Etrurci

Etrurci (Raseni; etr. Rasenna, Rasna/Raśna, ital. Etruschi, lat. Etrusci ili Tusci, grč. Ετρούσκοι [Etroúskoi] ili Τυρσηνοί [Tyrsēnoi], Τυρρηνοί [Tyrrhēnoi] ili Ρασίννες [Rasínnes]), bili su jedan od italskih naroda antičke Italije. Oni su na Apeninskom poluostrvu stvorili prvu veliku civilizaciju, čiji uticaj na Rimljane postaje sve više očigledan. Upravo su Etrurci naučili Rimljane alfabetu i brojevima, kao i mnogim elementima u arhitekturi, umetnosti, religiji i odevanju. Toga je bila etrurski izum, a dorski stub etrurskog stila (pre nego njegova grčka verzija) postao je glavni element renesansne i klasicističke arhitekture. Etrurski uticaj na antičko pozorište vidi se u reči phersu (= "maskiran čovek"), koja je u latinskom postala persona, a u engleskom person.

Rasna Rasenna Konfederacija 1200. pne – 100. pne → Location of Etruraca Područje Etrurske civilizacije i dvanaest gradova Etrurske lige. Glavni grad Velzna- (Orvieto) Jezik/ci [[{{{common languages}}}]] Religija Etrurski paganizam Politički sistem Konfederacija Luchume  - nepoznato Tiren  - nepoznato Tarhon Zakonodavno tijelo Etrurska liga Historijska era Drevna  - Villanovanska kultura 1200. pne  - rimska asimilacija 100. pne

Grci su Etrurce zvali Tyrsēnoi ili Tyrrhēnoi, dok su ih Latini nazivali Tusci ili Etrusci, odakle potiču i srpskohrvatski nazivi za njih. Na latinskom se njihova zemlja zvala Tuscia ili Etruria. Prema grčkom istoričaru Dioniziju iz Halikarnasa (oko 20. st. e.), sami Etrurci su sebe zvali Rasenna, a ta je izjava potvrđena oblikom rasna, koji se nalazi na etrurskim natpisima.

Geografski uslovi i prirodna bogatstva

Antička se Etrurija nalazila u srednjoj Italiji, ograničena na zapadu Tirenskim morem (za koje su Grci već rano priznali da pripada narodu Tyrrhenoi), na severu rekom Arno, a na istoku i jugu rekom Tibar. Ova se oblast velikim delom poklapa sa današnjom Toskanom, te s delovima Lacija i Umbrije. Glavno prirodno bogatstvo ove oblasti, koje je nesumnjivo imalo važnu ulogu u etrurskoj trgovini i razvoju gradova, bile su bogate naslage metala kako u severnoj tako i u južnoj Etruriji. Na jugu, u primorskoj oblasti koja se prostirala između prvih velikih etrurskih gradova Tarkvinija (Tarquinii) i Cere (Cerae, danas Cerveteri), niske planine Tolfa su pružale zalihe bakra, gvožđa i kalaja. Ti su se minerali vadili i u unutrašnjosti zemlje, u oblasti planine Amijata, najviše planine u Etruriji, blizu grada Kluzija (Clusii, danas Chiusi). Najproduktivnija je oblast ipak bila u severnoj Etruriji, u planinskom lancu nazvanom Catena Metallifera (= "Lanac koji daje metal"), odakle su se u ogromnim količinama vadili bakar i, naročito, gvožđe. Grad Populonija (Populonia), smešten na obali, imao je vodeću ulogu u ovoj industriji, kao i obližnje ostrvo Elba, koje je od ranog vremena bilo poznato po svom rudnom bogatstvu.

Drugo značajno prirodno bogatstvo Etrurije bile su šume, koje su obezbeđivale velike količine drvne građe kako za metalurške operacije tako i za gradnju brodova. Etrurci su bili poznati (ili možda ozloglašeni) po svojoj pomorskoj aktivnosti: dominirali su morima na zapadnoj obali Italije, a njihova reputacija gusara zadavala je strah širom Mediterana. Međutim, izgleda da je njihov viševekovni prosperitet bio zasnovan i na jakoj poljoprivrednoj tradiciji: kada je Scipion Afrikanac 205. god. st. e. opremao ekspediciju protiv Hanibala, etrurski su gradovi još uvek bili u stanju da obezbede impresivne količine žita, kao i oružja i materijala za brodogradnju.

Istorijski periodi

O prisustvu Etruraca u Etruriji svedoče pre svega njihovi sopstveni natpisi, koji se datiraju u oko 700. godinu st. e., ali veruje se da su Etrurci živeli u Italiji i pre ovog vremena, te da praistorijska kultura gvozdenog doba nazvana "Villanova" (9―8. vek st. e.) zapravo predstavlja ranu fazu etrurske civilizacije.

Kako ne postoje nikakva etrurska književna dela, hronologija etrurske istorije i civilizacije konstruisana je na osnovu arheoloških i literarnih podataka bolje poznatih civilizacija Grčke i Rima, te Egipta i Bliskog Istoka. Etrurci su prvi put došli u dodir sa Grcima otprilike u vreme kada je u Italiji osnovana prva grčka kolonija (775―750. st. e.), kada su Grci sa ostrva Eubeje osnovali gradić Pithekoussai u Napuljskom zalivu. Posle toga u Etruriju su se uvozili mnogi grčki i bliskoistočni predmeti, pa su oni ― zajedno sa etrurskim artefaiktima, koje odaju grčki ili orijentalni uticaj ― poslužili da se uz opštu ustanovi i nešto preciznija hronologija. Zapravo, nazivi za istorijske periode u Etruriji pozajmljeni su od odgovarajućih perioda u Grčkoj; ti su periodi ustanovljeni tako da uvek nastupaju nešto kasnije nego odgovarajući periodi u Grčkoj (što je možda pogrešno), kako bi se ostavio prostor za "protok vremena" između kultrura. Tako etrurski orijentalizirajući period pripada 7. veku st. e., arhajski period 6. veku i prvoj polovini 5. veka, klasični period drugoj polovini 5. veka i 4. veku, a helenistički period traje od 3. do 1. veka st. e. Tokom 1. veka st. e. etrurska je kultura bila asimilovana u rimsku civilizaciju, pa je nestala kao poseban entitet.

Jezik i pismo

Glavni članci: Etrurski jezik i Etrursko pismo

Etrurski, posle grčkog i latinskog treći veliki jezik u Italiji, nije sačuvan u književnim delima. Neka etrurska religijska literatura jeste postojala, a podaci ukazuju na to da je možda postojao i znatan korpus istorijske i dramske književnosti. Poznato je, na primer, ime nekog pisca drama, Volnius, koji je ― u nama nepoznato doba ― pisao "etrurske tragedije". Etrurski jezik je prestao da se govori u doba Rimskog Carstva, mada su ga i dalje učili sveštenici i filolozi. Car Klaudije (umro 54. god. n. e.) napisao je (danas izgubljenu) istoriju Etruraca u 20 knjiga, koja se zasnivala na izvorima koji su u njegovo vreme još postojali. Etrurski se jezik do pozne antike koristio u religijske svrhe; poslednji podatak o takvoj upotrebi etrurskog jezika odnosi se na pustošenje Rima od strane Alariha, vođe Vizigota, 410. godine n. e., kada su pozvani "etrurski sveštenici" kako bi izazvali udar munje na varvare.

Postoji više od 10.000 etrurskih natpisa, a svake godine se otkrivaju novi. To su uglavnom kratki pogrebni ili votivni natpisi koji se nalaze na urnama, u grobovima ili na predmetima darovanim svetilištima. Nađeni su i natpisi na graviranim etrurskim bronzanim ogledalima, gde označavaju mitološke likove ili ime vlasnika, kao i na novcu, kockama i keramici. Postoje, najzad, grafiti urezani na keramici: iako je njihova funkcija uglavnom nepoznata, izgleda da oni uključuju imena vlasnika, kao i brojeve, skraćenice i nealfabetske znake.

Od dužih natpisa najvažniji je "Zagrebački omotač na mumiji", koji je pronađen u Egiptu u 19. veku i koji je neki putnik preneo u Hrvatsku, gde se danas čuva u Narodnom muzeju u Zagrebu. To je prvobitno bila knjiga od lanenog sukna, koja je u nekom trenutku bila isečena na pruge, kako bi se omotala oko mumije. Sa oko 1.300 reči, napisanih crnim mastilom na lanu, taj je natpis najduži postojeći etrurski tekst. On sadrži kalendar i uputstva za žrtvovanje, što je dovoljno da se dobije bar neka predstava o etrurskoj religijskoj literaturi. Iz Italije potiče važan religijski tekst, urezan na crepu pronađenom na mestu antičke Kapue (Capua), kao i natpis na jednom kamenu međašu u Peruđi, koji je važan zbog svog pravnog sadržaja. Malobrojni dvojezični etrursko-latinski natpisi, svi pogrebnog karaktera, nemaju veliku važnost za odgonetanje etrurskog jezika. Ali zlatne ploče nađene na mestu antičkog svetilišta Pirgija, luke grada Cere, sadrže dva teksta, jedan na etrurskom, a drugi na feničanskom, koji su značajne dužine (oko 40 reči) i analognog sadržaja. Ta dva teksta predstavljaju ekvivalent jednom dvojezičnom natpisu, pa stoga nude značajne podatke za objašnjavanje etrurskog putem nekog poznatog jezika, u ovom slučaju feničanskog. Taj je nalaz istovremeno i važan istorijski dokument, jer beleži kako Thefarie Velianas, kralj grada Cere, početkom 5. veka st. e. posvećuje feničanskoj boginji Aštarti "sveto mesto" u etrurskom svetilištu Pirgiju.

Shvatanje, koje je preovladalo u 20. veku, da u vezi s etrurskim jezikom postoji neka "misterija", u osnovi je pogrešno: ne postoji nikakav problem u dešifrovanju, kako se često pogrešno tvrdi. Etrurski se tekstovi uglavnom mogu pročitati. Alfabet potiče od grčkog alfabeta, koji su Grci ranije preuzeli od Feničana. Njega su po Italiji tokom 8. veka proširili kolonisti sa Eubeje, ali je on prilagođen etrurskoj fonetici; od njega se u krajnjoj liniji razvio i latinski alfabet. Sa svoje strane, etrurski se alfabet raširio krajem arhajskog perioda (oko 500. god. st. e.) u severnu Italiju, te je postao model za alfabete Veneta i raznih alpskih populacija; to se dogodilo istovremeno sa stvaranjem umbrijskog i osačkog alfabeta na poluostrvu.

Pravi problem s etrurskim tekstovima leži u teškoći da se razumeju značenja reči i gramatički oblici. Glavna prepreka potiče iz činjenice da nijedan drugi poznati jezik nije dovoljno blizak etrurskom da bi se uspostavilo pouzdano, obuhvatno i sigurno poređenje. Već su antički pisci konstatovali očiglednu izolovanost etrurskog jezika, koju potvrđuju i stalni i uzaludni napori modernih filologa da etrurski jezik pripišu nekoj od različitih lingvističkih grupa ili tipova mediteranskog i evroazijskog sveta. Međutim, veze s indoevropskim jezicima zapravo postoje, naročito s italskim jezicima, a takođe i s više ili manje poznatim ne-indoevropskim jezicima zapadne Azije i Kavkaza, Egejske oblasti, Italije i alpske zone, kao i s ostacima mediteranskog lingvističkog substratuma, koji se otkriva u toponimima. To znači da etrurski jezik nije suštinski izolovan, nego se njegovi koreni prepliću sa korenima drugih prepoznatljivih lingvističkih formacija u okviru geografske oblasti koja se proteže od zapadne Azije do istočne i srednje Evrope i centralnog Mediterana, a do njegovog poslednjeg formativnog razvoja možda je došlo u neposrednijem kontaktu s preindoevropskim i indoevropskim lingvističkim okruženjem Italije. Ali to takođe znači da se etrurski, kao što filolozi znaju, ne može jednostavno klasifikovati kao pripadnik kavkaskih, anatolskih ili indoevropskih jezika, kao što su grčki i latinski, od kojih se, izgleda, razlikuje u strukturi.

Tradicionalne metode koje su se do sada koristile u interpretaciji etrurskog jezika jesu (1) etimološka metoda, koja se zasniva na upoređivanju korena reči i gramatičkih elemenata s korenima i elementima drugih jezika, i koja pretpostavlja da postoji neki lingvistički odnos koji dopušta objašnjavanje etrurskog spolja (ova je metoda dala negativne rezultate, pošto je pretpostavka bila pogrešna), (2) kombinatorska metoda, koja predstavlja proceduru analize i interpretacije etrurskih tekstova, strogo ograničene na unutrašnje komparativno proučavanje samih tekstova i gramatičkih oblika etrurskih reči (to je napravilo značajan napredak u poznavanju etrurskog, ali mane leže u hipotetičkom karakteru mnogih zaključaka, zbog nepostojanja spoljnih dokaza ili potvrda), te (3) bilingvalna metoda, koja se zasniva na poređenju etrurskih rutualnih, votivnih i pogrebnih formula sa, po pretpostavci analognim, formulama iz epigrafskih ili književnih tekstova napisanih na jezicima koji pripadaju blisko povezanom geografskom i istorijskom okruženju, kao što su grčki, latinski ili umbrijski. Ipak, sa sve većim broj pouzdanih podataka, delimično iz nedavnih epigrafskih otkrića (kao što su već pomenute zlatne ploče iz Pirgija), razvija se tendencija da se koriste svi raspoloživi postupci i metode.

Arheološki podaci

Nepostojanje etrurske književnosti i opštepoznata pristrasnost i kontradiktorni prikazi etrurske istorije koje su nam ostavili grčki i rimski pisci stvaraju jednu situaciju u kojoj je za razumevanje Etruraca osnovno pažljivo proučavanje njihovih vidljivih ostataka. Arheološki konteksti i sami ostaci (među kojima su keramika, predmeti od metala, skulptura, slikarstvo, arhitektura, životinjske i ljudske kosti i najneznatniji predmeti svakodnevnog života) dele se na sledeće tri osnovne kategorije: pogrebni, gradski i sveti (religijski), premda ponekada postoji preklapanje ovih kategorija.

Daleko najveći procenat materijala je pogrebnog karaktera; stoga postoji dosta podataka o etrurskim idejama o zagrobnom životu i o njihovim stavovima prema umrlim članovima svojih porodica. Ali nema sumnje da su od velike važnosti i relativno siromašna obaveštenja o etrurskim naseljima. Ostaci dobro očuvanog etrurskog grada na lokalitetu Marzabota (oko 500. god. st. e.) blizu Bolonje (koja je verovatno bila etrurska kolonija) otkrivaju da su Etrurci među prvima na Mediteranu organizovali grad prema mrežastom planu: osnovu mu je činila jedna glavna ulica u pravcu sever―jug, koju je presecala jedna ili više ulica u pravcu istok―zapad. Obred koji je bio povezan s postavljanjem ovakvih temelja grada bio je Rimljanima poznat kao ritus Etruscus (= "etrurski obred"). Taj su sistem Rimljani najviše koristili pri postavljanju temelja za vojne logore i za nove gradove, te se on i danas može videti u mnogim evropskim gradovima. Izgleda da su u Etruriji tako strogo organizovani urbanistički planovi bili retki, jer se češće nailazi na jednu nepravilnu šemu, koja je nastala kao rezultat stapanja selâ u doba kulture Villanova i koja je prilagođena brdima, koja su uglavnom bila birana za mesta na kojima će se osnovati gradovi.

U kontekstu svetinja, etrurski hram takođe često otkriva pažljivu organizaciju, ponovo s jednim sistemom koji je kasnije prešao Rimljanima. Za razliku od grčkih hramova, Etrurci su često jasno razlikovali prednji i zadnji deo, s dubokim prednjim tremom, na kome su se nalazili stubovi, i sa celom koja je bila u istoj ravni kao i podij na kome je stajala. Često su se koristili nepostojani materijali (drvo i cigla od blata, na temelju od kamena), a izuzetak su bile mnogobrojne skulpture od terakote koje su ukrašavale krov. Naročito su dobro očuvane akroterije ili krovne strukture, sa hrama Portonaccio u Vejima (kraj 6. veka st. e.), koje prikazuju Apulua (etrurskog Apolona) i druge mitološke ličnosti.

Drugačije su vrste spektakularni pronalasci s lokaliteta Poggio Civitate (Murlo) blizu Sijene, gde su otkopavanja (započeta 1966) otkrila veliku zgradu iz arhajskog perioda sa zidovima od nabijene zemlje, koja je sa svake strane visoka oko 197 stopa i u čijem se središtu nalazi prostrano dvorište. Zgrada je bila ukrašena ljudskim (muškim i ženskim) i životinjskim figurama od terakote u prirodnoj veličini; neke figure nose velike "kaubojske" šešire u lokalnom stilu. Ispitivači se još uvek ne slažu o prirodi ove lokacije i nisu sigurni da li je zgrada bila neka palata, svetilište ili možda mesto za sednice gradske skupštine. Obične etrurske kuće, poznate s nekiliko lokaliteta, imaju ili oblik ovalnih koliba u San Giovenalu i drugim mestima, ili pravolinijsku strukturu u Veju i Akvarosi (iz arhajskog doba) i Vetuloniji (iz helenističkog doba).

Što se tiče nekropola u Etruriji, i one povremeno pokazuju znake mrežastog plana, kao na lokaciji Crocefisso del Tufo kod Orvijeta (druga polovina 6. veka st. e.) i u Ceri. Ipak, češće imaju nepravilnu aglutinativnu strukturu, koja odslikava dugu istoriju tog mesta. Pošto su se Etrurci veoma mnogo trudili da njihovim rođacima bude udobno u "večnoj kući", grobovi sadrže mnoge detalje iz pravih etrurskih kuća. Tako, grobnice iz Cere (posebno one iz 6. veka st. e. i kasnijeg vremena), isklesane pod zemljom od laganog vulkanskog tufa vrlo raširenog u Etruriji, imaju ne samo prozore, vrata, stubove i potkrovne grede, nego i nameštaj (krevete, stolice i hoklice) koji je bio izvajan u steni. U Tarkviniju se razvijala druga tradicija u dekoraciji grobova, pa su tu zidovi komore oslikani freskama etrurskih pogrebnih ceremonija, uključujući bankete, igre, plesanje, muziku i različite predstave pod vedrim nebom. Te su scene verovatno predstavljale komemoraciju pravih sahrana, ali su možda aludirale i na zagrobni život koji je očekivao pokojnika. U arhajskom je periodu preovlađivao koncept rajskog zagrobnog života, ali u narednim se vekovima sve više naglašava tamnija strana podzemnog sveta. Freske pokazuju njegovog vladara, Aita (etrurskog Hada), kako nosi kapu od vučje kože i kako sa svojom ženom sedi na prestolu; ovu scenu dopunjuju demoni i čudovišta. Oni se mogu videti u izuzetnom "Grobu plavih demona" (oko 400. god. st. e.), koji je 1987. godine otkriven u Tarkviniju, ili na "Grobu Francois" iz Vulcija, gde plavoputi demon Charu (koji samo izdaleka nalikuje na grčkog prevoznika umrlih duša, Harona) čeka da svojim čekićem udari pokojnika i odvede ga u pozdemni svet. Ponekad je s njim i njegov nežniji kolega, Vanth s anđeoskim krilima, koji pomaže da se olakša prelaz iz života u smrt.

Večna tema u raspravi o etrurskoj materijalnoj kulturi jeste odnos prema grčkim uzorima. Poređenje se nameće prirodno i zapravo je nužno, u svetlu velike količine grčkih izrađevina, posebno vaza, koje su pronađene u Etruriji i u svetlu mnogobrojnih primera etrurskih imitacija, posebno keramike. Takođe je sigurno da su se grčke zanatlije ponekad naseljavale u Etruriji, kako govori priča Plinija Starijeg (1. vek n. e.) o jednom korintskom plemiću po imenu Demarat, koji se preselio u Tarkvinij, vodeći sa sobom tri svoja umetnika. Ali, ne treba se više zadržavati se na "inferiornosti" etrurske umetnosti ili insistirati da su Etrurci bili samo imitatori grčke umetnosti, koju su nesumnjivo visoko cenili. Umesto toga, sve veći naglasak se stavlja na definisanje veoma originalnih elemenata u etrurskoj kulturi, koji postoje istovremeno sa onim kvalitetima koji pokazuju njihovo veliko divljenje prema grčkim artefaktima.

Pored njihovih karakterističnih načina za dizajniranje grada ili za izgradnju hrama i grobnice, može se primetiti i njihova jedinstvena keramika, buccehro (koja se javlja od oko 680. god. st. e.), s njenim dekorativnim urezima na sjajnom crnom materijalu. Ona se znatno razlikuje od standardne dekoracije na grčkim vazama, koja se redovno sastoji u boji i u kontrastu crvene ili boje krema i crne. U metalurgiji, njihova bronzana ogledala, za koja se ponekada govori da predstavljaju etrursku "nacionalnu industriju", sastoje se od konveksne odrazne strane i konkavne strane ukrašene gravurama s temama iz grčke i etrurske mitologije i svakodnevnog života. Etrurska je moda takođe sadržavala mnoge jedinstvene elemente, kao što su pletenica puštena niz leđa (7. vek st. e.), cipele sa zašiljenim vrhom (oko 575–475. god. st. e.) i plašt sa savijenim rubom, koji je kod Rimljana bio poznat kao toga (6. vek st. e. i kasnije). Najzad, Etrurci su se, izgleda, rano zainteresovali za reprodukovanje odlika njihovih proslavljenih rođaka ili zvaničnika (kao na pogrebnim kupolastim urnama iz Kluzija), te su tako dali podsticaj za razvoj istinski realitičnih portreta u Italiji, posebno u helenističkom periodu.

Religija i mitologija

Etrurski hram

Za više detalja o ovoj temi, v. Etrurska mitologija.

Glavni je element etrurske religije bilo verovanje da je ljudski život samo jedan mali deo sveta koji kontrolišu bogovi, koji svoju prirodu i svoju volju manifestuju u svakom deliću prirode, ali i u predmetima koje su stvorili ljudi. Ovo verovanje prožima etrursku umetnost, gde nalazimo bogato oslikanu zemlju, more i vazduh, sa čovekom integrisanim u taj ambijent. Rimski nam pisci svedoče da su Etrurci svaku pticu i svaku biljku smatrali potencijalnim izvorom znanja o bogovima, te da su razvili istančanu nauku i prateće rituale za korišćenje tog znanja. Njihovi sopstveni mitovi objašnjavali su da su tu "nauku" ljudi dobili od samih bogova, preko proroka Tagesa, čudesnog detata koje je imalo osobine nekog starog mudraca, koji je iskočio iz izorane brazde na poljima grada Tarkvinija te otpevao elemente onoga što su Rimljani nazvali disciplina Etrusca.

Literarni, epigrafski i arheološki izvori pružaju nam obrise jedne kosmologije čija se predstava neba i njegovih delova odslikava u posvećenim oblastima, čak i unutrašnjim organima životinja. Osnovni je bio koncept svetog prostora rezervisanog za određeno božanstvo ili određenu svrhu. Nebo je odslikavalo Zemlju, a makrokosmos se odslikavao u mikrokosmosu. Nebo su delili na 16 delova, koje su nastanjivala različita božanstva: glavna su bila na istoku, astralna i zemaljska božanstva na jugu, podzemna i zlokobna na bića na zapadu, a najmoćniji i najmisteriozniji bogovi sudbine na severu. Božanstva su se oglašavala putem prirodnih pojava, pre svega grmljavinom. Takođe su se otkrivala u mikrokosmosu životinjske jetre (tipičan je bronzani model ovčje jetre, pronađen blizu Placencije (danas Piacenza), na kojoj su urezana imena božanstava na njenih 16 spoljnih delova i na njenim unutrašnjim delovima).

Ove su koncepcije tesno povezane sa veštinom proricanja, po kojoj su Etrurci bili naročito poznati u antičkom svetu. Pojedinci i država preduzimali su neku važniju akciju samo pošto su prethodno ispitali volju bogova, pri čemu su negativni ili preteći odgovori zahtevali složene preventivne ili zaštitne ceremonije. Najvažniji je oblik proricanja bila haruspicija, ili hepatoskopija ― proučavanje delova unutrašnjih organa, posebno jetre, posvećenih životinja. Drugi oblik po važnosti bilo je posmatranje grmljavine i drugih takvih nebeskih pojava kao što je let ptica (što je bilo važno i u religiji Umbra i Rimljana). Najzad, postojala je interpretacija čudâ ― neobičnih i čudnovatih događaja primećenih na nebu ili na zemlji. Antički autori eksplicitno pripisuju Etrurcima ove postupke, koje su Rimljani naširoko prihvatili.

Etrurci su imali brojna božanstva (jetra iz Piacenze pominje ih više od 40), od kojih su mnoga danas nepoznata. Njihova je priroda često bila maglovita, a njihovo pominjanje puno je nesigurnosti u pogledu broja, atributa, pa čak i roda. Neka od vodećih božanstava su se na kraju izjednačila sa glavnim grčkim i rimskim božanstvima, što se naročito vidi iz natpisa na etrurskim ogledalima. Tin ili Tinia je odgovarao Zevsu (Jupiteru), Uni Heri (Junoni), Sethlans Hefestu (Vulkanu), Turms Hermesu (Merkuriju), Turan Afroditi (Veneri), a Menrva Ateni (Minervi). Međutim, njihov karakter i mitologija često su se značajno razlikovali od odgovarajućih grčkih božanstava. Na primer, Menrva, veoma popularno božanstvo, smatrana je zaštitnicom braka i rođenja deteta, za razliku od devičanske Atene, koja se više bavila delima muškaraca. Mnogi su bogovi imali lekovita dejstva, a mnogi su imali moć da bacaju munje. Postojala su i izvorno grčko-rimska božanstva, kao Hercle (Herakle) i Apulu (Apolon), koji su očigledno bili uvedeni direktno iz Grčke, ali su dobili svoje posebne prostore i kultove.

Poreklo

Pošto su Etrurci govorili neindoevropskim jezikom, dok su ih istovremeno u istorijsko doba okruživali indoevropski narodi, kao što su Latini i Umbro-Sabeli, ispitivači su u 19. veku proučavali i raspravljali poreklo ovog "anomalnog" naroda. Iz tih rasprava proizašli su sporovi, koji su se nastavili i u 20. veku, ali su sada izgubili mnogo od svog intenziteta. Vodeći naučnik na polju etrurskih studija, Massimo Pallottino, mudro je primetio da su takve rasprave postale sterilne kao rezultat netačne formulacije problema. Suviše je naglaska bilo stavljeno na ishodište Etruraca, s očekivanjem da može postojati jedan jednostavnan odgovor. U stvarnosti je ovaj problem izuzetno složen, a pažnja bi zapravo trebalo da se usmeri na formaciju stanovništva, kao, na primer, pri proučavanju porekla "Italijana" i "Francuza". Pallottinov se stav može jasnije razumeti kroz kratak prikaz te rasprave.

Rasprava je u stvari započela u antici Herodotovom tvrdnjom da su Etrurci došli iz Lidije u Anatoliji ubrzo nakon trojanskog rata. Njihov je vođa bio Tyrsenos, po kome je kasnije nazvan čitav narod. Pobornici ove "orijentalne" teorije pre svega su isticali arheološke podatke o dubokom orijentalnom uticaju na etrursku kulturu, kao što su monumentalna pogrebna arhitektura i egzotični luksuzni predmeti od zlata, slonovače i drugih materijala. Ali, do tog orijentalnog upliva došlo je tek oko 500 godina posle navodne seobe koju opisuje Herodot. Osim toga, orijentalni uticaj razvijao se postepeno, a nije nastao odjednom, što bi ukazivalo na masovni dolazak novog naroda. Štaviše, on se lako može objasniti trgovačkim kanalima koje su u 8. veku st. e. ustanovili Grci sa Eubeje. Ključni dokaz za orijentalnu teoriju je jedan natpis na kamenoj nadgrobnoj steli, nađenoj na ostrvu Lemnosu blizu anatolske obale, koji pokazuje začuđujuće leksičke i strukturne sličnosti sa etrurskim jezikom. Ali, taj izolovani natpis potiče iz 6. veka st. e., pa se zato ne može smatrati dokazom da je Lemnos bio jedna od stanica na putu Etruraca iz Anatolije ka Italiji. Upravo suprotno, danas postoji teorija po kojoj su Etrurci u 6. veku st. e., krećući se ka Anatoliji, možda kolonizovali Lemnos ili ga koristili kao jednu od svojih trgovinskih stanica, a ne da su ga posetili dok su se s istoka kretali ka zapadu.

Drugu teoriju o poreklu Etruraca postavio je Dionizije Halikarnašanin, koji je odbacio Herodotovu priču ukazujući na velike razlike između jezika i običaja Etruraca i Liđana. On je smatrao da su Etrurci bili autohtoni (dakle, da su nastali u Italiji). Ako prihvatimo teoriju o autohtonosti, moramo onda kulturu Villanova smatrati ranom fazom etrurske civilizacije (što je danas rašireno shvatanje). To bi takođe značilo da postoje veze sa etničkim substratumom bronzanog doba u Italiji (2. milenijum st. e.). Postoje, zaista, manje veze sa kulturom Terramara iz bronzanog doba, čiji su pripadnici bili vezani za jedno mesto i u kojoj su se mrtvi kremirali, ali i s "apeninskom" kulturom, koja je bila polunomadska i u kojoj su se mrtvi sahranjivali. Međutim, sve je više dokaza o kritičnom prelaznom periodu na kraju bronzanog i početku gvozdenog doba, tokom kojega je došlo do tako mnogo važnih događaja, da veze između ove dve kulture i villanovske kulture izgledaju beznačajno. Mada se za ovaj prelazni period koriste različiti nazivi ― "subapeninska", "novobronzana", "pozna bronzana" i, najčešće, "proto-vilanovska" kultura ― jasne su socijalne i ekonomske promene koje su se u tom periodu odigrale. Došlo je do porasta broja stanovnika i opšteg bogatstva, razvila se tendencija da se zasnivaju veća, stalna naselja, došlo je do širenja metalurškog znanja i do jačanja poljoprivredne tehnologije. Među dijagnostičkim arheološkim kriterijima nalaze se upotreba kremacije (s bikoničnom urnom za pepeo) i prisustvo karakterističnih izrađevina kao što su fibula ("zihernadla"), brijač, predmeti od ćilibara, sekira i drugo različito oružje od bronze. Činjenica da se proto-vilanovska kultura razvila postepeno, a ne odjednom kao rezultat invazije ili velike seobe, može ići u prilog teorije o autohtonosti Etruraca. Međutim, ta je slika ponovo zamračena, jer se proto-vilanovska kultura razvijala na raštrkanim delovima po celoj Italiji, uključujući i oblasti koje se u istorijsko doba definitivno nisu pojavile kao etrurske.

Ovim antičkim teorijama je u 19. veku dodata treća, prema kojoj su Etrurci u Italiju došli sa severa. Ta teorija, koja nema potvrde u antičkim literarnim izvorima, zasnovana je na sličnostima u običajima i izrađevinama između kultura "Villanova" i bronzanih kultura severno od Alpa, gde su se mrtvi kremirali, kao i na sumnjivom povezivanju imena Rasenna s imenom Raeti, naroda koji je živeo u istočnom delu srednjih Alpa u 5. veku st. e. Danas ova teorija gotovo i nema pristalica, mada se ne poriče prisustvo nekih srednjoevropskih tipova oružja i kaciga te oblika brodova u Etruriji. Ti se elementi, međutim, sada smatraju samo značajnim delom u složenoj strukturi etrurske kulture, u doba dok je ona prelazila iz vilanovskog u orijentalizirajući period.

Ove severne veze u izvesnom smislu predstavljaju paralelu grčkim uticajima u narednim periodima, a to su eubejski (8. vek), korintski (7. vek), jonski (6. vek) i atički (5. vek). Slično tome, orijentalni se uticaji mogu lako potvrditi, a potiču iz tako različitih oblasti kao što su Lidija, Urartu, Sirija, Asirija, Fenikija i Egipat. Ali, ni jedna od ovih veza sama po sebi ne daje nikakav čvrst dokaz o "poreklu" Etruraca, a današnja je nauka mnogo više zainteresovana za razumevanje međusobnih odnosa ovih uticaja i za kontekst u kojem se razvila civilizacija u samoj Etruriji.

Ekspanzija i dominacija

Arheološki podaci pomažu da se stvori slika o počecima etrurskih gradova tokom villanovskog perioda. Gotovo u svakom većem etrurskom gradu istorijskog doba nalaze se ostaci iz villanovskog perioda, ali najraniji znaci formiranja gradova pojavljuju se na jugu, posebno blizu obale. Postoji hipoteza da su se u ovo vreme grupe koliba, koje su činile mrežu više sela na jednom brdu ili na nekoliko susednih brda, stapale u proto-gradska naselja. Sa ovom se hipotezom slaže činjenica da neki gradovi imaju ime u množini, na primer Vulci, Tarquinii, Veii. Urne sa pepelom, u obliku ovalnih koliba sa slamnatim krovom, pronađene u toj oblasti, pokazuju kako su mogle izgledati kuće za stanovanje, dok sličnost zagrobnih predmeta za žene i muškarce otkriva društvo koje je u suštini bilo egalitarno, barem u svojim ranim fazama. Često se kao ostatak iz proto-villanovskog perioda nailazi i na kremacija sa pepelom pohranjenim u bikoničnu urnu; pojavila se i inhumacija, koja je tokom orijentalizirajućeg perioda postala dominantan obred, osim u severnoj Etruriji, gde se kremacija zadržala sve do 1. veka st. e.

Nakon što je došlo do kontakta sa Grcima i Feničanima, u Etruriji su se počele pojavljivati nove ideje, materijali i tehnologija. Tokom orijentalizirajućeg perioda upotreba pisanja, grnčarsko kolo i monumentalna pogrebna arhitektura pratili su akumulaciju luksuznih predmeta od zlata i slonovače te egzotičnih trgovačkih predmeta kao što su nojeva jaja, Tridacna školjke i fajans. Grob Regolini-Galassi u Ceri (oko 650–625. god. st. e.), koji je otkriven netaknut 1836. godine, otkrio je puni sjaj orijentalizirajućeg perioda. Glavna odaja ovog groba pripadala je neverovatno bogatoj ženi, koja se slobodno može nazvati i kraljicom, jer je bila sahranjena sa svojim servisom za bankete i s velikom količinom nakita; reč Larthia, ispisana na njenim stvarima, možda predstavlja njeno ime. Čak i ako Cera nije imala kraljeve i kraljice u ovo doba (kao što je Rim imao, ili kao što je Cera svakako imala u 5. veku st. e.), jasno je da je društvo postalo oštro raslojeno, ne samo po pitanju bogatstva, nego i u pogledu podele rada. Mnogi naučnici smatraju da je postojao moćan aristokratski stalež, a da su zanatlije, trgovci i moreplovci činili srednji stalež; verovatno su upravo u ovo vreme Etrurci počeli da drže elegantne robove, po kojima su bili čuveni. Naime, različiti grčki i rimski pisci pišu o tome kako su se etrurski robovi elegantno oblačili i kako su često posedovali sopstvene kuće. Oni su se lako oslobađali i tada su mogli brzo napredovati u društvu.

Brzi napredak etrurske civilizacije u 7. veku ogleda se u tzv. "prinčevskim" grobovima, tesno povezanim sa grobom Regolini-Galasi, koji su nađeni kako u samoj Etruriji ― u Tarkviniju, Vetuloniji i Populoniji ― tako i duž reke Arno (npr. u Quinto Fiorentino), i na jugu ― u Prenesti u Laciju, te u Kapui i današnjem Pontekanjanu (Pontecagnano) u Kampaniji. Literarni izvori kažu da je i sam Rim krajem 7. veka potpao pod vlast etrurskih kraljeva. Livije opisuje dolazak Tarkvinija Priska, kasnije kralja, iz grada Tarkvinija i njegovu ambicioznu i učenu ženu Tanakvil, koja se može uporediti s kraljicom Lartijom iz Cere. I arheološki nalazi govore o etrurskoj ekspanziji na sever, u dolinu reke Pad, tokom 6. veka st. e.

Prava urbanizacija usledila je posle ovog razvoja. Moćni gradovi-države sa utvrđenim bedemima i drugim javnim građevinama cvetali su kako u Etruriji tako i u sferama njenog uticaja. Rim u doba etrurskih kraljeva, detaljno opisan u Livijevom delu i poznat iz arheoloških nalaza, imao je utvrđenja, popločan forum, kanalizacioni sistem (Cloaca Maxima), javni stadion (Circus Maximus) i monumentalni hram sagrađen u etrurskom stilu, posvećen Jupiteru Najboljem Najvećem (Iuppiter Optimus Maximus).

Upravo krajem 6. veka nailazi se na najranije dokaze o postojanju već pomenutog mrežnog sistema u gradovima i na grobljima. Prostrane ali iznenađujuće jednoobrazne kuće i grobnice ukazuju na sve veću regulaciju i saradnju, a možda i na promenu u upravi. Etrurski su gradovi, kao i sam Rim, u ovo vreme možda počeli da uklanjaju svoje kraljeve i da uvode neku vrstu oligarhijskog sistema, sa magistratima izabranim iz aristokratskih porodica.

Na ovaj se period najbolje može primenti izjava rimskog pisca Katona da je "čitava Italija jednom bila pod etrurskom kontrolom". Etrurska pomorska moć i trgovina su nesumnjivo imali glavnu ulogu u toj dominaciji. Izvezeni etrurski artikli iz tog perioda pronađeni su u sevrnoj Africi, Grčkoj i Egeju, Anatoliji, bivšoj Jugoslaviji, Francuskoj i Španiji, a kasnije su stigli čak i do Crnog mora. Ali, Etrurci su čvrsto kontrolisali i kopnene puteve, posebno u koridoru koji vodi kroz Rim i Lacij do Kapue i drugih etrurizovanih gradova Kampanije. U severnoj Italiji, Bolonja (Felsina) je bila najvažniji grad, a kolonije, na primer u obližnjem Marzabotu te u Adriji i Spini na Jadranskom moru, predstavljale su značajna mesta duž severne trgovačke mreže.

Verovatno su gotovo od samog početka Etrurci u svojim sopstvenim morima bili suparnici Grka, koji su se od osnivanja Pitekuse i Kume naselili po brojnim kolonijama južne Italije. Etrurci su istovremeno bili i suparnici Feničana, koji su oko 800. god. st. e. osnovali Kartaginu. Kartaginjani su imali pretenzije na delove Sicilije, Korzike i Sardinije, kao na svoju uticajnu sferu, te su dominirali morem zapadno od ovih ostrva sve do Španije. Između ova tri naroda bili su uspostavljeni uglavnom dobri trgovinski odnosi i delikatna ravnoteža sila. To su, međutim, u arhajskom periodu poremetili novi talasi grčkih kolonista. Grci iz Fokeje su na Korzici osnovali koloniju Alaliju (danas Aleria), koja je predstavljala pretnju kako za Etrurce u Ceri, tako i za Kartaginjane, te su ta dva naroda napravila koaliciju. Usledila je pomorska bitka kod Korzike (oko 535. god. st. e.), koja je imala katastrofalne posledice za Fokejane, koji su iz bitke doduše izašli kao pobednici, ali su izgubili toliko mnogo brodova da su napustili svoju koloniju i prešli u južnu Italiju. Kartaginjani i Etrurci su povratili kontrolu nad Korzikom, a etrurska je moć cvetala još oko 25 godina.

Organizacija

Od 6. veka st. e. nadalje teritorijalna organizacija i političko-ekonomska inicijativa bile su koncentrisane u ograničenom broju velikih gradova-država u samoj Etruriji. Ovi gradovi-države, slični grčkim polisima, sastojali su se od jednog urbanog centra i teritorije čija je veličina varirala. Brojni izvori pominju savez "Dvanaest gradova" Etrurije, koji je stvoren u religijske svrhe, ali je izgleda dobio i neke političke funkcije. Sastajao se svake godine u glavnom etrurskom svetilištu, Fanum Voltumnae, tj. svetilištu Voltumne, blizu Volsinija. Tačna lokacija ovog svetilišta nije poznata, ali se ono možda nalazilo blizu današnjeg Orvijeta (za koji mnogi veruju da je antički Volsinij). Što se tiče Dvanaest gradova, nije sačuvan nijedan konačan spisak tih gradova (izgleda da su oni vremenom varirali), ali su se među njima verovatno nalazili sledeći veći gradovi: Cera, Tarkvinij, Vulci, Ruzela, Vetulonija, Populonija (svi blizu obale), te Veji, Volsinij, Kluzij, Peruzija (Perugia), Kortona, Arecij (Arezzo), Fezula (Fiesole) i Volatera (Volterra) ― svi u unutrašnjosti zemlje. Postoje pomeni i sličnih etrurskih saveza u Kampaniji i severnoj Italiji, ali je mnogo teže sastaviti spisak etrurskih kolonija ili etrurizovanih gradova koji bi mogli ulaziti u sastav tih saveza.

Poznati su nazivi nekih magistrata, kako saveza tako i pojedinih gradova, na primer lauchme, zilath, maru i purth, ali su nepoznate njihove tačne funkcije. Lauchme (lat. lucumo) bila je etrurska reč sa značenjem "kralj". Naziv zilath rasnal, preveden na latinski kao praetor Etruriae i sa približnim značenjem "sudija Etrurije", imala je verovatno osoba koja je predsedavala savezom.

Ljudi koji su se nalazili na tim funkcijama pripadali su aristokratiji, koja je svoj status zasnivala na kontinuitetu porodice. Onomastične formule pokazuju da su slobodni ljudi imali dva imena. Prvo je bilo lično ime ili praenomen (samo je mali broj njih poznat: muška imena Larth, Avle, Arnth i Val su česta; ženska imena Larthia, Thanchvil, Ramtha i Thana); za njim je dolazilo porodično ime ili nomen, izvedeno iz ličnog imena ili možda imena boga ili naselja. Ovaj se sistem svakako koristio polovininom 7. veka, zamenivši upotrebu samo jednog imena (kao "Romul" i "Rem"), što je odražavalo složenost novih odnosa koji su se razvijali zajedno s procesom urbanizacije. Etrurci su retko koristili cognomen (porodični nadimak), koji je kod Rimljana bio čest, ali se na natpisima često uz nečije ime navodi i ime roditelja.

Etrurske su žene uživale visok status i stepen slobode kakav je bio nepoznat u Rimu i, naročito, u Grčkoj. Mogle su posedovati i u javnosti pokazivati luksuzne predmete; slobodno su učestvovale u javnom životu, pohađale gozbe i pozorišne predstave; na gozbama su ― na zaprepašćenje Grka i Rimljana ― igrale, pile i na krevetima ležale u bliskom fizičkom kontaktu sa svojim muževima. Etrurske su dame često bile pismene, kako se može zaključiti po natpisima na njihovim ogledalima, pa čak i učene, ako je verovati Livijevom portetu Tanakvil kao veštom auguru. Njihova važna uloga u porodici bila je stalna karakteristika etrurskog aristokratskog društva i izgleda da je bila značajna za njegovu stabilnost i trajnost.

Kriza i pad

Kraj 6. i početak 5. veka bio je preloman trenutak za etrursku civilizaciju. U to je vreme izbilo nekoliko kriza, od kojih se Etrurci nikada nisu potpuno oporavili i koje su, kako se ispostavilo, bile zapravo samo početak brojnih nedaća koje su imali da pretrpe u narednim vekovima. Proterivanje Tarkvinijevaca iz Rima 509. godine st. e. lišilo ih je kontrole nad ovom strateškom tačkom na Tibru i preseklo njihov kopneni put u Kampaniju. Uskoro su izgubili i premoć na moru, kada su brodovi sirakuškog tiranina Hijerona I naneli katastrofalan poraz njihovoj floti kod Kume 474. god. st. e. Izgubivši svaki kontakt s etrurskim gradovima u Kampaniji, nisu mogli sprečiti da ovu oblast preuzmu umbro-sabelska plemena, koja su se iz unutrašnjosti kretala prema obali.

Sve su ove nedaće dovele do ekonomske krize i prekinule trgovinu sa gradovima na obali i na jugu, preusmeravajući trgovinu ka jadranskoj luci Spini. Situacija se na jugu dodatno pogoršala kada je grad Veji, posle periodičnih sukoba sa Rimom, postao prva etrurska država koja je pala pod vlast ove sve snažnije sile u srednjoj Italiji (396. st. e.).

U to doba dolina reke Pad i jadranski gradovi doživljavali su izvestan stepen prosperiteta, ali je i ta etrurska vitalnost na severu bila kratkog veka. Sve veći prodor i pritisak Kelta, koji su se naselili u dolini reke Pad, na kraju su ugušili i nadvladali napredne etrurske gradske zajednice, te su do polovine 4. veka st. e. gotovo u potpunosti uništili njihovu civilizaciju i tako veliki deo severne Italije vratili na protoistorijski nivo kulture. U međuvremenu je galsko pleme Senona stavilo pod svoju čvrstu kontrolu oblast Picenuma na Jadranskom moru, a navale Kelta su dopirale, s jedne strane, do Etrurije i Rima (koji je osvojen i spaljen 390. god. st. e.), a s druge, sve do Apulije.

U 4. veku st. e. antička je Italija prošla kroz duboku transformaciju. Istočni italski narodi umbro-sabelskog porekla raširili su se gotovo po celom poluostrvu; Sirakuza i, najzad, sve veća moć Rima zamenili su Etrurce (i grčke kolonije na jugu Italije) kao dominantnu snagu. Etrurski se svet sveo na ograničenu, regionalnu sferu, izolovanu u svojim tradicionalnim vrednostima; ova je situacija odredila njegov postepen prelaz u politički sistem Rima.

U tom je kontekstu Italija doživela ekonomski oporavak i jačanje aristokratije. U grupama grobnica iz ovog vremena ponovo nalazimo raskošne i luksuzne predmete, a niz oslikanih grobova u Tarkviniju, prekinut tokom 5. veka, sada se nastavlja. Ipak, u tim grobovima sada vlada nova atmosfera: tu su sada predstave tužnog zagrobnog života, predstavljenog u podzemnom svetu punom demonima i natkrivenom crnim oblacima.

Obnovljeni otpor novoj sili na Tibru pokazao se beznadežnim. Rimska je istorija puna pomena o pobedama i trijumfima nad etrurskim gradovima, posebno na jugu. Tarkvinij je tražio mir 351. god. st. e., a Ceri je darovano primirje 353. god. st. e.; Ruzela je savladana 302. god. st. e., a konačan joj je poraz nanet 294. god. st. e., Voltera je pobeđena 298. god. st. e. I Volsinij je 294. god. st. e. bio pobeđen, a njegova polja opustošena. Tokom ovog tmurnog perioda etrursko su društvo razdirali i unutrašnji sukobi, koji su na kraju rezultirali stvaranjem znatnog staleža oslobođenika, posebno u severnoj Etruriji, gde su se po brdima raširile brojne male seoske zajednice. U nekim je gradovima aristokratija upirala oči u Rim i očekivala pomoć protiv pobunjenog potlačenog stanovništva. Aristokratska porodica Cilnijâ u Areciju pozvala je Rim u pomoć protiv pobune nižih slojeva 302. god. st. e., a u Volsiniju se situacija tako pogoršala da su Rimljani umarširali u grad i sravnili ga sa zemljom (265. god. st. e.), a njegove stanovnike preselili u Novi Volsinij (verovatno današnja Bolsena).

Izgleda da je do polovine 3. veka cela Etrurija bila pacifikovana i čvrsto potčinjena rimskoj hegemoniji. U većini slučajeva, etrurski gradovi i njihove teritorije sačuvali su formalnu autonomiju kao nezavisne države sa sopstvenim magistratima, pa su tokom 2. veka st. e., kada naši izvori veoma retko spominju Etruriju, proživljavali period bez značajnijih događaja.

Najtužnije poglavlje etrurske istorije ispisano je tek u 1. veku st. e. Rimljani su 90. god. st. e. dali građanska prava svim Italicima, što je kao posledicu imalo i potpunu političku unifikaciju italsko-rimske države, te je eliminisalo poslednje ostatke autonomija u etrurskim gradovima-državama. Pored toga, severna je Etrurija doživela konačnu devastaciju kada je postala bojno polje suprotstavljenih strana u građanskom ratu Marija i Sule. Mnogi su etrurski gradovi stali na stranu Marija, te ih je pobednik Sula sa svom okrutnošću kaznio i uništio (80―79. god. st. e). U Fezuli, Areciju, Volteri i Kluziju Sula je konfiskovao i rapodelio gradsko zemljište vojnicima iz svoje 23 pobedničke legije. Novi su kolonisti brutalno zlostavljali starosedeoce i istovremeno raspačavali svoje vojničke nagrade, beznadežno tonući u dugove. Usledili su ustanci i kazne, ali ovaj mukotrpan proces romanizacije nije bio završen sve dok Avgustova vladavina (31. st. e. ― 14. n. e.) nije donela novu ekonomsku stabilnost i pomirenje. Do ovog je vremena latinski već u potpunosti zamenio etrurski jezik.

Povezano

• Etrurska umetnost
• Etrurski brojevi

Vanjske veze

Etrurci na Wikimedijinoj ostavi

• Etruscan Texts Project Arhivirano 2005-03-30 na Wayback Machine-u, a searchable database of Etruscan inscriptions.
• Etruscan News Online, the Newsletter of the American Section of the Institute for Etruscan and Italic Studies.
• Etruscan and Early Italic Fonts Arhivirano 2006-05-29 na Wayback Machine-u, for the digital transcription of Etruscan inscriptions.
• Web bibliography of Etruscan-related sites Arhivirano 2006-08-26 na Wayback Machine-u (in Italian)
• Tabula Cortonensis, described by Dr Massimo Pittau (in Italian).
• Museum of the Etruscan Academy, in Cortona, Italy.
• (Soprintendenza per i Beni Archeologici dell'Umbria) "The Cai Cutu Etruscan tomb" Arhivirano 2006-05-08 na Wayback Machine-u An undisturbed late Etruscan family tomb, reused between the 3rd and 1st century BC, reassembled in the National Archeological Museum of Perugia
• Etruscan Lion Plaque Pendant Arhivirano 2017-05-09 na Wayback Machine-u, article on a piece of Etruscan art.
• Etruscan Splendors from Volterra in Tuscany Arhivirano 2006-09-14 na Wayback Machine-u
• Etruscan Engineering and Agricultural Achievements: The Ancient City of Spina
• Mysterious Etruscans, community dedicated to the preservation of Etruscan culture.
• The Etruscans: A Population-Genetic Study Arhivirano 2013-08-01 na Archive.is-u
• Philipp Ammon: Ruma Rasna – Die etruskischen Wurzeln Roms. http://www.academia.edu/28000848/Ruma_Rasna_Die_etruskischen_Wurzeln_Roms