From Wikipedia, the free encyclopedia
En sia furma contemporana sco stadi federal exista la Svizra dapi l’approvaziun da la constituziun da l’onn 1848. Precursurs da la Svizra moderna èn stads la Veglia Confederaziun (ch’era organisada dapi la fin dal 13avel tschientaner en furma d’in stadi liber federativ), la Republica helvetica centralistica (ch’ha existì da l’onn 1798 fin il 1803) e la Confederaziun svizra (fundada l’onn 1803 e reorganisada il 1815). Cun la Pasch da Vestfalia han ils chantuns federals obtegnì l’onn 1648 la suveranitad da l’Imperi roman. Al Congress da Vienna (1815) è questa suveranitad vegnida confermada. Dapi lura èn ils cunfins dal territori svizzer restads pli u main tuttina fin oz. Il chantun Grischun ha dentant stuì surlaschar a l’Italia la Vuclina, Buorm e Clavenna. La basa da l’istorgia Svizra furma in federalissem pregnant sco er la neutralitad e la democrazia directa.
La Svizra moderna deriva da trais precursurs:
.svg)
Tenor scuvertas archeologicas è il territori da la Svizra d’ozendi vegnì colonisà en il temp paleolitic. Ma pir suenter il temp da glatsch è la Bassa vegnida populada pli spessamain, oravant tut las regiuns enturn ils lais (palissadas). Cun l’entschatta dal temp da fier ha cumenzà la colonisaziun celtica en la Bassa. Chats celtics en il chantun da Neuchâtel han dà il num a l’entira perioda dal temp da fier tardiv (cultura da La Tène). Ils Celts tgiravan relaziuns commerzialas fin en il spazi cultural grec. Durant questa fasa èn probablamain er vegnidas stgaffidas las emprimas ‹scrittiras› en l’Europa Centrala. Quellas n’eran dentant anc betg da natira alfabetica.
Avant l’occupaziun dals Romans vivevan differents pievels celtics u vischins da quels sin il territori da la Svizra d’ozendi: ils Helvets (en la Bassa), ils Leponts (en il Tessin), ils Seduns (en il Vallais, al Lai da Genevra) ed ils Rets (en la Svizra Orientala). Perquai ch’ils Romans han vulì extender lur imperi er da la vart dal nord da las Alps, han els suttamess fin l’emprim tschientaner tut il territori svizzer. Il motiv da l’extensiun è stada la posiziun strategica impurtanta dals pass da muntogna vers la Germania. Sut l’Imperi roman è la gronda part da la Svizra vegnida attribuida a la provinza Germania Superior; la Svizra Orientala, il Vallais ed il Grischun appartegnevan a la provinza Raetia e parts dal Tessin a la provinza Gallia Transpadana. Ils centers da la Svizra romana furmavan la veglia chapitala helvetica Aventicum (Avenches) sco er las colonias romanas Julia Equestris (Nyon), Augusta Raurica e Forum Claudii Vallensium (Martigny). Fin en l’antica tardiva ha la populaziun celtica da la Svizra surpiglià dals Romans ils usits, la cultura, la lingua ed a la fin er il cristianissem.
Tar la reorganisaziun da las provinzas romanas sut Diocletian (terz tschientaner) è la Svizra dal Nord vegnida attribuida a la provinza Maxima Sequanorum. Per lung dal Rain è vegnida construida ina lunga e spessa chadaina da citads fortifitgadas, chastels e turs da surveglianza (Limes Danubi-Iller-Rain). Suenter l’invasiun dals Gots en il territori occidental dals Romans l’onn 401 èn tut las truppas romanas vegnidas retratgas dal nord da las Alps per proteger l’Italia. La Svizra Occidentala è vegnida sut domini burgognais, entant che las parts centralas ed orientalas èn vegnidas controlladas e populadas dals Alemans. Ils territoris en las Alps èn percunter restads vinavant en ils mauns da regents locals celtic-romans. En tschertas structuras èn ils fastizs dals Romans sa mantegnids anc ditg suenter la fin da lur pussanza: en la rait da vias, en las colonias romanas ed en la veglia partiziun dal spazi, oravant tut tar la fixaziun dals cunfins dals uvestgieus.
En il temp medieval tempriv ha la populaziun romana da la Svizra Centrala ed Orientala surpiglià la lingua alemana. En la Svizra Occidentala n’ha la lingua burgognaisa (che tutgava tar las linguas germanas) percunter betg pudì sa far valair envers ils dialects latins. Pli tard è resultada londerora la lingua franzosa. En il Grischun ed en il Tessin èn medemamain sa mantegnids dialects latins. Da quels èn sa sviluppads il rumantsch respectivamain il talian. En il sisavel tschientaner, suenter ina curta fasa d’independenza, èn ils dominis dals Burgognais e dals Alemans vegnids attribuids a l’Imperi dals Francs.
Sut il domini dals Francs è l’entir territori svizzer d’ozendi vegnì cristianisà tras missiunaris e cun fundar claustras (per exempel Son Gagl, Reichenau, Moutier-Grandval e Romainmôtier). A medem temp è s’etablida la structura feudala da la societad medievala cun ses sistem da fittar funs da proprietaris spirituals u d’aristocrats.
Cun la divisiun da l’Imperi francon en il Contract da Verdun (843) è la Svizra Occidentala vegnida attribuida l’emprim a la Lotharingia, alura ad in nov Imperi burgognais. La Svizra Orientala percunter appartegneva sco part dal domini svabais al territori francon oriental ed uschia al Sontg Imperi roman (da naziun tudestga) da pli tard. Dapi l’acquisiziun da la Burgogna tras la dinastia imperatorica dals Ottons (1033) è il territori da l’entira Svizra d’ozendi stà suttamess al Sontg Imperi roman (fin l’onn 1648).
Per ils imperaturs roman-germans èn ils pass da las Alps stads d’impurtanza decisiva per controllar l’Italia e per las processiuns a Roma a chaschun da l’encurunaziun da l’imperatur. Per quest motiv possedevan ils imperaturs en las Alps territoris spazius ch’els administravan directamain sco bains da l’imperi e betg sco bains feudals. A medem temp existiva ina rivalitad tranter differentas famiglias aristocratas sco ils Zähringers, Kyburgais, Lenzburgais, Habsburgais e Savoyards. Gronds territoris da la Svizra appartegnevan a differentas instituziuns ecclesiasticas, per exempel a claustras, fundaziuns u directamain als uvestgs. Ad intgins dad els èsi reussì durant il temp autmedieval d’avanzar ad ina dinastia da principadi (per exempel als prinzi-avats da Son Gagl u als prinzi-uvestgs da Basilea, Cuira, Sion e Constanza).
Durant il 13avel tschientaner ha l’extincziun da famiglias aristocraticas pussantas sco er las cuntraversas tranter il papa e l’imperatur promovì en Svizra l’independenza da valladas e citads impurtantas. Suenter l’extincziun dals Zähringers èn Turitg, Berna, Friburg e Schaffusa daventadas l’onn 1218 citads imperialas. Uri (1231) e Sviz (1240) han er retschavì tals privilegis, numnadamain il dretg d’esser suttamess directamain a l’imperatur e betg als conts locals. Cun quests dus pass ha l’imperatur Friedrich II d’ina vart garantì la loialitad da las citads en connex cun il cumbat cun papa Innocenz IV e da l’autra vart segirà la via sur il Gottard durant ch’el aveva guerra cun las citads lumbardas. Suenter che Friedrich II è vegnì excommunitgà e declerà sco detronisà l’onn 1245, èn las citads da Berna, Basilea e Turitg medemamain sa messas sin la vart da l’imperatur. La fin da la dinastia dals Staufers e l’entschatta da l’Interregnum signifitgeschan er per il territori da la Svizra d’ozendi la transiziun al temp medieval tardiv. A medem temp, enturn l’onn 1230, è il pass dal Gottard daventà ina via da commerzi entras la construcziun da la Punt dal Diavel. Ils pass dal Grischun èn dentant restads vinavant pli impurtants.
Ils trais chantuns Uri, Sviz e Sutsilvania furmavan il coc da la Veglia Confederaziun. Suenter la mort dal retg roman-tudestg Rudolf I da Habsburg il 1291 han els renovà in’allianza pli veglia. Pli tard è quest document vegnì glorifitgà e mitologisà sco ‹document da fundaziun› da la Veglia Confederaziun. L’allianza dals trais chantuns da la Svizra Centrala d’ozendi è vegnida engrondida pass per pass cun integrar ulteriurs chantuns ed oravant tut citads imperialas da la Bassa situadas tranter il Rain e l’Aara. Las allianzas cun las citads imperialas da Turitg e Berna han consolidà la politica da pussanza e l’engrondiment territorial, damai che questas citads disponivan da vasts territoris subdits.
Dapi l’emprima confruntaziun cun la famiglia aristocratica dals da Habsburg il 1315 (Battaglia da Morgarten) hai adina puspè dà conflicts cun quest vischin pussant (Battaglia da Sempach il 1386). Fin l’onn 1460 è la Confederaziun vegnida d’acquistar il terren dals Habsburgais situà da la vart sanestra dal Rain. La politica d’expansiun da la citad da Berna ha manà la Svizra – ch’era unida en moda plitost lucca – a l’emprima confruntaziun europeica cun il duca Carl il Temerari. La guerra burgognaisa è ida a fin cun ina victoria surprendenta da la Confederaziun ed ha procurà per il bun num dals mercenaris svizzers. Il servetsch da mercenari a l’ester furmava dapi lura in element impurtant da l’economia da la Veglia Confederaziun, oravant tut en la Svizra Centrala. A la fin da la guerra burgognaisa èn las dispitas internas tranter la champagna ed ils territoris municipals vegnidas regladas tras la Dieta da Stans (1481).
Suenter la victoria sur la Burgogna è la Confederaziun daventada la pussanza dominanta en il territori tudestg dal sid. En la Guerra da Waldshut (1468) e la Guerra svabaisa (1499) ha l’aristocrazia svabaisa – oravant tut ils da Habsburg – cumbattì adumbatten encunter l’influenza prosperanta da la Confederaziun. Apparentamain gievi en la Guerra svabaisa per realisar la refurma imperiala da l’onn 1495. En vardad è quai dentant stà l’ultima emprova da la chasa da Habsburg da sa far valair cunter la Confederaziun. En la Pasch da Basilea ha il retg tudestg Maximilian I stuì renconuscher facticamain l’autonomia da la Confederaziun entaifer l’Imperi roman. Tuttina han ils confederads appartegnì a l’Imperi fin l’onn 1648. La guerra svabaisa marchescha a medem temp l’ultima expansiun da la Confederaziun en direcziun nord.
L’onn 1513 è l’Appenzell daventà sco 13avel ed ultim chantun commember da la Veglia Confederaziun. Quella era colliada tras in entretschament d’allianzas ordvart cumplitgà. Ils chantuns regivan sur da territoris subdits cuminaivels e bunamain mintga chantun possedeva latiers anc agens territoris subdits. Quai era oravant tut il cas en ils chantuns-citad, nua che be ils confederads burgais da la citad valevan sco confederads eguals. Cun la Confederaziun dals XIII lieus èn s’unids differents lieus alliads (sco per exempel la Republica da las Trais Lias). Quels eran bain colliads cun la Confederaziun, n’avevan dentant nagina cogestiun en l’unic organ cuminaivel, la dieta. Cun agid dal svilup da quella giada sa laschan er reconstruir las ragischs da la Svizra multiculturala d’ozendi: u pervi da las guerras da conquista ubain a basa facultativa (sin fundament d’interess economics u per sa proteger) èn ils territoris da lingua romana vegnids integrads successivamain en il stadi federativ.
La cuntraversa tranter ils Habsburgais ed ils Franzos ch’è resultada suenter l’onn 1477 pervi da la Burgogna ed il ducadi da Milaun ha cumpiglià la Svizra en in conflict europeic. La Confederaziun era per l’ina involvida sco furnitur principal da mercenaris (e quai da domaduas partidas da guerra), per l’autra sco pajais cun atgnas ambiziuns d’expansiun. En las campagnas al sid da las Alps tranter il 1499 ed il 1525 ha l’impurtanza militara da la Svizra chattà tant ses punct culminant sco er sia finiziun. Las campagnas cunter l’Italia èn l’emprim stadas in success cumplain. La Svizra ha acquistà il Tessin ed il protecturat sur dal ducadi da Milaun; la Republica da las Trais Lias plinavant la Vuclina ed ils contadis da Buorm e Clavenna. Ils conflicts confessiunals a l’entschatta da la refurmaziun han dentant separà ils differents lieus in da l’auter. Quest fatg ha flaivlentà la posiziun da la Confederaziun en las cuntraversas talianas tranter ils da Habsburg, il papa ed ils Franzos. En la Battaglia da Marignano (1515) ha il retg franzos Franz I dumagnà l’armada dals confederads ch’era decimada perquai che differents chantuns eran sa retratgs. En l’istorgia svizra finescha cun quai la fasa d’expansiun da la Confederaziun a favur da la neutralitad. Sch’ins po discurrer da neutralitad en vista a las allianzas da mercenaris cun ils Franzos è dentant dispitaivel. L’export da mercenaris svizzers ha numnadamain cuntinuà fin al scumond definitiv l’onn 1859. L’unica excepziun furma dapi lura la Guardia svizra papala.
L’onn 1519 ha Huldrych Zwingli cumenzà a realisar midadas fundamentalas entaifer la baselgia. Quellas han manà a la fundaziun da la baselgia refurmada. En sia vita aveva Zwingli gia survivì la catastrofa da Marignano ed era stà malsaun da pestilenza. Per el era la Bibla il med il pli impurtant per dumondas da la religiun ed el pregiava perquai cunter la veneraziun da maletgs, da reliquias e da sontgs. Plinavant è el s’engaschà cunter il celibat e l’eucaristia. El ha empruvà da derasar sia refurmaziun en l’entira Svizra. Sco politicher crajeva el vi d’ina Confederaziun rinforzada, da cretta refurmada. In success impurtant per Zwingli è stà l’onn 1528 l’introducziun da la nova cretta en sia citad natala. Turitg sa chattava da quel temp sin la vart da la coaliziun franzos-tudestga encunter quels da Habsburg ed encunter il papa – l’introducziun da la refurmaziun ston ins er vesair or da questa perspectiva politica.
Pli tard èn las citads da Basilea, Schaffusa, Son Gagl e Berna seguidas l’exempel da Turitg. En ils territoris Appenzell, Glaruna e Las Trais Lias, plinavant en la Turgovia, en la Val dal Rain ed en la prinzi-abazia da Son Gagl è la refurmaziun vegnida renconuschida parzialmain. Ils chantuns da la champagna en la Svizra Centrala ch’eran alliads cun il papa èn percunter sa defendids vehementamain encunter la refurmaziun. Quai er pervi da la politica da Zwingli che propagava ina ferma rolla directiva da las citads da Berna e Turitg en ina Confederaziun restructurada. Plinavant fascheva el propaganda per l’aboliziun dals mercenaris. Cuntrari a las citads da commerzi da la Bassa era l’elita locala da la Svizra Centrala dependenta dal mercenadi lucrativ.
Las dispitas davart la derasaziun da la refurmaziun en ils dominis cuminaivels èn stadas la raschun per las duas Guerras da Kappel tranter il chantun da Turitg ed ils chantuns da la Svizra Centrala (1529/31). Cun la Segunda pasch publica da Kappel èsi reussì da chattar in cumpromiss. Ils chantuns han survegnì attribuì la suveranitad spirituala ed han tras quai pudì decider sezs tge cretta ch’haja da reger en lur domini. Uschia ha il chantun da Berna per exempel introducì sfurzadamain la nova cretta l’onn 1536 en ils territoris dal Vad ch’el aveva conquistà avant curt. Plinavant han ins franà la refurmaziun en ils dominis cuminaivels. Sco territori cun differentas confessiuns è per exempel vegnì renconuschì il Toggenburg. En las Trais Lias giascheva la tscherna da la religiun en ils mauns da las vischnancas giudizialas. Per consequenza è resultada ina situaziun confessiunala ordvart sparpagliada. Las cuntraversas tranter las confessiuns han cuntinuà qua fin en il 17avel tschientaner (Scumbigls grischuns).
La citad da Genevra – che furmava dapi il 1526 in lieu allià – è stada l’ultima citad ch’ha introducì la refurmaziun (l’onn 1541, sut l’influenza da Berna). Il refurmatur local Jean Calvin ha fundà il calvinissem, in’ideologia ch’interpretescha la Bibla fitg strictamain. L’onn 1559 ha Calvin fundà l’Academia da Genevra ch’è vegnida enconuschenta en l’entira Europa sco center da la cretta refurmada. Quest fatg ha procurà che Genevra è daventà praticamain la ‹Roma protestanta›. Il calvinissem è sa derasà en Frantscha (ughenots), en l’Engalterra (puritans), en la Scozia ed en l’Ollanda e da là davent fin en l’America. Pir cun las pretensiuns extremas da Calvin è la refurmaziun daventada d’impurtanza mundiala. En collavuraziun cun Heinrich Bullinger èn ils calvinists ed ils refurmads vegnids da sa cunvegnir il 1549 en il Consensus Tigurinus areguard la dumonda da la Sontga Tschaina. Las fronts tranter ils refurmads ed ils luterans èn perencunter s’endiridas fin en il temp nov. En las classas dominantas, en las citads germanas ed en l’Europa da l’Ost è il calvinissem sa derasà vinavant fin en il 17avel tschientaner. Tenor la tesa dispitaivla da l’etica protestanta (Max Weber) è la tecnica da lavur particulara dal calvinissem responsabla essenzialmain per il success economic dals pajais refurmads.
Durant il 16/17avel tschientaner èn ils lieus catolics da la Svizra Centrala daventads il punct da partenza da la cuntrarefurmaziun en la Confederaziun. Cumenzà ha quella cun il viadi dal cardinal Carlo Borromeo en la Confederaziun l’onn 1570. A Lucerna han ins inaugurà il 1574 l’emprima scola gesuita ed a Milaun è vegnì fundà il Collegium Helveticum, in’universitad per spirituals svizzers catolics confurm al concil da Trient. L’onn 1586 è il nunzi papal per la Confederaziun sa domicilià a Lucerna ed ils chaputschins èn vegnids clamads en Svizra. Pervi da la cuntrarefurmaziun èn naschids cuntinuadamain conflicts en ils chantuns cun differentas confessiuns. Per quest motiv èn tscherts chantuns sa dividids en dus mez chantuns. Pervi da la cuntrarefurmaziun èn gronds territoris da la Confederaziun puspè daventads catolics fin il 17avel tschientaner. Quai oravant tut en il nordvest da la Svizra (Uvestgieu da Basilea e Soloturn) ed en la Svizra Orientala (Fürstenland, Uznach, Gaster e Sargans).
A lunga vista è la Confederaziun vegnida indeblida fermamain tras la refurmaziun. Decisiuns cuminaivlas tranter ils refurmads ed ils catolics eran numnadamain quasi nunpussaivlas durant las dietas. Lieus catolics èn per part schizunt stads la culpa che lieus refurmads da la Svizra han pers territoris a l’exteriur. Uschia ha in’allianza dals lieus catolics sfurzà Berna ed il Vallais da surlaschar ils onns 1567/69 il Chablais ed il Pays de Gex (che la Svizra aveva conquistà il 1536) a la Savoia. Ils lieus catolics èn er stads responsabels ch’i n’è betg gartegià d’integrar cumplainamain en la Confederaziun las citads alliadas refurmadas da Mülhausen, Genevra, Strassburg e Constanza. La citad da Genevra è dentant tuttina vegnida da sa defender cunter in’invasiun da la Savoia (Escalada il 1602). La fundaziun da la Lia d’aur l’onn 1586 tras ils set chantuns catolics ha sigillà definitivamain la spartiziun confessiunala e politica da la Confederaziun. Tut tenor confessiun han ils confederads prendì partida en las Guerras dals ughenots en Frantscha per differentas gruppaziuns: ils catolics sustegnevan Heinrich III e pli tard la Lia, ils refurmads percunter Heinrich da Navarra.
In patg da sold tranter la Frantscha ed ils 13 chantuns (senza Turitg) ha puspè mitigià in pau la divisiun da la Confederaziun per lung ils cunfins da confessiun. La politica europeica è cun il temp sa concentrada pli fitg sin las Trais Lias, nua che la Frantscha e la Spagna cumbattevan dapi il cumenzament da la Guerra da trent’onns (1618) per la controlla sur dals pass. En questa guerra è il chantun Grischun vegnì devastà sco unic chantun da la Confederaziun. Be perquai ch’ils 13 chantuns han refusà da gidar las Trais Lias n’èn els betg vegnids cumpigliads en la guerra. Uschiglio èn succedidas be pitschnas violaziuns da cunfin per lung il cunfin dal Rain a Basilea ed a Stein am Rain. Ord vista dals Tudestgs furmava la Svizra in’insla ruassaivla, relativamain paschaivla e bainstanta entamez il stemprà da guerra. Bainstanta er perquai che las devastaziuns extendidas en la Germania ed en l’Italia han fatg crescher fermamain ils pretschs da victualias.
La Confederaziun dals 13 chantuns è restada neutrala durant la guerra, ha dentant mess a disposiziun tenor contract mercenaris a la Frantscha. Ils motivs principals per la neutralitad eran l’infrastructura militara antiquada e la spartiziun confessiunala. Sch’in chantun avess prendì part a la guerra, avess quai cun segirtad muntà ina guerra civila e cunquai la fin da la Confederaziun. L’onn 1634 steva in’allianza da Turitg e Berna cun la Svezia curt avant la terminaziun da las tractativas ed ils lieus catolics eran en contractivas cun la Spagna. Unicamain la terrada da la Svezia en la battaglia sper Nördlingen ha evità ina guerra civila. En il Defensiunal da Wil, l’emprima constituziun da la Defensiun confederala, han ils 13 chantuns la fin finala concludì l’onn 1647 la neutralitad armada.
Cun la Pasch da Vestfalia (1648) ha il represchentant da la Svizra Johann Rudolf Wettstein cuntanschì l’extrada dals chantuns federads or dal Sontg Imperi roman. La formulaziun dals artitgels correspundents era dispitaivla, è dentant per gronda part vegnida interpretada sco approvaziun da la suveranitad tenor dretg internaziunal. Dapi questa data eran ils chantuns suverans e contractavan cun ils auters stadis europeics sin il medem livel diplomatic.
Enturn la mesadad dal 17avel tschientaner eran las regiuns subditas da las citads da la Bassa fitg malcuntentas, oravant tut ils purs. Ils motivs eran la ferma concentraziun da la pussanza en ils mauns da l’aristocrazia da las citads, las tendenzas absolutisticas da far (mal-)diever da la pussanza e la crisa economica ch’è suandada al boom da la Guerra da trent’onns. En ils dominis da las citads da Berna, da Lucerna, da Soloturn e da Basilea è perquai rut ora il 1653 la Guerra da purs svizra. Quella è dentant vegnida supprimida brutalmain da las citads. Quai ha be anc rinforzà las tendenzas aristocraticas ed engrondì il foss tranter las citads e la champagna. Suenter la Guerra da purs svizra èn perquai numerus purs emigrads en la Germania depopulada, nua che tscherts lieus purschevan privilegis, perfin finanzials.
Gia paucs onns suenter la Guerra da purs svizra ha il project d’ina refurma federala puspè provocà dispitas religiusas. En l’Emprima Guerra da Villmergen (1656) han Berna e Turitg empruvà adumbatten da midar a lur favur la Pasch publica da Kappel. La victoria dals lieus catolics sper Villmergen ha danovamain confermà il declassament dals refurmads en ils dominis cuminaivels. La flaivlezza interna e la dischuniun dals confederads n’han dentant betg mess en dumonda il contract da mercenariat cun ils Franzos. Cun il regent Ludivic XIV è il contract vegnì affirmà da tut ils lieus alliads. Da qua davent han ils confederads lubì l’engaschament da fin 16 000 mercenaris. Persuenter han els retschavì regularmain gronds pajaments, uschenumnadas pensiuns, e meglras cunvegnas commerzialas. En cas da conflicts interns en la Confederaziun ha la Frantscha retschavì pli tard ina funcziun d’arbiter. Plinavant ha ella gì passagi liber tras la Svizra. Pervi da la stretga colliaziun cun la Frantscha era la Confederaziun facticamain degradada en il 18avel tschientaner ad in protectorat franzos. Tar la schliaziun da l’edict da Nantes l’onn 1865 han dentant tuttina ca. 60 000 ughenots chattà admissiun en la Svizra refurmada. Els han fatg reviver l’industria da textilias e l’industria d’uras en la citads ed en il Giura.
Il svilup economic en las citads ha diminuì l’avantatg militar dals chantuns da la champagna. Per quest motiv han las citads refurmadas dominà la Segunda Guerra da Villmergen (1712) ch’aveva cumenzà pervi da tensiuns en l’Uvestgieu da Son Gagl. En la Pasch d’Aarau han ils lieus catolics pers lur influenza en ils dominis cuminaivels da Baden, Freie Ämter e Rapperswil. Plinavant han els stuì acceptar la preschientscha da Berna en l’administraziun dals dominis da la Turgovia, da la Val dal Rain e da Sargans. Il principi da la paritad (vul dir da l’egualitad da las confessiuns en tut ils dominis cuminaivels) ha fatg ina fin a la posiziun predominanta dals catolics en la Confederaziun.
Il rinforzament da l’autoritad dal stadi tenor l’exempel franzos da l’absolutissem ha stgaffì en ils differents lieus da la Svizra trais tips da constituziuns. Quellas univan furmas aristocraticas cun tradiziuns republicanas. En ils chantuns-citad da Berna, Soloturn, Friburg e Lucerna era en vigur ina constituziun da patriziat, vul dir in regiment da las paucas famiglias feudalas veglias. A Turitg, Basilea e Schaffusa restrenscheva la constituziun d’aristocrazia da corporaziun l’oligarchia da las famiglias feudalas veglias. En il chantuns rurals è la fin finala medemamain sa sviluppada ina constituziun da l’aristocrazia da las famiglias veglias noblas da la champagna e da las famiglias ch’han retschavì tras la mercenaria predicats da noblezza e ritgezza. Las tendenzas absolutisticas d’exercitar la pussanza han chaschunà en il 18avel tschientaner bleras revoltas en ils lieus subdits. Fin l’onn 1798 èn dentant tut las revoltas vegnidas supprimidas en moda ordvart brutala.
L’epoca da l’illuminissem ha chatschà ragischs er en la Confederaziun, quai malgrà las tendenzas aristocraticas. Cun la glorificaziun da la neutralitad, simpladad ed innocenza da la Confederaziun han Albrecht von Haller e Jean-Jacques Rousseau effectuà in veritabel entusiassem per ils confederads è sveglià uschia in’emprima unda turistica. Ultra da quai ha Rousseau contribuì cun sia teoria dal stadi a l’origin da la democrazia directa da pli tard. A medem temp è Turitg daventà l’‹Athen a la Limmat›, quai pervi da ses blers scienziads renconuschids en tut l’Europa sco Johann Jakob Bodmer, Salomon Gessner, Johann Heinrich Pestalozzi e Johann Caspar Lavater. Il nov saun giudizi e la planisaziun han effectuà ina meglieraziun da l’infrastructura e da l’economia. Ultra da quai è il strict urden religius en ils lieus refurmads vegnì schluccà e las confessiuns èn s’avischinadas cun toleranza. Cun defender las atgnadads svizras (fictivas u existentas) han ils poets e scienziads contemporans sviluppà per l’emprima giada ina schientscha naziunala. Questas tendenzas patrioticas ed illuministicas èn sa manifestadas ils onns 1761/62 en la fundaziun da la Societad Helvetica che proclamava libertad, toleranza, superaziun da las differenzas da classa ed attaschadadad patriotica. En la segunda mesadad dal 18avel tschientaner ha la litteratura er scuvert il motiv dal passà cuminaivel eroic avant Marignano. Quel ha definì l’istorgia da la Svizra sco ‹istorgia da battaglias› fin lunsch en il 20avel tschientaner. Cun recurrer ad in passà cuminaivel idealisà ha la confruntaziun cun il grev temp da las tensiuns confessiunalas pudì vegnir impedida.
L’onn 1798 è la Veglia Confederaziun vegnida occupada da truppas franzosas e midada en in stadi unitar e centralistic, la Republica helvetica. Ils chantuns che furmavan fin lura stadis independents èn vegnids degradads ad unitads d’administraziun e partids en da nov tenor l’exempel dals departaments franzos. Durant la Helvetica èn vegnids stgaffids ils chantuns Léman, Surselva (Bernaisa), Argovia, Quatter Chantuns, Säntis, Linth, Turgovia, Bellinzona, Lugano, Rezia, Baden e Fricktal. Genevra, Mülhausen ed il Giura cun Bienna èn vegnids attribuids a la Frantscha; Neuchâtel è restà prussian, na steva dentant betg pli en colliaziun cun la Svizra. La chapitala dal stadi centralistic unitar era ad interim Aarau. Tranter il 1799 ed il 1803 èn succedids en la Republica helvetica quatter culps da stadi; la repartiziun territoriala dals chantuns e la constituziun èn vegnidas revedidas pliras giadas.
Suenter che las truppas franzosas èn sa retratgas l’onn 1803 ha gì lieu ina curta guerra civila (‹Stecklikrieg›) tranter ils unitars (che pledavan per in stadi centralistic tenor exempel franzos) ed ils federalists (che giavischavan il restabiliment dals vegls chantuns). Ils unitars n’avevan dentant betg bler sustegn en la populaziun. Tras l’intervenziun da Napoleon il 1803 è la situaziun puspè sa calmada. El ha radunà tut l’elita politica svizra a Paris tar la Consulta helvetica. Cuminaivlamain han els elavurà l’Acta da mediaziun, ina nova constituziun federalistica, garantida da la Frantscha. Tenor l’Acta da mediaziun è l’independenza dals chantuns puspè vegnida rinforzada ed il stadi unitar convertì ad in stadi federativ. Il nov num uffizial era uss ‹Confederaziun svizra›. Da quella faschevan part XIX chantuns. Ils XIII chantuns vegls èn vegnids restabilids; novs commembers èn daventads ils chantuns Son Gagl, Argovia, Turgovia, Tessin, Vad e Grischun. Pervi da l’impurtanza strategica dal Pass dal Simplon è il Vallais l’emprim daventà ina republica independenta ed attribuì il 1810 a la Frantscha.
Fin a la terrada da Napoleon en las guerras da liberaziun l’atun 1813 è la Svizra stada in stadi vasal da la Frantscha. Perquai èn unitads da truppas e mercenaris svizzers sa participads tant a la guerra en Spagna sco a la Campagna russa. Il december 1813 è il stadi svizzer ch’era vegnì furmà da Napoleon dentant puspè sa schlià. Quai tant pervi dal squitsch da la cuntrarevoluziun politica interna sco pervi da las truppas da la sisavla coaliziun ch’eran postadas als cunfins. Uschia stevan ils chantuns vegls e novs danovamain curt avant ina guerra civila. Pir sut squitsch da la coaliziun da las grondas pussanzas la stad 1814 èn ils chantuns vegnids pli datiers in a l’auter. Ils 7 d’avust 1815 èn ils 22 chantuns puspè sa constituids cun l’uschenumnà Contract constituziunal svizzer sco stadi federativ.
Il Congress da Vienna dal 1814 ha renconuschì ils cunfins interns ed externs da la Confederaziun sco ch’els existan per gronda part anc ozendi. Genevra, Neuchâtel ed il Vallais èn daventads commembers cumplains. Berna ha retschavì sco indemnisaziun per la sperdita dal Vad e da l’Argovia ils anteriurs territoris da l’uvestgieu da Basilea en il Giura inclusivamain la citad da Bienna. La part settentriunala catolica da quest territori furma ozendi il chantun Giura. Tscherts territoris da la Svizra en la regiun da Genevra, la citad da Constanza u er la Vuclina èn vegnids attribuids ad auters pajais. Per deliberar l’impurtant territori strategic da las Alps da l’influenza franzosa han las grondas pussanzas decidì la ‹neutralitad armada perpetna› da la Confederaziun.
Il contract constituziunal da l’onn 1815 ha tegnì ensemen la Confederaziun durant la restauraziun. El ha remplazzà l’Acta da mediaziun e permess als chantuns ina gronda independenza. Schizunt la suveranitad militara, il privilegi da batter munaida e la suveranitad da duana èn puspè vegnids attribuids als chantuns. Sco pli baud furmava la dieta dals confederads l’instanza centrala che sa radunava alternant en ils avantlieus da Turitg, Berna e Lucerna. L’unica instituziun stabla era ina chanzlia federala che vegniva installada mintg’onn en l’avantlieu en uffizi. En ils chantuns da la Bassa è la fasa da la restauraziun ida a fin cun la regeneraziun liberala dal 1830/31. La predominanza aristocratica è vegnida schliada definitivamain e remplazzada tras sistems liberal-democratics. Durant ina fasa da cumprova èn danovamain naschidas tensiuns interchantunalas. Da quel temp cumbattevan liberals cunter conservativ-catolics, e radicals (aderents da la democrazia represchentativa cun dretg da votar limità) cunter democrats (aderents da la democrazia directa cun dretg da votar general).
Suenter las campagnas da corps da voluntaris han ils chantuns catolics Lucerna, Uri, Sviz, Sutsilvania, Zug, Friburg e Vallais fundà l’onn 1845 la Lia separatistica per represchentar lur interess. Il motiv era la polarisaziun cuntinuanta tranter ils chantuns liberals (per gronda part citadins refurmads) e conservativs (per gronda part rurals catolics). Sco reacziun ha la maioritad liberala da la dieta decidì da schliar la Lia separatistica cun violenza. Quai è lura er capità il november 1847 sut general Henri Dufour. La Guerra dal Sonderbund è stà l’ultim conflict guerril sin territori svizzer.
Tras la victoria dals chantuns liberals è stada averta la via per ina centralisaziun pli ferma da l’anteriur stadi federal. Quella è ida en vigur ils 12 da settember 1848 cun la nova constituziun federala. Cun quai è la Svizra sa constituida sco stadi federal parlamentar. Ina caracteristica principala da la nova constituziun è stada l’unificaziun da las mesiras e da la munaida sco er l’aboliziun da numerus dazis a l’intern. Quest fatg ha laschà daventar la Svizra in spazi economic unifitgà. Cur ch’il chantun Neuchâtel ha vulì sa deliberar dal reginavel da la Prussia il 1857, ha il giuven stadi federal svizzer gì da dumagnar si’emprima gronda sfida da la politica exteriura. Entant che general Dufour aveva gia cumenzà a mobilisar l’armada, èsi anc reussì da reglar l’uschenumnà ‹affar da Neuchâtel› diplomaticamain. Ulteriuras occupaziuns dals cunfins èn succedidas durant las Guerras talian-austriacas il 1859 ed il 1866. Da la cuntraversa en connex cun la rolla dals mercenaris svizzers en l’Italia è finalmain resultà l’onn 1859 il scumond general dal servetsch da mercenaris.
In’ulteriura crisa politica da l’exteriur ha procurà il 1860 la cessiun da la Savoia da la Sardegna-Piemont a la Frantscha. Il motiv per il conflict è stà che tschertgels naziunalistics svizzers (sut la direcziun dal cusseglier federal Jakob Stämpfli) han pretendì ils territoris dal Chablais, da Faucigny e parts dal Genevois. En ina decisiun dal pievel a Savoia è dentant la plipart s’exprimida a favur d’ina uniun cun la Frantscha. L’uschenumnà ‹affar da Savoia› è alura vegnì reglà cun concepir ina zona libra enturn Genevra. La proxima occupaziun dals cunfins è stada necessaria sut general Hans Herzog il 1870 en rom da la Guerra tudestg-franzosa. Sut surveglianza da l’armada Svizra èn entrads il favrer 1871 var 90 000 schuldads da l’armada da Bourbaki en ils chantuns Neuchâtel e Vad ed èn vegnids internads.
Las dispitas tranter ils radicals ed ils conservativs han cuntinuà suenter il 1848 sin livel chantunal. A partir da l’onn 1863 è s’engaschà in nov moviment democratic per la midada da la democrazia represchentativa a la democrazia directa. Pass per pass han ils democrats cumbattì per revisiuns en las constituziuns dals chantuns, sco per exempel a Turitg il 1869, cun introducir l’iniziativa, il referendum legislativ obligatoric e l’elecziun da la regenza tras il pievel. Suenter ch’ina emprim’emprova n’è betg reussida l’onn 1872 è er la constituziun federala vegnida revedida il 1874 tenor ils interess dals democrats. La nova constituziun ha purtà ultra da l’extensiun da la democrazia directa ina centralisaziun dals fatgs militars ed in’unificaziun giuridica sco er in rinforzament dal stadi.
Pervi da l’industrialisaziun era la dumonda sociala daventada da quel temp ins sfida politica ordvart urgenta. Ins sperava da pudair schliar quella en rom da la revisiun da las constituziuns chantunalas e federala. Perquai han er la societad da lavurers e furmaziun Grütli, fundada l’onn 1838, ed ulteriuras parts da la sanestra sustegnì las pretensiuns democraticas. Ils problems dals lavurers èn dentant restads gravants, malgrà che singuls chantuns han decretà ordinaziuns da protecziun per lavurers da fabrica ed uffants.
Er en Svizra è rut ora il 1873 il cumbat cultural tranter il stadi e la baselgia catolica. Punct da partenza ha furmà il dogma d’infallibilitad proclamà da papa Pius IX en rom da l’emprim concil dal Vatican (1870). Il problem primar furmava l’influenza da la baselgia en il nov stadi liberal-secular. Il squitsch dal stadi ha per part manà a la fundaziun da baselgias vegl catolicas ch’èn s’organisadas independentamain da Roma. Grondas tensiuns tranter la baselgia catolica ed ils chantuns liberals hai dà en l’uvestgieu da Basilea, oravant tut en il Giura dal Nord che vegniva regì da la citad refurmada da Berna. Il cumbat da cultura è vegnì reglà en la constituziun federala dal 1874, per exempel cun il scumond da l’urden dals gesuits, cun l’introducziun da la letg civila e cun la permissiun da la libertad cumplaina da cretta e da cult.
Vers la fin dal 19avel tschientaner è il conflict tradiziunal tranter ils liberals ed ils conservativs tschessà. Il nov adversari da l’allianza burgaisa furmava uss il moviment dals lavurers. L’onn 1888 èn partidas da lavurers chantunalas s’unidas a la partida socialista (PS, la partida social-democratica d’ozendi). Be paucs onns pli tard èn s’unidas er las gruppaziuns dals conservativs e dals moviments liberal-democratics a partidas naziunalas: il 1894 èn vegnidas fundadas la partida liberal-democratica (PLD) e la partida conservativ catolica (PCC, la partida cristian-democratica d’ozendi). Da quel temp vegniva la politica statala dominada cleramain dals fundaturs dal stadi liberal-democratic, pia dals liberals. Cun il lucernais Joseph Zemp ha il parlament elegì l’onn 1891 per l’emprima giada in represchentant da la vart moderada dal moviment catolic-conservativ en il Cussegl federal. Cun quai ha cumenzà l’integraziun da las forzas conservativ-catolicas, ch’eran il 1848 anc inferiuras, en il stadi federal. Quest fatg ha schlià successivamain il milieu catolic da la Svizra.
En rom da l’industrialisaziun è er vegnida bajegiada il 1847 l’emprima lingia da viafier che sa chattava mo sin territori svizzer, la ‹Spanisch-Brötli-Bahn› che manava da Turitg a Baden. Intgins onns avant era Basilea gia vegnì collià cun Strassburg tras ina viafier franzosa. L’extensiun da la rait svizra da viafier è succedida da quel temp oravant tut tras societads da viafier privatas.
En ils onns 1870 èn bleras societads da viafier stadas pertutgadas d’ina crisa. Davostiers stevan grevs conflicts politics ed economics. Tuttina è reussida il 1882 l’avertura da la Viafier dal Gottard, quai er grazia a l’agid finanzial da la Germania e da l’Italia. A partir dal 1898 èn las viafiers privatas vegnidas surpigliadas pass per pass dal stadi e transferidas enfin il 1909 en las Viafiers federalas svizras (VFF). Suenter che las emprimas marcas postalas chantunalas, la Zürich 4 e la Zürich 6 eran vegnidas edidas il 1843, è plinavant la Posta svizra vegnida fundada il 1848.
Sin iniziativa dal Genevrin Henry Dunant (1828–1910) è vegnì fundà l’onn 1863 a Genevra il Comité internaziunal da la Crusch cotschna. En rom da la Convenziun da Genevra è la Crusch cotschna vegnida renconuschida da la gronda part dals stadis sco servetsch d’agid neutral en conflicts da guerra. Sco sedia da la Crusch cotschna è Genevra daventà ina metropola cun carisma internaziunal. Fin il 20avel tschientaner ha la citad anc attratg ulteriuras organisaziuns internaziunalas d’impurtanza.
En la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è la Svizra stada marcada economicamain e socialmain da l’industrialisaziun en la Bassa e d’in grond augment da la populaziun. La Svizra ha fatg tras il svilup d’in pajais agrar ad ina naziun industriala. Fin a l’Emprima Guerra mundiala è l’industria da textilias da la Svizra Orientala stada il sectur industrial il pli impurtant. Suenter è sa sviluppada l’industria da maschinas e l’industria chemica (oravant tut a Basilea). Cun il svilup da l’industria electrica è vegnida construida a Rheinfelden l’emprima ovra electrica da l’Europa. A quella èn bainbaud suandadas numerusas ovras idraulicas pli pitschnas e pli grondas per producir energia per l’industria da textilias e l’industria d’aluminium; pli tard er per las chasadas privatas e per las viafiers. L’agricultura è stada marcada da l’avertura da las fieras e d’imports bunmartgads. En consequenza han ins chalà pli e pli cun la cultivaziun da granezzas a favur da la tratga da muvel e da la producziun da latg. Chaschiel, tschigulatta e latg condensà èn daventads products d’export impurtants. Malgrà il svilup industrial èn numerus Svizzers e Svizras stads sfurzads d’emigrar en l’America dal Nord e dal Sid, en Russia ed en auters pajais per chattar ina nov’existenza. La fugia da la champagna ha chaschunà ina gronda creschientscha da las citads. L’onn 1850 vivevan be 6,4 % da la populaziun svizra en las citads, l’onn 1920 eran quai gia 27,6 %.[1]
.jpg)
Durant l’Emprima Guerra mundiala ha la Svizra mantegnì sia neutralitad armada. General Ulrich Wille ha laschà occupar ils cunfins. Il Plan Schlieffen dals Tudestgs preveseva gia avant la guerra d’attatgar la Frantscha sur la Belgia e betg sur la Svizra. Malgrà ch’ils Franzos e Talians avevan elavurà plans d’attatgar las Pussanzas centralas sur la Svizra, è il territori da la Svizra la finala restà schanegià d’invasiuns militaras.
Bler pli privlusa per l’existenza da la Svizra era la spartiziun politica e culturala per lung da las lingias da conflict tudestg-romanda (‹Röstigraben›) respectivamain burgais-socialista. Parts da la populaziun da la Svizra tudestga simpatisavan cun las Pussanzas centralas entant che la Romandie sustegneva la Frantscha. Cunzunt l’elita militara da la Svizra tudestga cun general Wille e cun il schef dal stab general Theophil Sprecher von Bernegg è vegnida suspectada en l’uschenumnada ‹Obersten-Affäre› da vulair far in pact cun la Germania respectiv cun l’Austria-Ungaria.
La fidanza da la populaziun en il militar svizzer ed en la politica svizra è vegnida periclitada repetidamain da stgandels ed afferas. Uschè ha per exempel il cusseglier federal Arthur Hoffmann interprendì l’onn 1917 l’emprova d’intermediar tranter la Russia e la Germania. Pervi dal squitsch da l’Entente ha Hoffmann la fin finala stuì sa retrair. Igl è vegnì rinfatschà ad el ch’el veglia gidar la Germania da distgargiar la front da l’ost. Durant l’entira guerra ha la Svizra purschì agid umanitar. Quai è succedì tras il repatriament d’internads civils d’omaduas varts, cun organisar il barat da blessads e cun porscher dimoras da reconvalescenza en ils lieus da cura.
Economicamain ha l’Emprima Guerra mundiala muntà ina gronda chargia per la Svizra. Las expensas dal stadi che creschivan adina pli fitg han augmentà ils debits statals. Perquai han ins stuì introducir l’onn 1915 ina taglia da guerra excepziunala e l’onn 1916 ina taglia da profit. Per segirar il provediment da cotgla, da vivonda e d’atschal ha il Cussegl federal acceptà ina surveglianza dal commerzi exteriur tras las partidas da guerra e concedì gronds credits. Il 1917 ha ina crisa da provediment tuttina necessità in raziunament da victualias e dals purtaders d’energia ils pli impurtants. La paupradad en Svizra è er creschida pervi d’ulteriurs facturs. Uschia mancava in urden pertutgant las cumpensaziuns da las pajas per ils schuldads; en pli è la dischoccupaziun creschida per mancanza da materias primas e d’interess da l’exteriur vi da products svizzers.
L’avust 1914 han las partidas svizras dà il consentiment ad ina ‹pasch da chastè› ed èn s’obligadas cun quai da laschar da la vart las dispitas da partida durant il temp da guerra. Suenter las conferenzas internaziunalas socialistas da Zimmerwald (1915) e Kiental (1916) en il chantun Berna èn las forzas antimilitaristicas e revoluziunaras entaifer la PS creschidas fermamain. L’onn 1917 è la PS sa decidida per in nov program da partida antimilitaristic e revoluziunar che steva cleramain en cuntradicziun cun las ulteriuras partidas. Ils problems socials che vegnivan adina pli gronds han oravant tut rinforzà ils socialists en las citads. Dapi il november 1917 èn las tensiuns socialas sa stgargiadas en furma da revoltas violentas, da chaumas e demonstraziuns. La chauma naziunala dal november 1918 vala sco punct culminant en la confruntaziun politica tranter las forzas tradiziunal-liberalas e conservativas d’ina vart ed il moviment dals lavurers da l’autra. La chauma naziunala è la finala vegnida taxada sco illegala ed abattida da l’armada svizra.
Suenter la fin da la guerra ha il pajais federativ austriac Vorarlberg empruvà da chattar ina colliaziun cun la Svizra. En ils contracts da St. Germain e Versailles è il Vorarlberg dentant vegnì attribuì definitivamain a l’Austria. La Svizra è danovamain vegnida declerada sco pajais neutral. La neutralisaziun da la Savoia è percunter vegnida abolida. Suenter ina votaziun dal pievel è la Svizra entrada il 1920 en la Societad da las naziuns ch’aveva sia sedia principala a Genevra. Cun quai ha cumenzà ina fasa da neutralitad differenziada, quai vul dir che la Svizra prendeva bain part a las sancziuns economicas, dentant betg a las sancziuns militaras da la Societad da las naziuns.
L’onn 1919 ha il Cussegl federal burgais realisà refurmas che correspundevan per gronda part a las pretensiuns dal moviment dals lavurers (per exempel l’introducziun da l’emna da 48 uras). L’october 1919 è il cussegl naziunal vegnì elegì per l’emprima giada tenor il dretg d’elecziun da proporz. Quest fatg ha muntà la fin da la dominanza liberala ed in ferm svilup socialistic. La fin da l’onn ha la PS tuttina decidì da suandar in program politic offensiv antimilitaristic e da refusar la democrazia. Uschia è la partida sa messa en ina clera opposiziun encunter l’urden statal burgais-democratic. Malgrà quai èn socialists radicals sa separads da la partida ed han fundà la partida communista da la Svizra. Las grondas partidas burgaisas han reagì sin quest fatg cun sa liar a l’uschenumnà ‹bloc dals burgais› ch’ha furmà durant il temp tranter las guerras la regenza Svizra e ch’ha isolà la PS sin nivel naziunal.
La politica svizra da l’intern dal temp tranter las guerras è stada marcada da las cuntraversas tranter ils purs ed ils commerziants d’ina vart ed ils mastergnants ed emploiads respectivamain lur represchentants ed organisaziuns da l’autra vart. Sco nova forza burgaisa è vegnida fundada en il chantun da Berna il 1918 ina partida da purs, da mastergnants e da burgais dal manader dals purs Rudolf Minger. Sco partida da purs dal center steva ella oriundamain en opposiziun tant tar las partidas burgaisas existentas sco tar las partidas socialas. La partida è dentant vegnida integrada relativamain svelt en il bloc dals burgais ed ha retschavì cun l’elecziun da Minger l’onn 1929 in sez en la regenza.
Suenter la fin da la guerra è la Svizra stada pertutgada d’ina emprima crisa economica ch’ha tutgà oravant tut la Svizra Orientala. L’industria da textilias è praticamain dada ensemen, perquai che la dumonda suenter products da luxus mancava en l’exteriur. Suenter che l’economia en la Germania è sa stabilisada ils onns 1923/24 è er l’economia svizra puspè sa restabilida. Ils onns 1930/31 è la Svizra dentant medemamain vegnida tratga en la crisa economica mundiala. Il collaps da l’export per bunamain in terz ha provotgà ina gronda crudada dals pretschs ed in augment da la dischoccupaziun. Il maun public ha empruvà invanamain da mitigiar la crisa cun lavurs en cas da basegns, cun projects gronds e cun differentas autras intervenziuns economicas sin nivel naziunal, chantunal e communal. Pervi da ses effect deflaziunistic ha la politica naziunala da sbassar ils pretschs e las pajas dentant anc rinforzà la crisa. En vista a questa situaziun èn ils lavurers vegnids pli radicals. La fin da l’onn 1932 èn vegnids per la vita a Genevra 13 lavurers tar ina terrada militara violenta da protests da lavurers. A chaschun dal cumbat cunter il ‹vagabundagi› è vegnida fundada il 1926 l’ovra umanitara ‹Uffants dal stradun› da la Pro Juventute per prender davent uffants jens da lur geniturs. La finamira era in’integraziun sfurzada dals Jens.
La crisa cuntinuanta ha er manà en Svizra ad in moviment da renovaziun naziunal dretg, l’uschenumnà ‹moviment da las fronts›. Suenter ch’il naziunalsocialissem ha surpiglià la pussanza en Germania (1933) han er ils moviments da renovaziun en Svizra tschiffà nov schlantsch (‹primavaira da las fronts›). Ils faschists n’han dentant betg pudì registrar success politics relevants. Malgrà las grondas tensiuns politicas ed ina crisa da fidanza en la regenza è l’iniziativa da la front naziunala per ina transfurmaziun faschista da la Svizra ida da l’aua giu. La periclitaziun naziunalsocialistica ha manà la PS ed il moviment sindical pli datiers a las partidas burgaisas. La PS ha bandunà sia rolla d’opposiziun e renconuschì en ses nov program politic la defensiun naziunala e la democrazia. A medem temp èsi reussì al Cussegl federal da restabilir l’economia d’export e da terminar la crisa economica entras svalitar il franc svizzer per 30 pertschient. Cun il contract da pasch en l’industria da metal ed en l’industria d’uras ha cumenzà l’èra da la pasch sociala e dals contracts da lavur collectivs.
En duas votaziuns dal pievel il 1938 è vegnida renconuschida la lingua rumantscha sco quarta lingua naziunala ed introducì il cudesch da dretg penal. Suenter la colliaziun da l’Austria cun la Germania è la Svizra puspè daventada integralmain neutrala, quai ch’è er vegnì renconuschì da la Lia dals pievels. Sut l’influenza da l’expansiun tudestga han politichers svizzers, scienziads ed auts militars rinforzà la voluntad da la Svizra da cumbatter e da sa defender, e quai tant en moda spiertala sco militara. Il cusseglier federal Hermann Obrecht ha proclamà «Sch’insatgi avess d’attatgar noss’independenza (...), a quel spetga la guerra!». La ‹defensiun naziunala spiertala› è daventada in element marcant da quel temp che dueva influenzar la cultura e mentalitad svizra anc ditg suenter la guerra.
Suenter l’introducziun da las leschas da las razzas en Germania è creschì il dumber da Gidieus tudestg ch’emigravan e fugivan en Svizra. Damai che la Svizra concediva asil be a fugitivs politics e betg a persequitads ‹per motivs da razza› ha Heinrich Rothmund, schef da la polizia d’esters, pretendì il 1938 da la Germania mesiras che pussibiliteschan a las autoritads svizras d’identifitgar fugitivs gidieus. Sinaquai ha la Germania entschavì a segnar ils pass dals Gidieus cun in bul d’in ‹J›. Er tar la Conferenza d’Evian il 1938 ha la Svizra refusà d’acceptar in contingent da fugitivs fix ed ha insistì da restar sulettamain in pajais da transit. Perquai dastgavan entrar mo emigrants che pudevan cumprovar ch’els viagian enavant uschè svelt sco pussaivel.[2]
Suenter che la Segunda Guerra mundiala è rutta ora, è la Svizra danovamain sa decidida per ina neutralitad armada. Il schefcumandant, general Henri Guisan, ha ordinà ina mobilisaziun generala da l’armada. Al Cussegl federal ha il parlament concedì plenipotenzas extendidas per interprender directamain mesiras per defender la Svizra e ses interess economics. Questas plenipotenzas èn vegnidas approvadas dal pievel svizzer pir posteriuramain. Durant l’invasiun tudestga en la Frantscha ha l’armada tudestga survegnì per mauns a La Charité-sur-Loire plans secrets che cuntegnevan cunvegnientschas tranter la Frantscha e la Svizra en cas d’ina invasiun dals Tudestgs en Svizra. Ils 10 da matg 1940 ha l’armada proclamà la segunda mobilisaziun generala. Durant la champagna en Frantscha l’entschatta da zercladur 1940 èn var 42 000 schuldads franzos e polacs fugids en Svizra, nua ch’els èn vegnids internads e per part manads enavos en Frantscha. Suenter la terrada dals Franzos ha general Guisan realisà il plan da reduit per segirar la Svizra ch’era uss circumdada dal tuttafatg da las Pussanzas da l’axa. En cas d’ina invasiun tudestga avess ins renunzià a la Bassa e fiss sa concentrà sin la defensiun dal massiv da las Alps.
En tscherts plans strategics aveva il stab general da las Pussanzas da l’axa planisà da conquistar er la Svizra (Operation Tannenbaum). En quest connex è er vegnida messa la basa per ina politica naziunalsocialistica da la Svizra cun il politicher Wilhelm Gustloff a la testa (ch’è vegnì assassinà pli tard). Da las activitads guerrilas durant la Segunda Guerra mundiala è la Svizra stada pertutgada be a l’ur. En l’emprima fasa da la guerra èn succedidas differentas violaziuns dal spazi d’aria. Ils aviuns dals Alliads han chaschunà differents bumbardaments sin vitgs e citads da la Svizra. Quai er perquai che la Svizra ha introducì sut squitsch da las Pussanzas da l’axa la stgirentada. Tut en tut è il territori svizzer vegnì bumbardà 77 giadas. 84 umans han pers la vita. L’accident il pli grev cun 40 morts, dapli che 100 blessads e la sperdita da bains culturals è stà il bumbardament da Schaffusa l’emprim d’avrigl 1944.[3]
Durant la Segunda Guerra mundiala ha la Svizra, cun ina populaziun totala da stgars quatter milliuns, purschì dimora a radund 300 000 umans che tschertgavan protecziun. Quai eran persunas militaras internadas (103 000), fugitivs dals cunfins domiciliads be per curt temp (67 000), uffants che faschevan vacanzas da reconvalescenza (60 000), fugitivs civils (ca. 51 000, da quels var 21 000 da derivanza gidieua), emigrants (10 000) e fugitivs politics (250). En vista al stgars provediment era l’admissiun da fugitivs dispitaivla en la politica e tar il pievel. Il cusseglier federal Eduard von Steiger ha creà en quest connex la parola ‹la bartga è plaina›. Davent dal 1942 ha il Cussegl federal ordinà mesiras pli rigurusas encunter surpassar illegalmain ils cunfins. Il dretg d’asil svizzer acceptava be fugitivs cun in motiv politic. Perquai è vegnì refusà a fugitivs gidieus d’entrar en Svizra cur ch’els empruvavan da bandunar la Germania u ses sectur da pussanza. Pir il fanadur 1944 èn ils Gidieus vegnids renconuschids sco fugitivs politics. Tenor retschertgas pli novas è vegnì refusà als cunfins a var 24 398 fugitivs d’entrar en il pajais. Ina retschertga a Genevra ha dentant mussà che 86 % dals uschenumnads fugitivs illegals han pudì vegnir acceptads malgrà ch’ils cunfins eran teoreticamain serrads.[4] Per exempel èsi enconuschent ch’il secretari dal Departament da polizia dal chantun Grischun Anton Bühler ha pussibilità cun grond ristg a varsaquants Gidieus d’entrar en Svizra. L’onn 2001 è el vegnì undrà cun la medaglia Yad-Vashem dal stadi d’Israel per ses engaschament en favur dals fugitivs gidieus.[5]
Cuntrari a l’Emprima Guerra mundiala n’han nagins tumults socials gì lieu en Svizra durant la Segunda Guerra mundiala. Cun introducir il 1939 in urden davart la cumpensaziun da la paja ha la chargia sociala chaschunada tras il servetsch activ dals schuldads pudì vegnir mitigiada. Tar las elecziuns dal parlament il 1943 è la PS tuttina daventada cun 56 sedias la pli ferma fracziun en il cussegl naziunal. L’elecziun dal socialdemocrat Ernst Nobs en il Cussegl federal ha sigillà l’integraziun da la PS en il sistem politic da la Svizra e fatg fin als cumbats da partida tranter il bloc burgais ed ils socialists. L’opiniun publica vegniva controllada tras censura e meds propagandistics. Propaganda ch’era privlusa per la segirtad dal stadi è vegnida scumandada. L’onn 1940 èn la Partida Communista da la Svizra ed il Moviment Naziunal da la Svizra vegnids scumandads. Numerus Svizzers e numerus esters èn vegnids arrestads per suspect da spiunascha per la Germania. Tut en tut èn 33 umens vegnids sentenziads durant lur servetsch activ a la mort per motiv d’avair tradì il pajais. 17 da questas sentenzias èn vegnidas exequidas. Numerusas ulteriuras persunas èn vegnidas condemnadas a chastis d’arrest u ch’ins ha annullà lur dretg da burgais respectivamain chatschà ellas or dal pajais. En pli han radund 1000 naziunalsocialists svizzers cumbattì durant la guerra en l’armada tudestga.
Al Cussegl federal èsi reussì da segirar il provediment da victualias da la populaziun. El ha rinforzà ad uras l’economia ed introducì svelt il raziunament. In’impurtanta rolla ha er la ‹battaglia dal graun› (Plan Wahlen) giugà. Ils gronds custs per l’economia federala han necessità d’incassar singulas taglias supplementaras, e l’onn 1941 è la fin finala vegnida introducida ina taglia da defensiun naziunala sin las entradas ed il possess. Questa taglia exista anc ozendi en furma da la taglia federala directa. Cur che la Svizra è stada circundada cumplettamain da las Pussanzas da l’axa, ha il pajais fatg sfurzadamain in contract economic per reglar il barat da cotgla, d’atschal e d’autras raubas ch’èn impurtantas per la guerra. La Svizra ha stuì conceder a la Germania credits da dapli ch’ina milliarda francs. Malgrà ch’il barat era uschiglio scumandà, ha la Svizra pudì furnir vinavant instruments da precisiun d’impurtanza militara als Alliads. Ils Alliads manavan dapi il 1939 ‹glistas nairas› per sfurzar l’industria da maschinas svizra da chalar d’exportar rauba en Germania. Il mars 1945 è la Svizra sa cunvegnida cun ils Alliads en la Cunvegna da Currie che la Svizra fineschia d’exportar en Germania e retschaivia ina part da las valurs da facultad tudestgas. En la Cunvegna da Washington il 1946 ha la Svizra stuì lubir als Alliads il dretg da confiscar tut il possess tudestg en Svizra.[6] La dispita per l’uschenumnà ‹aur confiscà› ch’era vegnì en Svizra sur la banca dal Reich tudestg è ida a fin cun pajar 250 milliuns francs. Suenter han ils Alliads abolì tut las mesiras economicas e finanzialas encunter la Svizra. Il medem onn ha la Svizra cumenzà cun tractativas diplomaticas cun l’Uniun Sovietica. La rolla da la Svizra durant la Segunda Guerra mundiala è vegnida revedida per la davosa giada ils onns 1990 entras il Rapport da Bergier.
Durant la Guerra fraida ha la Svizra proseguì ina posiziun politicamain e militarmain neutrala. Ideologicamain appartegneva ella dentant cleramain a l’allianza liberal-occidentala. Per motivs da neutralitad n’ha la Svizra betg fatg part a l’ONU ed er betg a la NATO. La sedia europeica da l’ONU è dentant restada a Genevra er suenter l’aboliziun da la Societad da las naziuns. Las superpussanzas USA ed Uniun sovietica han valità quest star dapersai a moda critica. Tuttina èn ellas sa spruvadas d’entrar puspè formalmain en contractivas diplomaticas cun la Svizra.[7] Oravant tut durant il temp gist suenter la Segunda Guerra mundiala è la Svizra che n’era betg devastada stada in factur economic e militar impurtant en l’Europa Centrala. Il cumenzament da la Guerra fraida ha manà oravant tut dapi il 1951 ad in grond e char rearmament ed ad ina vasta modernisaziun da l’armada svizra. L’obligaziun da prestar servetsch militar en l’armada da milissa durava da 20 fin 50 onns (refurma da l’armada 60). Fin il 1967 han ins er interprendì emprims pass en direcziun d’in rearmament atomar. La Svizra valeva sco pajais a la sava da daventar ina pussanza atomara. Cun suttascriver il contract da la bloccada da la furniziun d’atom l’onn 1969 ha la Svizra desistì voluntarmain da quest’opziun.[8] Durant il temp suenter la guerra è la defensiun naziunala spiertala sa drizzada encunter il privel da l’occupaziun dal pajais tras l’armada dal Patg da Varsovia respectivamain encunter in’infiltraziun communista. Per quest motiv ha la Svizra dà albiert l’onn 1956 a radund 10 000 persunas da l’Ungaria e l’onn 1968 a radund 12 000 persunas da la Tschechoslovachia ch’èn fugidas da las intervenziuns sovieticas en lur pajais. La neutralitad privilegiava la Svizra da far ils uschenumnads ‹buns servetschs›. Uschia han gì lieu repetidamain conferenzas da pasch internaziunalas en Svizra (per il pli a Genevra). Exempels èn la Conferenza da l’Indochina l’onn 1954 u ils inscunters suprems regulars da las superpussanzas.
Per motivs politics na vuleva la Svizra betg entrar en la Cuminanza europeica d’economia (CEE). Perquai ha ella fundà l’onn 1960 ensemen cun il Danemarc, la Norvegia, l’Austria, il Portugal, la Svezia ed il Reginavel Unì l’AECL. Ils 6 da matg 1963 è la Svizra entrada en il Cussegl da l’Europa. L’onn 1970 ha il Cussegl federal interprendì emprims pass en direcziun d’ina integraziun europeica da la Svizra. Quai ha manà il 1972 ad ina convenziun da commerzi liber cun la CEE. Il medem onn ha la Svizra er suttascrit la Convenziun dals dretgs umans europeica. Economicamain ha la Svizra percurrì suenter il 1945 ina conjunctur’auta sco anc mai ch’ha cuntinuà fin en ils onns 1970. Durant quest temp è il dumber d’exports bunamain creschì per il factur diesch. Cun la creschientscha cuntinuanta da la populaziun è er la fatscha da la Svizra sa midada. Oravant tut la Bassa tranter Genevra e Losanna, tranter Berna e Turitg ed en la regiun da Son Gagl ha pers tras la construcziun dischordinada ses caracter rural. Cun bajegiar tschintg ovras atomaras e cun augmentar l’utilisaziun da la forz’idraulica han ins cuntentà il basegn d’energia che creschiva medemamain. Il svilup economic, oravant tut en il sectur da servetschs, ha manà ad in augment da las entradas privatas e generalmain ad ina creschientscha dal bainstar. L’extensiun dal stadi social (il 1947 introducziun da l’Assicuranza per vegls e survivents ed il 1959 da l’Assicuranza federala d’invaliditad) e la reducziun dal temp da lavur, cumbinà cun il grond svilup da l’economia, han manà en Svizra ad ina pasch sociala ch’ha durà fin en ils onns 1990.
La creschientscha da l’economia ha necessità dapi ils onns 1960 l’import da lavurers ‹bunmartgads› or da l’exteriur (en spezial per l’industria da construcziun ed il turissem). La part da la populaziun da l’exteriur è creschida tranter ils onns 1960 e 1970 da 10 % a 17,5 %. Ils pli blers immigrants eran Talians, perquai che la Svizra aveva fatg l’onn 1948 in contract da procurar per lavur per ils lavurers talians. Dapi la fin da la conjunctur’auta en ils onns 1970 han ins remartgà tar tschertas parts da la populaziun ina tema d’ina surimmigraziun. Pliras emprovas da restrenscher la cifra dals esters en Svizra tras uschenumnadas ‹iniziativas da surimmigraziun› èn dadas en l’aua pervi dal suveran. Il Cussegl federal ha bain empruvà d’impedir ina domiciliaziun stabla dals lavurers esters cun crear in status da stagiun. Facticamain ha el dentant be engrevgià cun quai in’integraziun svelta dals immigrants.[9]
L’emprima emprova d’introducir il dretg da votar da las dunnas sin nivel naziunal ha fatg naufragi en ina votaziun il 1959. Ils chantuns Vad e Neuchâtel han tuttina concedì a las dunnas quest dretg sin nivel chantunal. Pir l’onn 1971 ha la populaziun masculina svizra consentì l’introducziun dal dretg da votar da las dunnas. Il davos chantun ch’ha lubì er a las dunnas da prender part a la mastralia è stà il chantun Appenzell Dadora l’onn 1997, e quai be sut squitsch dal Tribunal federal. Suenter l’egualitad politica han las dunnas retschavì il 1981 er giuridicamain ils medems dretgs. Il 1984 è Elisabeth Kopp (PLD) vegnida elegida sco emprima dunna en il Cussegl federal.
En la politica interna è la Svizra stada marcada da la concordanza cuntanschida l’onn 1959 tranter las partidas predominantas. Quella è per exempel sa manifestada en l’uschenumnada furmla magica che reglava la repartiziun dals sezs en il Cussegl federal. La concordanza è vegnida en ina crisa pir suenter la fin da la Guerra fraida, cun l’avanzament da la Partida populara svizra (PPS) ch’ha siglientà il 2003 la furmla magica. Durant il temp suenter la guerra è la fidanza da la populaziun vegnida strapatschada repetidamain tras afferas politicas e stgandels. Uschia il 1964 cun l’affera da Mirage, il 1989 cun il stgandel da fischas u il 1990 cun la scuvrida da l’armada secreta P-26. Gia il 1949 avevan ils votants refusà al Cussegl federal la cuntinuaziun dal reschim plenipotent cun extender il referendum facultativ er sin conclus federals urgents. La crisa en connex cun il moviment separatistic en il Giura bernais è dentant vegnida schliada democraticamain cun la fundaziun dal chantun Giura. Il moviment internaziunal da la giuventetgna ha manà ils onns 1968 e 1980 (Tumults da giuvenils en Svizra) oravant tut a Turitg a cuntraversas cun tumults per part sanglentads tranter ils giuvenils e las autoritads. Politicamain e socialmain èn ins sa distatgà da las veglias elitas, e la defensiun naziunala spiertala è ida en malura. A medem temp è dentant naschì in cuntramoviment conservativ en las partidas burgaisas. Ina confruntaziun politica marcanta per la societad è sa manifestada il 1989 a chaschun da la votaziun dal pievel davart l’aboliziun da l’armada svizra, instradada da la Gruppa per ina Svizra senz’armada. Malgrà in grond engaschament da la politica, da las autoritads e da l’armada per mantegnair l’armada han 35,6 % da las persunas cun dretg da votar approvà l’iniziativa. Ensemen cun l’affera da las fischas ha la cuntraversa en connex cun l’armada chaschunà la fin definitiva da la defensiun naziunala spiertala.
Al Cussegl federal n’èsi pliras giadas betg reussì da far ina fin a l’isolaziun politica da la Svizra. Il pievel ha laschà ir da l’aua giu il 1986 l’iniziativa per entrar en l’UE ed il 1992 er quella d’ina participaziun al Spazi economic europeic (SEE). Il Cussegl federal è sa decidì vinavant per ina politica d’integraziun, malgrà che l’opposiziun da circuls burgais-dretgs è daventada adina pli gronda. Il medem onn ha il Cussegl federal inoltrà a Brüssel ina dumonda per entrar en l’UE. L’avanzament da la partida populara Svizra (PPS) – ch’è sa decidida sco suletta partida dal Cussegl federal encunter in’integraziun europeica – e la disposiziun negativa dal pievel han pretendì dal Cussegl federal d’ir l’uschenumnada via bilaterala. Senza ina participaziun formala ha la Svizra accumplì autonomamain ils dretgs da l’UE. Duas giadas è la Svizra sa cunvegnida cun l’UE en las cunvegnas bilateralas davart in’integraziun parziala en il martgà intern da l’UE sco er davart la liberalisaziun dal traffic da persunas e dal traffic da rauba.
Il onns 1990 èn er stads marcads d’ina crisa economica da plirs onns respectivamain d’ina creschientscha economica fitg mudesta ch’ha effectuà in grond indebitament public. A medem temp èn chantuns e vischnancas stads exponids ad ina concurrenza intensiva da las taglias ch’ha exclus per gronda part in augment da las entradas dal maun public. La diminuziun da l’industria da textilias e da l’industria da maschinas svizra ha manà oravant tut en la Svizra Orientala, per exempel en ils chantuns Glaruna e Son Gagl, ad ina deindustrialisaziun che dura fin il di dad oz. Per l’emprima giada dapi la Segunda Guerra mundiala è er la dischoccupaziun puspè creschida per pli ditg sur quatter procents. Fermamain pertutgads èn stads oravant tut ils lavurers da l’industria. Per ina fin da la crisa ha pir il svilup economic internaziunal procurà enturn la midada dal millenni. Fin oz èsi dispitaivel, sch’il fatg che la Svizra n’è betg sa participada a la SEE ed a l’UE, la fallida politica conjuncturala u la politica monetara da la Banca naziunala sajan responsabels per la lunga crisa.
Durant ils onns 1990 ha la Svizra purschì albiert a numerus fugitivs da differentas regiuns da conflicts internaziunals (oravant tut da Sri Lanka, da la Tirchia e da l’anteriura Jugoslavia). Durant la guerra en Bosnia-Erzegovina (1992–1995) ha la Svizra dà albiert e protecziun a bunamain 30 000 persunas. Durant il Conflict dal Cosovo (1998/99) èn quai stads circa 53 000 persunas.[10] L’affluenza marcanta da persunas da territoris rurals da l’Europa dal Sid e da l’Ost ha procurà per tensiuns politicas en la societad, oravant tut pervi da l’integraziun culturala dals fugitivs ch’è fitg difficila.
La debatta politic-militara davart il futur da l’armada Svizra ha cuntinuà er en ils onns 1990. L’onn 1993 fiss la proposta da la Gruppa per ina Svizra senz’armada da renunziar a la cumpra da novs aviuns da cumbat dal tip F/A-18 prest vegnida sustegnida dal pievel. Suenter in’emprima refurma il 1995 ha l’armada retschavì dapli confidenza. La crisa structurala ch’è rutta ora pervi da la fin da la Guerra fraida e pervi da l’aboliziun da scenaris da periclitaziun reals, ha la Svizra dentant pudì surmuntar per part pir cun la refurma da l’armada XXI. Davent da la fin dals onns 1990 èsi vegnì debattì davart la cuntinuaziun da la milissa respectivamain davart ina professiunalisaziun da l’armada.
Suenter ina votaziun dal pievel ils 10 da settember 2002 è la Svizra entrada sco in dals ultims pajais renconuschids internaziunalmain en las Naziuns Unidas (ONU). Da sa participar a las Naziuns Unidas è l’ultim be pli vegnì cumbattì da forzas dretg-conservativas enturn la PPS.
Ils 10 da december 2003 è Christoph Blocher, la figura dominanta da la PPS, vegnì elegì en il Cussegl federal al lieu da Ruth Metzler-Arnold (PCD). Ch’ina persuna regenta n’è betg vegnida reelegida n’era betg pli capità dapi l’onn 1875.[11] Cunquai è la fasa da la concordanza politica sco ella existiva dapi il 1959 ida a fin. Questa midada ha dà spazi ad ina pli gronda polarisaziun tranter las partidas. Formalmain è la concordanza dentant vegnida mantegnida er tar la nova cumposiziun dal Cussegl federal. La ‹cupitgada› da Christoph Blocher sco cusseglier federal ils 12 da december 2007 ha mussà cleramain la dischuniun tranter las partidas federalas. L’elecziun d’Eveline Widmer-Schlumpf – ina politicra moderada da la PPS – ha manà a la spartiziun da la PPS ed a la fundaziun da la Partida burgais-democratica (PBD), sco separaziun liberala da la PPS. Dapi la fundaziun da la BDP n’era la PPS betg pli represchentada en il Cussegl federal. Ils 10 da december 2008 è Ueli Maurer vegnì elegì sco successur dal cusseglier federal Samuel Schmid. Cun quai e la pli gronda partida Svizra, la PPS, puspè represchentada en il Cussegl federal.
L’october 2001 ha in attentat d’amoc en il parlament dal chantun Zug provocà plirs morts. In mais pli tard è capità in dals pli gronds collaps economics da l’istorgia svizra. La flotta d’aviuns da la Swissair n’ha betg pli pudì sgular per motivs d’insolvenza (‹grounding›). In onn pli tard ha l’interpresa la fin finala stuì sistir il manaschi. Ils rests da la societad aviatica èn vegnids integrads en la nova interpresa Swiss.
Durant la stad e l’atun 2002 ha gì lieu en la cuntrada dals trais lais enturn il Lai da Bienna, il Lai da Murten ed il Lai da Neuchâtel l’exposiziun naziunala Expo.02. Ils lieus d’occurrenza per las uschenumnadas arteplages èn stadas las citads da Bienna, Yverdon-les-Bains, Neuchâtel e Murten. Ultra da quai è vegnida installada ina plattafurma movibla sin ils trais lais, l’arteplage mobile du Jura. Mintgin dals lieus d’occurrenza era deditgà ad ina tematica principala: ad Yverdon il nivel emoziunal, a Bienna la scienza, a Murten l’art e la cultura ed a Neuchâtel il mument e l’eternitad. Pervi d’ina planisaziun da finanzas malgartegiada ha l’Expo dà bler da discurrer gia avant si’avertura. La finala ha l’Expo dentant pudì registrar bunas cifras da visitaders e chattà in bun resun. L’emprima giada dapi l’onn 1954 ha gì lieu la stad 2008 en Svizra – en collavuraziun cun l’Austria – in eveniment da sport d’impurtanza mundiala, numnadamain ils campiunadis europeics da ballape.
Entant ch’il svilup economic enturn la midada dal millenni n’ha betg cuzzà ditg, ha l’economia publica resentì dal 2006 al 2008 ina ferma creschientscha. Quai oravant tut pervi dals exports. Economs e politichers mettan la recreaziun da l’economia svizra en connex cun la circulaziun libra da persunas cun l’UE ch’è vegnida introducida l’onn 2002. Grazia a quella han numerus spezialists cun buna scolaziun, oravant tut da la Germania, chattà lavur en Svizra. Sco in dals unics pajais europeics demussa la Svizra, grazia ad in saldo d’immigraziuns positiv (2007: +75 400 persunas) ina creschientscha da la populaziun da 1,1 % (2007).[12] La quota da la populaziun da l’exteriur stabla è tras quai creschida da 20,4 % (avrigl 2007) sin 21,1 % (avrigl 2008).[13]
La crisa da finanzas ch’ha cumenzà l’entschatta da la stad 2007 ha er laschà enavos fastizs en l’economia da la Svizra cun sia ferma brantscha da finanzas. Las duas grondas bancas UBS e Credit Suisse han fatg grondas sperditas cun specular cun immobiglias en ils Stadis Unids. La crisa da finanzas ha gì uschè grondas consequenzas ch’il stadi ha schizunt stuì sustegnair finanzialmain l’UBS. Las grondas sperditas da las bancas han per part er gì in effect negativ sin ulteriurs secturs da l’economia. Quant grondas che las consequenzas vegnan ad esser n’è anc betg pussaivel da dir.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
