Hitlerovu ponudu za sporazum o podeli interesnih sfera u Istočnoj Evropi. Potpisivanjem pakta Ribentrop-Molotov 25. avgusta 1939. Nemačka se osigurala od eventualne sovjetske intervencije u poljsku korist, odnosno eventualnog ratovanja na dva fronta. Nakon isceniranog poljskog napada na radio-stanicu u Glajvicu, nemačke oružane snage su 1. septembra 1939. otpočele napad na Poljsku, čime je u Evropi počeo Drugi svetski rat.
- Evropa pred Drugi svetski rat
- Azija pred Drugi svetski rat
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
