From Wikipedia, the free encyclopedia
Kasni srednji vijek period je evropske historije koji obično obuhvata 14. i 15. vijek (c. 1301–1500). Kasni srednji vijek uslijedio je nakon razvijenog srednjeg vijeka i prethodio je ranom modernom dobu (i, u većem dijelu Evrope, renesansi).
| Kasni srednji vijek Evropa i Sredozemlje | |||
|---|---|---|---|
|
Oko 1300. godine, vijekovi blagostanja i rasta u Evropi privedeni su svom kraju. Niz gladi i pošasti, uključujući veliku glad 1315–1317 i crnu smrt, smanjile su populaciju na oko polovicu one prije tih nesreća.[1] Zajedno sa padom u brojnosti populacije došli su i društveni nemiri i endemsko ratovanje. Francuska i Engleska prošle su kroz ozbiljne seljačke bune, kao što su žakerija i seljački ustanak u Engleskoj, kao i preko vijek naizmjeničnih sukoba u sklopu Stogodišnjeg rata. Nadovezujući se na mnoge probleme tog perioda, Katolička Crkva je bila slomljena Zapadnim raskolom. Ti se događaji svi zajedno nekada nazivaju krizom kasnog srednjeg vijeka.[2]
Unatoč tim krizama 14. vijek je također bio vrijeme velikog napretka u umjetnosti i nauci. Nakon obnovljenog interesovanja za grčke i rimske tekstove koje se ukorijenilo u razvijenom srednjem vijeku, započela je talijanska renesansa. Zadubljenost u latinske tekstove počela je prije renesanse 12. vijeka kroz kontakt sa Arapima tokom križarskih ratova, ali je dostupnost važnih grčkih tekstova povećana sa zauzimanjem Carigrada od strane Osmanlija, kada su mnogi bizantski učenjaci morali prebjeći na Zapad, prije svega u Italiju.[3]
Zajedno sa tim prilivom klasičnih ideja došao je izum štamparstva, koji je podrupirao širenje štampane riječi i demokratiziranog učenja. Te dvije stvari kasnije su dovele do protestantske reformacije. Pri kraju tog perioda nastupilo je doba otkrića. Uspon Osmanskog Carstva, koji je kulminirao padom Carigrada 1453. godine, razorio je posljednje ostatke Bizantskog Carstva i srezao mogućnost trgovine sa istokom. Evropljani su bili prisiljeni tražiti nove trgovinske rute, što je dovelo do ekspedicije Kolumba do Amerika 1492. godine i Da Gaminog oplovljavanja Indije i Afrike 1498. godine. Njihova otkrića ojačala su ekonomiju i moć evropskih nacija.
Promjene koje su proizišle iz tih događaja navele su mnoge naučnike na to da posmatraju taj period kao kraj srednjeg vijeka i početak novog vijeka i Evrope ranog modernog doba. Međutim, ta podjela je donekle umjetna, budući da izučavanje antičkih izvora nikada nije bilo sasvim odsutno u evropskom društvu. Zbog toga je postojao razvojni kontinuitet između starog vijeka (preko klasične antike) i novog vijeka. Neki historičari, naročito u Italiji, radije uopće ne govore o kasnom srednjem vijeku, već ga radije vide kao prelaz sa razvijenog perioda srednjeg vijeka na renesansu i moderno doba.
Naziv "kasni srednji vijek" odnosi se na jedan od tri perioda srednjeg vijeka, zajedno sa ranim i razvijenim srednjim vijekom. Leonardo Bruni je bio prvi historičar koji je koristio trodijelnu periodizaciju u svom djelu Historija naroda Firence (1442).[4] Flavio Biondo je koristio sličan okvir u djelu Decenije historije od opadanja Rimskog Carstva (1439–1453). Trodijelna periodizacija postala je standardna nakon što je njemački historičar Christoph Cellarius objavio Univerzalnu historiju podijeljenu na stari, srednjovjekovni i novi period (1683).
Za historičare 18. vijeka koji su istraživali 14. i 15. vijek, centralna tema je bila renesansa, sa svojim ponovnim otkrićem starog učenja i pojavom induvidualnog duha.[5] Srce te obnove leži u Italiji, gdje je, prema riječima Jacoba Burckhardta: "Čovjek postao duhovna jedinka i prepoznao se kao takvog".[6] Taj prijedlog kasnije je izazvan i tvrdilo se da je 12. vijek bio period većeg kulturnog postignuća.[7]
Nakon što su se ekonomske i demografske metode počele primjenjivati na istraživanje historije, rastao je trend posmatranja kasnog srednjeg vijeka kao perioda recesije i krize. Belgijski historičar Henri Pirenne nastavio je podjelu ranog, razvijenog i kasnog srednjeg vijeka u godinama oko Prvog svjetskog rata.[8] Ipak, njegov je nizozemski kolega, Johan Huizinga, bio glavni odgovorni za populariziranje pesimističnog pogleda na kasni srednji vijek, sa svojom knjigom Jesen srednjeg vijeka (1919).[9] Za njega, čije se istraživanje fokusiralo na Francusku i Nizozemsku umjesto Italije, očajanje i pad su bile glavne teme, a ne preporod.[10]
Moderna historiografija tog perioda postigla je koncenzus između ta dva ekstrema inovacije i krize.[10] Sada se (obično) priznaje da su uslovi bili znatno drugačiji sjeverno i južno od Alpa, a u talijanskoj historiografiji "kasni srednji vijek" se često sasvim izbjegava.[11] Naziv "renesansa" se još uvijek smatra korisnim za opisivanje određenih intelektualnih, kulturnih ili umjetničkih razvoja, ali ne kao određujuća osobina jedne čitave evropske historijske epohe.[12] Period od ranog 14. vijeka do 16. vijeka (a ponekada ga i uključujući) karakteriziraju drugi trendovi: demografski i ekonomski pad popraćen obnovom, kraj zapadnog religijskog jedinstva i naknadna pojava nacionalne države i širenje evropskog utjecaja u ostatku svijeta.[12]
Granice kršćanske Evrope još uvijek su bile u procesu svog ocrtavanja u 14. i 15. vijeku. Iako je Velika moskovska kneževina počinjala odbijati Mongole, a pirinejska kraljevstva završila Reconquistu poluotoka i usmjerile pogled prema van, Balkan je pao pod dominanciju Osmanskog Carstva.[13] Za to vrijeme, preostale nacije kontinenta zaglibile su u gotovo stalnim unutrašnjim i vanjskim sukobima.[14]
Ta situacija postepeno je dovela do integracije centralnog autoriteta i pojave nacionalne države.[15] Finansijski zahtjevi rata izazvali su viši nivo oporezivanja, što je dovelo do pojave predstavničkih tijela – najpoznatiji primjer vjerojatno je Engleski parlament.[16] Rastu sekularnog autoriteta dodatno je doprinio pad papinstva sa Zapadnim raskolom i dolaskom protestantske reformacije.[17]
Nakon neuspješnog ujedinjenja Švedske i Norveška 1319–1365., panskandinavska Kalmarska unija uvedena je 1397. godine.[18] Šveđani su od početka bili neradi članovi te unije kojom su dominirali Danci. U pokušaju da potlači Šveđane, kralj Christian II od Danske je ubio veliki broj švedskih aristokrata u Stockholmskom masakru 1520. godine. Međutim, to je samo dovelo do dodatnog neprijateljstva i Švedska se osamostalila za stalno 1523. godine.[19] Norveška, s druge strane, postala je neravnopravan član unije i ostala sa Danskom do 1814. godine.[20]
Island je imao koristi od svoje relativne izolacije i bio je posljednja skandinavska zemlja koju je pogodila Crna smrt.[21] Za to vrijeme, nordijske kolonije na Grenlandu su izumrle, vjerojatno zbog ekstremnih vremenskih uslova u 15. vijeku.[22] Ti uslovi možda su bili posljedica Malog ledenog doba.[23]
Smrt Alexandra III od Škotske 1286. bacio je zemlju u krizu sukcesije, a engleski kralj, Edward I, doveden je da riješi taj problem arbitražom. Edward je proglasio suverenitet nad Škotskom, što je dovelo do Škotskih ratova za nezavisnost.[24] Englezi su na kraju pobijeđeni, a Škoti su uspjeli stvoriti snažniju državu pod dinastijom Stuarta.[25]
Od 1337. godine, pažnja Engleske uglavnom je bila usmjerena prema Francuskoj u Stogodišnjem ratu.[26] Pobjeda Henrika V. u Bici kod Agincourta 1415. nakratko je utrla put ujedinjenju ta dva kraljevstva, ali njegov sin Henrik VI uskoro je izgubio sve osvojeno.[27] Gubitak Francuske doveo je do nemira u zemlji. Ubrzo nakon kraja rata 1453. godine započeli su dinastički sukobi Ratova ruža (c. 1455–1485), u koje su bile uključene suprotničke dinastije Lancaster i York.[28]
Rat je završio stupanjem Henrika VII iz porodice Tudora na prijesto. On je nastavio ono što su započeli kraljevi Yorka, izgradivši snažnu, centraliziranu monarhiju.[29] Dok je pažnja Engleske bila usmjerena drugdje, hiberno-normanski lordovi u Irskoj postepeno su se sve više asimilirali sa irskim društvom, te je tom ostrvu dozvoljeno uspostavljanje praktične neovisnosti pod engleskim suverenitetom.[30]
Francuska dinastija Valois, koja je naslijedila dinastiju Capet 1328. godine, na početku je bila marginalizirana u vlastitoj državi, prvo od strane engleskih snaga tokom Stogodišnjeg rata, a kasnije od strane moćnog Burgundskog Vojvodstva.[31] Pojava Ivane Orleanske kao vojnog vođe promijenio je tok rata u korist Francuza, a inicijativu je kasnije preuzeo kralj Louis XI.[32]
U međuvremenu, Karlo Smjeli, grof Burgundije, susreo se sa otporom u svojim pokušajima da učvrsti svoje posjede, naročito od strane Švicarske Konfederacije formirane 1291. godine.[33] Kada je Karlo ubijen u burgunskim ratovima u bici kod Nancyja 1477. godine, Burgundsko Vojvodstvo ponovo je zauzeto od strane Francuske.[34] U isto vrijeme, Burgundska Grofovija i bogata Burgundska Nizozemska pristupile su Svetom Rimskom Carstvu pod habsburškom kontrolom, uspostavivši konflikt u nadolazećim vijekovima.[35]
Bohemija je napredovala u 14. vijeku, a Zlatna bula 1356. učinila je kralja Bohemije prvim među carskim izbornim kneževima, ali je Husitska revolucija bacila tu zemlju u krizu.[36] Sveto Rimsko Carstvo prešlo je u ruke Habsburga 1438. godine, gdje je ostala do svog raspada 1806. godine.[37] Unatoč ogromnoj teritoriji koju su Habsburzi držali, samo Carstvo ostalo je rasparčano, a mnogo stvarne moći ležalo je u rukama pojedinačnih kneževina.[38] Uz to, finansijske institucije poput Hanze i porodice Fugger imali su veliku moć, i na ekonomskom i na političkom nivou.[39]
Kraljevstvo Mađarska doživjelo je svoje zlatno doba u 14. vijeku.[40] Vladavine anžuvinskih kraljeva Karla Roberta (1308–42) i njegovog sina Ludovika Velikog (1342–82) bile su obilježene uspjehom.[41] Ta država jako se obogatila kao glavni evropski dobavljač zlata i srebra.[42] Ludovik Veliki vodio je uspješne kampanje od Litvanije do južne Italije, i od Poljske do sjeverne Grčke. Imao je najveći vojni potencijal 14. vijeka, sa svojim ogromnim vojskama (često od preko 100 000 vojnika). Za to vrijeme, Poljska je usmjerila pažnju na istok, budući da je njenom unijom sa Litvanijom nastao ogroman entitet u tom regionu.[43] Ta unija i preobraćanje Litvanije također su označili kraj paganizma u Evropi.[44]
Ludovik nije ostavio muškog nasljednika nakon svoje smrti 1382. godine. Umjesto toga, nasljednikom je proglasio mladog princa Žigmunda Luksemburškog, kojemu je tada bilo 11 godina. Mađarska vlastela to nije prihvatila te je rezultat bio interni rat. Žigmund je na kraju postigao potpunu kontrolu nad Mađarskom i uspostavio svoj dvor u Budimu i Višegradu. Obja mjesta ponovo su izgrađena i dorađena i smatrala su se najbogatijima u Evropi u to vrijeme. Naslijedivši prijesto Bohemije i Svetog Rimskog Carstva, Žigmund je nastavio provoditi sovju politiku iz Mađarske, ali je bio zaokupiran borbama sa Husitima i Osmanskim Carstvom, koje je postajalo sve veća prijetnja za Evropu početkom 15. vijeka.
Kralj Matija Korvin od Mađarske vodio je najveću najamničku vojsku tog doba, Mađarsku Crnu Armiju, koju je iskoristio za osvajanje Bohemije i Austrije i u borbi protiv Osmanskog Carstva. Međutim, slava Kraljevstva završila je u ranom 16. vijeku, kada je kralj Ludovik II. Jagelović ubijen u Mohačkoj bici 1526. godine protiv Osmanskog Carstva. Mađarska je zatim pala u ozbiljnu krizu i bila osvojena, čime je uništen njen značaj u centralnoj Evropi u srednjem vijeku.
Država Kijevska Rusija pala je u 13. vijeku zbog mongolske invazije.[45] Velika moskovska kneževina je nakon toga postala moćna, odnijevši značajnu pobjedu protiv Zlatne Horde u bici na Kulikovom polju 1380. godine.[46] Međutim, ta pobjeda nije prekinula tatarsku vladavinu u toj regiji, a direktnu je korist od nje imala Velika kneževina Litvanija, koja je proširila svoj utjecaj istočno.[47]
Pod vladavinom Ivana Velikog (1462–1505), Moskva je postala velika regionalna sila, a aneksija ogromne Novgorodske republike 1478. postavila je temelje ruske nacionalne države.[48] Nakon pada Carigrada 1453. godine, ruski prinčevi počeli su se smatrati nasljednicima Bizantskog Carstva. Na koncu su preuzeli titulu careva, a Moskva je opisana kao treći Rim.[49]
Bizantsko Carstvo je dugo vremena dominiralo u politici i kulturi istočnog Sredozemlja.[50] Međutim, do 14. se vijeka gotovo sasvim urušilo u državu koja je plaćala danak Osmanskom Carstvu, koncentrirana oko grada Carigrada i nekoliko enklava u Grčkoj.[51] Sa padom Carigrada 1453. godine, Bizantsko Carstvo je potpuno uništeno.[52]
Bugarsko Carstvo do 14. je vijeka bilo u padu, a uspon Srbije obilježen je srpskom pobjedom nad Bugarima u bici kod Velbužda 1330. godine.[53] Do 1346. godine, srpski kralj Dušan Nemanjić proglašen je carem.[54] Ipak, srpska dominacija bila je kratkog vijeka; srpska vojska pod vođstvom Lazara Hrebljevanovića pobijeđena je od strane Osmanlija u bici na Kosovu 1389. godine, gdje je većina srpske vlastele ubijena, a jug zemlje potpao pod osmansku okupaciju, budući da je većina južne Bugarske postala osmanski teritorij 1371. godine.[55] Preostali sjeverni dijelovi Bugarske napokon su osvojeni 1396. godine, Srbija je pala 1459, Bosna 1463, a Albanija je konačno podređena 1479, tek nekoliko godina nakon smrti Skanderbega. Beograd, u to vrijeme pod mađarskom vladavinom, bio je posljednji veliki balkanski grad koji je pao pod osmansku vladavinu, i to 1521. godine. Do kraja srednjeg vijeka, čitav balkanski poluotok aneksiran je ili je postao vazal Osmanlija.[55]
Avignon je bio sjedište papinstva od 1309. do 1376. godine.[56] Sa povratkom pape u Rim 1378. godine, papinska Država razvila se u veliku sekularnu silu, što je kulminiralo moralno korumpiranim papinstvom Alekandra VI.[57] Firenca se počela isticati među talijanskim gradovima-državama po svom finansijskom poslovanju, a dominantna porodica Medici postala je pokretač renesanse svojim pokroviteljstvom umjetnosti.[58] Ostali gradovi-države u sjevernoj Italiji također su proširili svoje teritorije i učvrstili svoju moću, prije svega u Milanu i Veneciji.[59] Rat Sicilijanske večernje je do ranog 14. vijeka već podijelio južnu Italiju na aragonsku Kraljevinu Siciliju i anžuvinsko Napuljsko Kraljevstvo.[60] Ta dva kraljevstva su 1442. ujedinjena pod aragonskom kontrolom.[61]
Vjenčanje Isabele I od Castille i Fernanda II od Aragona 1469. i smrt Huana II od Aragona 1479. godine doveli su do nastanka današnje Španije.[62] Granada je 1492. preuzeta od Maura, čime je završena Reconquista.[63] Portugal je tokom 15. vijeka – naročito pod Henrikom Moreplovcem – postepeno istraživao obalu Afrike, a 1498. godine Vasco da Gama je otkrio morski put do Indije.[64] Španski monarsi odgovorili su na izazov Portugalaca finansirajući ekspediciju Kristofora Kolumba za pronalaženje zapadnog morskog puta do Indije, što je dovelo do otkrića Amerike 1492. godine.[65]
Oko 1300.–1350. srednjovjekovni topli period ustupio je mjesto malom ledenom dobu.[66] Hladnija klima rezultirala je poljoprivrednim krizama, od kojih je prva poznata kao Velika glad (1315-1317).[67] Međutim, demografske posljedice te gladi nisu bile toliko oštre koliko kuge do kojih je došlo kasnije u tom vijeku, naročito crna smrt.[68] Procjene stope smrtnosti izazvane tom epidemijom imaju raspon od jedne trećine do gotovo 60%.[69] Do oko 1420. godine, nagomilani efekat ponavljajućih kuga i gladi smanjio je populaciju Evrope na možda manje od trećinu nego u prethodnom vijeku.[70] Efekte prirodnih nesreća dodatno su pogoršali oružani sukobi; to je naročito bio slučaj u Francuskoj za tokom Stogodišnjeg rata.[71]
Budući da je evropska populacija znatno opala, ostalo je više zemlje za preživjele i radna snaga je stoga postala skuplja.[72] Pokušaji zemljoposjednika da na silu smanje plate, poput Statuta radnika u Engleskoj 1351. godine, bili su osuđeni na propast.[73] Ti pokušaji rezultirali su ničim više do podsticanju ozlojeđenosti među seljacima, što je dovodilo do pobuna poput francuske žakerije 1358. i engleskog seljačkog ustanka 1381. godine.[74] Dugoročni efekat bio je praktični kraj kmetstva u Zapadnoj Evropi.[75] S druge strane, u Istočnoj Evropi, zemljoposjednici su uspjeli iskoristiti situaciju kako bi prisilili seljake u još ograničenije ropstvo.[76]
Preokreti izazvani Crnom smrću učinili su određene manjinske grupe naročito ranjivima, prije svega Jevreje,[77] koji su često bivali optuženi za nesreće. Antijevrejski pogromi provođeni su u čitavoj Evropi; u februaru 1349. godine, 2000 Jevreja ubijeno je u Strazburu.[78] Države su također vršile diskriminaciju protiv Jevreja. Monarsi su popuštali zahtjevima naroda, te su Jevreji prognani iz Engleske 1290. godine, iz Francuske 1306., iz Španije 1492. i iz Portugala 1497. godine.[79]
Dok su Jevreji patili zbog progona, jedna grupa koja je vjerojatno doživjela određeno osnaživanje u kasnom srednjem vijeku bile su žene. Velike društvene promjene tog perioda otvorile su nove mogućnosti za žene na području trgovine, učenja i religije.[80] Ipak, u isto vrijeme, žene su također bile predmet okrivljavanja i progona, budući da je vjerovanje u vještičarstvo poraslo.[80]
Do sredine 14. vijeka, Evropa je doživjela postepen porast urbanizacije.[81] Crna smrt je također opustošila gradove, ali je uloga urbanih područja kao središta učenja, trgovine i uprave osigurala nastavljen rast.[82] Do 1500. godine, Venecija, Milan, Napulj, Pariz i Konstantinopolj su vjerojatno imali po više od 100 000 stanovnika.[83] Još 22 grada imala su preko 40 000; većina ih se nalazila u Italiji i na Pirinejskom poluotoku, ali su neki bili i u Francuskoj, Svetom Rimskom Carstvu, Nizozemskoj, zajedno sa Londonom u Engleskoj.[83]
| Srednjovjekovno ratovanje |
|---|
 Manuskript Hronika Jeana Froissarta. Stogodišnji rat bio je vrijeme mnogih vojnih novina. |
Kroz bitke kao što su kod Courtraija (1302), Bannockburna (1314) i Morgarten (1315), vladarima većih teritorija u Evropi postalo je jasno da je konjica izgubila svoju feudalnu prednost i da je dobro opremljena pješadija bila isplativija.[84] Kroz Velške ratove Englezi su se upoznali sa i usvojili vrlo efikasan dugi luk.[85] Ukoliko se njime ispravno rukovalo, to oružje dalo im je veliku prednost nad Francuzima u Stogodišnjem ratu.[86]
Uvođenje baruta znatno je utjecalo na način ratovanja.[87] Iako su ga Englezi koristili već kod Bitke kod Crécyja 1346. godine, vatreno oružje isprva je imalo malen efekat na bojnom polju.[88] Velike promjene donesene su upotrebom topova kao opsadnog oružja; nove metode na kraju će promijeniti arhitektonsku strukturu utvrda.[89]
Također je došlo do promjene u regrutiranju i sastavu vojski. Upotrebu državnih ili feudalnih regruta postepeno su zamijenile plaćene trupe članova svite ili strani najamnici.[90] Ta praksa vezuje se za Edwarda III od Engleske i kondotjere talijanskih gradova-država.[91] U čitavoj Evropi, švicarski vojnici bili su naročito traženi.[92] U isto vrijeme, u tom je periodu došlo do pojave prvih stalnih vojski. U Francuskoj su pod dinastijom Valois, zbog velikih zahtjeva Stogodišnjeg rata, oružane snage postepeno poprimile stalnu prirodu.[93]
Paralelno sa vojnim razvojem došlo je i do složenijih viteških pravila ponašanja za ratničku klasu.[94] Taj novootkriveni etos može se vidjeti kao odgovor na opadajuću vojnu ulogu aristokratije i postepeno je postao gotovo sasvim odvojen od svog vojnog porijekla.[95] Duh viteštva izražen je kroz novi (sekularni)[96]; prvi od njih je bio Red sv. Đorđa, kojeg je osnovao Karlo I. Robert 1325. godine, dok je najpoznatiji vjerojatno bio engleski Red podvezice, kojeg je Edward III osnovao 1348. godine.[97]
Rastuća dominacija francuske krune nad papinstvom kulminiralo je prelaskom Svete stolice u Avignon 1309. godine.[98] Kada se papa 1377. vratio u Rim, to je dovelo do biranja različitih papa u Avignonu i Rimu, zbog čega je došlo do crkvenog raskola (1378–1417).[99] Raskol je politički podijelio Evropu; dok su Francuska, njen saveznik Škotska i španska kraljevstva podržavali avignonsko papinstvo, Engleska je kao neprijatelj Francuske stala iza pape u Rimu, zajedno sa Portugalom, Skandinavijom i većinom njemačkih prinčeva.[100]
Na Saboru u Konstanci (1414–1418) papinstvo je ponovo ujedinjeno u Rimu.[101] Iako je jedinstvo Zapadne Crkve trajalo još stotinu godina i iako je papinstvo u tom vremenu doživjelo veće materijalno bogatstvo nego ikada prije, Crkveni raskol je načinio nepopravljivu štetu.[102] Interne borbe unutar Crkve smanjile su njeno pravo na univerzalnu vladavinu i promovirale su antiklerikalizam među narodom i njihovim vladarima, čime je otvoren put reformacijskim pokretima.[103]
Iako su mnogi od događaja bili izvan tradicionalnog vremenskog perioda srednjeg vijeka, kraj jedinstva Zapadne Crkve (protestantska reformacija) bio je jedan od istaknutih osobina srednjovjekovnog perioda.[12] Katolička Crkva dugo se borila protiv heretičkih pokreta, ali je tokom kasnog srednjeg vijeka počela dobijati zahtjeve za reformu iznutra.[104] Prvi od njih došao je od oksfordskog profesora Johna Wycliffea u Engleskoj.[105] Wycliffe je smatrao da bi Biblija trebala biti jedini autoritet u religijskim pitanjima i protivio se transupstancijaciji, celibatu i oprostu.[106] Unatoč utjecajnim pobornicima među engleskom aristokratijom, među kojima je bio John od Genta, tom pokretu nije dozvoljen opstanak. Iako samom Wycliffeu nije nauđeno, njegovi sljedbenici, lolardi, na kraju su potisnuti u Engleskoj.[107]
Vjenčanje Richarda II od Engleske sa Anom Češkom ostvarilo je kontakt između te dvije nacije i dovelo lolardske ideje u njenu domovinu.[108] Učenja češkog svećenika Jana Husa zasnivala su se na onima Johna Wycliffea, ali su njegovi sljedbenici, husiti, imali veći politički utjecaj nego lolardi.[109] Hus je dobio mnoge sljedbenike u Bohemiji i 1414. je zatraženo od njega da se pojavi na Saboru u Konstanci da bi obranio svoj slučaj.[110] Njegovo spaljenje na lomači zbog jeresi 1415. izazvalo je narodni ustanak u češkim zemljama.[111] Naknadni husitski ratovi bili su neuspješni zbog internih svađa i nisu doveli religijsku ili nacionalnu nezavisnost za Čehe, ali su i Katolička Crkva i njemački element u zemlji oslabili.[112]
Martin Luther, njemački monah, započeo je njemačku reformaciju postavivši 95 teza crkvu zamka u Wittenbergu 31. oktobra 1517. godine.[113] Neposredna provokacija koja je prouzrokovala taj čin bila je papina obnova indulgencija za izgradnju nove Bazilike sv. Petra 1514. godine.[114] Luther je pozvan da oporekne svoju jeres na Wormskom registru 1521. godine.[115] Kada je on to odbio učiniti, Karlo V je zabranio njegovo djelovanje u Carstvu.[116] Dobivši zaštitu od strane Friedricha Mudrog, bio je u poziciji prevesti Bibliju na njemački.[117]
Za mnoge sekularne vladare protestantska je reformacija bila dobrodošla prilika za širenje bogatstva i utjecaja.[118] Katolička Crkva srela se sa izazovima reformacijskih pokreta sa tzv. katoličkom reformacijom, odnosno kontrareformacijom.[119] Evropa je podijeljena na sjeveni protestantski i južni katolički dio, što je dovelo do religijskih ratova 16. i 17. vijeka.[120]
| Medieval Merchant Routes |
|---|
 Hanza Venecijanske Đenovske Venecijske i đenovske (istačkano) Kopnene i riječne rute |
Sve dominantnija pozicija Osmanskog carstva u istočnom Sredozemlju predstavljalo je prepreku trgovini za zapadne kršćanske nacije, koje su stoga počele tražiti alternative.[121] Portugalski i španski istraživači otkrivali su nove trgovinske rute – južno od Afrike do Indije i preko Atlantskog okeana do Amerike.[122] Kako su đenovski i venecijanski trgovci otvarali direktne morske rute sa Flandrijom, sajmovi šampanjca izgubili su na značaju.[123]
U isto vrijeme, izvoz engleske vune prebacio se sa sirove vune na obrađenu tkaninu, što je izazvalo gubitke za proizvođače tkanina u Nizozemskoj.[124] U Baltičkom i Sjevernom moru, Hanza je dosegla vrhunac svoje moći u 14. vijeku, ali je počela opadati u petnaestom.[125]
U kasnom 13. i ranom 14. vijeku, došlo je do procesa – prije svega u Italiji, ali djelimično i u Carstvu – kojeg su historičari nazvali "trgovinskom revolucijom".[126] Među novinama tog perioda bili su novi oblici partnerstvo i izdavanje osiguranja, koji su zajedno doprinijeli smanjenju rizika u trgovinskim poduhvatima; mjenice i ostali vidovi razmjene kredita koje su zaobilazile kanonsko pravo za inovjerce protiv lihvarstva i uklonile opasnosti nošenja buljona; i novi oblici računovodstva, naročito dvojno knjigovodstvo, koje je omogućilo veću preglednost i tačnost.[127]
Sa finansijskim širenjem, trgovačka elita pomnije je branila trgovačka prava. U gradovima je došlo do uspona esnafa, dok su na državnom nivou posebne firme dobijale monopole nad određenim trgovinama, kao što je engleska stega za vunu.[128] Korisnici tih razvoja akumulirali su ogromno bogatstvo. Porodice poput Fuggera u Njemačkoj, Medici u Italiji, de la Poleovi u Engleskoj i pojedinci kao što je Jacques Coeur u Francuskoj finansirali su ratove kraljeva i time postigli veliki politički utjecaj.[129]
Iako nema sumnje da je demografska kriza 14. vijeka izazvala dramatičan pad u proizvodnji i trgovini u apsolutnom smislu, u toku je debata među historičarima po pitanju toga da li je pad bio veći od pada populacije.[130] Iako je prema starijoj prihvaćenoj teoriji umjetnička proizvodnja renesanse bila rezultat većeg bogatstva, novija istraživanja ukazuju na to da je možda došlo do tzv. "renesansne depresije".[131] Unatoč ubjedljivim argumentima koji idu tome u prilog, statistički dokazi jednostavno su previše nepotpuni da bi se napravio definitivan zaključak.[132]
U 14. vijeku dominantnom akademskom trendu skolastike suprotstavio se humanistički pokret. Iako prevashodno pokušaj revitaliziranja klasičnih jezika, taj pokret je također doveo do inovacija u polju nauke, umjetnosti i književnosti, potpomognut impulsima od bizantskih učenjaka koji su morali izbjeći na zapad nakon pada Carigrada 1453. godine.[133]
U nauci, klasični autoriteti poput Aristotela osporeni su po prvi put još od antike. U umjetnosti, humanizam je poprimio oblik renesanse. Iako je renesansa 15. vijeka bila izrazito lokaliziran fenomen – ograničen uglavnom na gradove-države sjeverne Italije – umjetnički razvoj također se odvijao na sjeveru, prije svega u Nizozemskoj.
Preovladavajuća doktrina 13. vijeka bilo je tomističko pomirenje učenja Aristotela sa kršćanskom teologijom.[134] Osuda 1277., provedena na Univerzitetu u Parizu, postavila je ograničenja na ideje koje bi se mogle protumačiti kao heretičke - ograničenja koja su imala utjecaja na aristotelovsku misao.[135] William Occam je predstavio alternativu, insistirajući na tome da svijet razuma i svijet vjere trebaju biti odvojeni. Ockham je uveo princip štedljivosti – ili Occamovu oštricu – prema kojem jednostavna teorija ima prednost u odnosu na složeniju, a nagađanja o fenomenima koji se ne mogu posmatrati se izbjegavaju.[136]
Taj novi pristup oslobodio je naučnu špekulaciju od dogmatskih ograničenja aristotelovske nauke i utro je put novim pristupima. Došlo je do velikog pomaka naročito u polju teorija o gibanju, kada su veliki učenjaci kao što su Jean Buridan, Nicole Oresme i Oxfordski računari osporili Aristotelov rad.[138] Buridan je razvio teoriju impetusa kao uzroka kretanja projektila, što je bio važan korak naprijed prema modernom konceptu inercije.[139] Djela tih učenjaka predvidjela su heliocentrički svjetonazor Nikole Kopernika.[140]
Određeni tehnološki izumi tog perioda – bilo arapskog ili kineskog porijekla ili izvorni evropski izumi – imali su veliki utjecaj na političke i društvene razvoje, a među njima najviše barut, štamparska mašina i kompas. Uvođenje baruta u polje ratovanja nije utjecalo samo na vojnu organizaciju, već je i potpomoglo napredovanju nacionalne države. Gutenbergova štamparska mašina pokretnog tipa omogućila je ne samo reformaciju, već i širenje znanja koje će postepeno dovesti do egalitarnijeg društva. Kompas, zajedno sa napretkom u brodogradnji i drugim izumima, kao što su unakrsna palica i mornarskih astrolab, omogućio je plovidbu Svjetskim okeanom i rane faze kolonijalizma.[141] Ostali izumi imali su veći utjecaj na svakodnevnicu, kao što su naočari i sat na težinski pogon.[142]
Preteča renesansne umjetnosti može se prepoznati već u Giottovim djelima iz 14. vijeka. Giotto je bio prvi slikar još od antike koji je pokušao predstaviti trodimenzionalnu stvarnost i obdariti svoje likove stvarnim ljudskim emocijama.[143] Međutim, do najvažnijeg razvoja došlo je u Firenci u 15. vijeku. Bogatstvo trgovačke klase omogućilo je opsežno pokroviteljstvo umjetnosti, a prva među pokroviteljima bila je porodica Medici.[144]
U tom periodu došlo je do važnih tehnoloških inovacija, kao što su princip linearne perspektive u djelima Masaccia koja je kasnije opisao Brunelleschi.[145] Veći realizam također je postignut naučnim istraživanjem anatomije, što su uveli umjetnici poput Donatella.[146] To se može vidjeti naročito dobro na njegovim skulpturama, nadahnutim proučavanjem klasičnih modela.[147] Kako se centar tog pokreta pomijerao u Rim, taj je period kulminirao majstorima visoke renesanse: da Vincijem, Michelangelom i Raphaelom.[148]
Ideje talijanske renesanse su prešle preko Alpa u sjevernu Evropu polako, ali je u Nizozemskoj također došlo do važnih umjetničkih inovacija.[149] Iako nije bio – kako se to prije smatralo – otkrivač slikarstva uljanim bojama, Jan van Eyck je bio pobornik tog novog medijuma i koristio ga je za stvaranje vrlo realističnih i detaljnih djela.[150] Te dvije kulture utjecale su jedna na drugu i učile jedna od druge, ali je slikarstvo u Nizozemskoj ostalo više fokusirano na teksture i površine nego idealizirani talijanski sastavi.[151]
U zemljama sjeverne Evrope, gotička arhitektura ostala je norma, a gotička je katedrala dalje razrađena.[152] U Italiji, s druge strane, arhitektura je krenula drugim smjerom, i tu nadahnuta klasičnim idealima. Krunsko djelo tog perioda bila je Santa Maria del Fiore u Firenci, sa Giottovim tornjem sa satom, Ghibertijevim kapijama krstionica i Brunelleschijevom katedralnom kupolom neviđenih razmjera.[153]
 |
Za više informacija pogledajte članak Srednjovjekovna književnost |
Najvažniji razvoj u književnosti kasnog srednjeg vijeka bio je uspon govornih jezika.[154] Govorni jezik koristio se u Engleskoj još od 8. vijeka, a u Francuskoj od 11. vijeka, a najpopularniji žanrovi su bili chanson de geste, trubadurske lirike i romantični epovi, ili viteški romani.[155] Iako je Italija kasnila sa razvojem domaće književnosti na govornom jeziku, upravo je tu došlo do najvažnijeg razvoja u nadolazećem periodu.[156]
Danteova Božanstvena komedija, napisana u ranom 14. vijeku, spojila je srednjovjekovni pogled na svijet sa klasičnim idealima.[157] Još jedan pokretač korištenja talijanskog jezika bio je Boccaccio sa svojim Decameronom.[158] Primjena govornog jezika nije obuhvatala odbacivanje latinskog, te su i Dante i Boccaccio mnogo pisali, kako na latinskom, tako i na talijanskom, kao što će to kasnije učiniti i Petrarka (čiji je Kanconijer također promovirao govorni jezik i čiji se sadržaj smatra prvim modernim lirskim pjesmama).[159] Zajedno, ta tri pjesnika ustanovila su toskansko narječje kao normu za moderni talijanski jezik.[160]
Novi književni stil brzo se širio, a u Francuskoj je utjecao na pisce kao što su Eustache Deschamps i Guillaume de Machaut.[161] U Engleskoj, Geoffrey Chaucer je potpomogao uspostavljanju srednjoengleskog jezika kao književnog jezika sa svojim Canterburyjskim pričama, koje su sadržavale raznolike pripovjedače i priče (uključujući i neke prevedene od Boccaccia).[162] Širenje književnosti na govornom jeziku na kraju je dospjelo i u Bohemiju, te baltičke, slavenske i bizantske zemlje.[163]
Muzika je bila važan dio i sekularne i duhovne kulture, a na univerzitetima činila je quadrivium humanističkih nauka.[164] Od ranog 13. vijeka, dominantna sveta muzička forma bio je motet - sastav sa tekstom u nekoliko dijelova.[165] Od 1330-ih pa nadalje razvijao se polifoni stil, koji je bio složeniji spoj neovisnih glasova.[166] Polifonija je bila česta u sekularnoj muzici provansalskih trubadura. Mnogi od njih bili su žrtve katarskog krstaškog rata u 13. vijeku, ali njihov utjecaj dosegao je papski dvor u Avignonu.[167]
Glavni predstavnici novog stila, koji se često naziva ars nova (u kontrastu sa ars antiqua), bili su kompozitori Philippe de Vitry i Guillaume de Machaut.[168] U Italiji, gdje su provensalski trubaduri također našli utočište, odgovarajući period se naziva trecento, a vodeći kompozitori bili su Giovanni da Cascia, Jacopo da Bologna i Francesco Landini.[169] Istaknuti reformator pravoslavne crkvene muzike iz prve polovine 14. vijeka bio je Jovan Kukuzelis; on je također uveo sistem notacije koji se naširoko koristio na Balkanu u sljedećim vijekovima.
Na Britanskim ostrvima, drame su tokom srednjeg vijeka stvarane u oko 127 različitih gradova. Ti mirakuli na govornom jeziku pisani su u ciklusima velikog broja drama: u Yorku (48 plays), Chesteru (24), Wakefieldu (32) i nepoznatim gradovima (42). Veći broj drama koje se u tom periodu izvodile u Francuskoj i Njemačkoj opstao je, a neke vrste religijskih drama izvodile su se u gotovo svakoj evropskoj zemlji u kasnom srednjem vijeku. Mnoge od njih sadržavale su elemente komedije, đavole, zlikovce i klaunove.[170]
Drame sa poukom pojavile su se kao zasebna dramska forma oko 1400. i bile su popularne do oko 1550. godine. Najinteresantnija drama sa poukom je Zamak ustrajnosti (en. The Castle of Perseverance), koja prikazuje napredak čovječanstva od rođenja do smrti. Međutim, najpoznatija drama sa poukom i moguće najpoznatija srednjovjekovna drama je Običan čovjek (en. Everyman). Obični čovjek dobije poziv od smrti, pokuša pobjeći i na kraju se preda neminovnosti. Putem ga napuštaju srodnici, dobra i prijatelji - samo ga dobra djela slijede u grob.
Krajem kasnog srednjeg vijeka u Engleskoj i Evropi su se počeli pojavljivati profesionalni glumci. Richard III i Henry VII održavali su malene grupe profesionalnih glumaca. Njihove drame izvodile su se u velikoj dvorani prebivališta plemića, često sa uzdignutom platformom na jednom kraju za publiku i "zaslonom" na drugom kraju za glumce. Od važnosti su također bile pantomime, koje su se izvodile u božićnoj sezoni, i dvorske maskarade. Maskarade su bile naročito popularne za vladavine Henryja VIII, koji je sagradio Kuću užitaka i stvorio poziciju magistra užitaka 1545. godine.[171]
Srednjovjekovnim dramama došao je kraj zbog mnogih faktora, ukljujući slabeću moć Katoličke Crkve, protestantsku reformaciju i zabranu religijskih drama u mnogim državama. Elizabeta I zabranila je sve religijske drame 1558. godine, a drame iz velikih ciklusa do 1580-ih više se nisu izvodile. Slično tome, religijske drame zabranjene su u Nizozemskoj 1539. godine, u Papinskim Državama 1547. i u Parizu 1548. godine. Napuštanje tih drama uništilo je međunarodno pozorište koje je do tada postojalo i natjeralo je svaku državu da razvije vlastitu dramsku formu. Također je omogućilo dramaturzima da se okrenu sekularnim temama, a oživljeni interes za grčko i rimsko pozorište pružio im je savršenu mogućnost.[171]
Nakon kraja kasnog srednjeg vijeka, renesansa se od južnoevropske regije neravnomjerno proširila kontinentalnom Evropom. Intelektualna transformacija renesanse smatra se mostom između srednjeg vijeka i modernog doba. Evropljani su kasnije započeli vrijeme velikih geografskih otkrića. Zajedno sa prilivom klasičnih ideja došlo je i otkriće štampanja, koje je omogućilo širenje štampane riječi i demokratiziralo učenje. Te dvije stvari dovest će do protestantske reformacije. Evropljani su također otkrili nove trgovačke rute, kao što je bio slučaj sa Kolumbovim putovanjem do Amerike 1492. godine, i Da Gaminim oplovljavanjem Afrike i Indije 1498. godine. Njihova otkrića ojačala su ekonomiju i moć evropskih nacija.
| Osmanlije i Evropa | |
|---|---|
 | |
 | |
Na kraju 15. vijeka Osmansko Carstvo napredovalo je u čitavoj Jugoistočnoj Evropi, na kraju osvojivši Bizantsko Carstvo i proširivši svoju kontrolu nad balkanskim državama. Mađarska je bila posljednji bedem latinskog kršćanskog svijeta na Istoku i borila se za vladavinu tokom dva vijeka. Nakon tragične smrti mladog kralja Vladislava I. u Bici kod Varne 1444. protiv Osmanlija, kraljevstvo je dospjelo u ruke grofa Janoša Hunjadija, koji je postao regent-vladar Mađarske (1446–1453). Hunyadi se smatra jednom od najvažnijih vojnih ličnosti 15. vijeka: pada Pio II. dodijelio mu je titulu Athleta Christi ili Prvak Krista, zbog toga što je bio jedina nada u otporu Osmanlijama od napredovanja prema Centralnoj i Zapadnoj Evropi.
Hunjadi je u opsadi Beograda 1456. pobijedio Osmanlije, što je bila najveća pobjeda protiv tog carstva u decenijama. Ta bitka postala je pravi križarski rat protiv muslimana, budući da je seljake motivirao franjevački kaluđer Sveti Ivan Kapistran, koji je došao iz Italije izričući Sveti rat. Efekat koji je to stvorilo u to vrijeme bio je jedan od glavnih faktora koji su potpomogli postizanje pobjede. Međutim, preuranjena smrt mađarskog grofa ostavila je Panoniju nezaštićenu i u haosu.[172] U izuzetno neobičnom događaju za srednji vijek, Hunjadijev sin, Matija, izabran je za kralja Mađarske od strane vlastele. Time je po prvi put krunisan član aristokratske (a ne kraljevske) porodice.[173]
Kralj Matija Korvin od Mađarske (1458–1490) bio je jedna od najistaknutijih osoba tog perioda, usmjeravajući kampanje na Zapad, osvojivši Bohemiju u odgovoru na papin poziv za pomoć protiv husitskih protestanata. Osim toga, u rješavanju političkih neprijateljstava sa njemačkim carem Friedrichom III. Habsburškim, napao je njegove zapadne domene. Matija je organizirao Crnu vojsku sastavljenu od najamničkih vojnika, koja se smatra najvećom vojskom tog vremena. Koristeći to moćno oružje, mađarski kralj ratovao je protiv turskih vojski i zaustavio je Osmanlije tokom svoje vladavine. Nakon Matijine smrti i krajem Crne vojske, Osmansko Carstvo dobilo je na snazi i Centralna Evropa bila je bez odbrane. U Mohačkoj bici snage Osmanskog Carstva sravnile su mađarsku vojsku i Ludovik I. Veliki utopio se u potoku Csele dok je pokušavao pobjeći. Vođa mađarske vojske, Pál Tomori, također je poginuo u toj bici. To se smatra jednom od posljednjih bitki srednjeg vijeka.[174]
Datumi su približni, pogledati pojedinačne članke za detalje Teme o srednjem vijeku Ostale teme
|
1307 - Uništenje Templara |
1364 - Osnivanje Jagelonskog univerziteta |
|
1409 - Venecijanska Dalmacija |
1461 - Trapezuntsko Carstvo pada u ruke Turaka |
Galerija
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
_adj.jpg)
