L’Organisaziun da las Naziuns Unidas (ONU; englais: United Nations Organization, UNO; savens era UN per United Nations; tudestg: Organisation der Vereinten Nationen) è ina uniun interguvernamentala da 193 stadis. Sco organisaziun internaziunala furma ella in subject da dretg internaziunal renconuschì illimitadamain.
 Bandiera da las Naziuns unidas | |
.svg) Karte der UN-Mitglieder. | |
| Linguas uffizialas | arab, chinais, englais, franzos, russ, spagnol |
| Il secretari general da l’ONU | António Guterres (dapi il 2017) |
| Fundaziun | 26 da zercladur 1945 |
| Entrada en vigur da la Charta da l’ONU | 24 d’october 1945 |
| Stadis commembers | 193 |
| Quartier principal | New York (USA) |
| Colliaziun | www.un.org |
Las incumbensas las pli impurtantas da l’organisaziun èn il mantegniment da la pasch mundiala, l’observaziun dal dretg internaziunal, la protecziun dals dretgs umans e la promoziun da la collavuraziun internaziunala.
Istorgia
Sias ragischs ha l’Organisaziun da las Naziuns unidas en las conferenzas da pasch da Den Haag ed en la Societad da las naziuns. Quella era vegnida fundada suenter l’Emprima Guerra mundiala cun la finamira da garantir la pasch sin il mund. Dentant n’ha la Societad da las naziuns betg gì tants commembers sco l’ONU (uschia mancavan per exempel ils Stadis Unids da l’America). Tras quai n’ha ella betg cuntanschì l’influenza necessaria per far valair sias finamiras ed aveva praticamain fatg naufragi a l’entschatta da la Segunda Guerra mundiala.
Suenter il naufragi da la Societad da las naziuns ha il president american Franklin D. Roosevelt empruvà durant la Segunda Guerra mundiala da stgaffir ina segunda giada in’organisaziun per il mantegniment da la pasch. Ensemen cun il primminister britannic Winston Churchill ha el elavurà la Charta da l’Atlantic. Suenter la collavuraziun da l’Uniun Sovietica e da la Republica da la China al nov urden da pasch han las quatter pussanzas segnà ils 30 d’october 1943 la Decleraziun da Moscau. Quella prendeva en mira da stgaffir il pli spert pussaivel in’organisaziun universala per il mantegniment da la pasch e da la segirtad internaziunala. Quest’instituziun dueva sa basar sin il princip da l’egualitad suverana da tut ils stadis paschaivels. En rom da la conferenza da Dumbarton Oaks è l’idea da fundar l’ONU vegnida concretisada. Suenter l’integraziun da la Frantscha en il circul da las pussanzas responsablas ha la Charta da las Naziuns unidas pudì vegnir terminada l’onn 1945 a chaschun da la conferenza da Jalta. Ella è vegnida suttascritta ils 26 da zercladur 1945 a San Francisco da 50 stadis. La Pologna ha pir suttascrit pli tard la Charta, fa dentant part dals 51 commembers fundaturs.
La Charta è ida en vigur ils 24 d’october dal medem onn, suenter che la Republica da la China, la Frantscha, l’Uniun Sovietica, il Reginavel Unì, ils Stadis Unids da l’America e la plipart dals stadis fundaturs avevan ratifitgà la Charta.
Las Naziuns unidas han lur sedia principala a New York e trais ulteriuras sedias a Genevra, Nairobi e Vienna. A Den Haag sa chatta il Tribunal internaziunal. Las sedias da las Naziuns unidas na sa chattan tenor diever linguistic uffizial betg en ils stadis correspundents, mabain èn mo circumdads da quels. En l’ONU valan agens dretgs e la pussanza statala dal stadi da la sedia respectiv na po betg duvrar mesiras repressivas. Qua tras n’è la suveranitad betg periclitada. Ch’edifizis da las Naziuns unidas fissan ina furma da territori internaziunal n’è betg reglà uffizialmain. Dentant profitan lur indrizs da l’immunitad dal dretg internaziunal, analog a las ambassadas.
Commembers da las Naziuns unidas
Actualmain èn 193 stadis commembers da las Naziuns unidas.
Ils 51 commembers fundaturs da las Naziuns unidas da l’onn 1945 eran: l’Egipta, l’Etiopia, l’Argentinia, l’Australia, la Republica socialista sovietica bielorussa, la Belgia, la Bolivia, la Brasilia, il Chile, la Republica da la China, la Costa Rica, il Danemarc, la Republica Dominicana, l’Ecuador, l’El Salvador, la Frantscha, la Grezia, la Guatemala, il Haiti, las Honduras, l’India, l’Irac, l’Iran, la Jugoslavia, il Canada, la Columbia, la Cuba, il Libanon, la Liberia, il Luxemburg, il Mexico, la Nova Zelanda, la Nicaragua, l’Ollanda, la Norvegia, il Panama, il Paraguai, il Peru, las Filippinas, la Pologna, l’Arabia Saudita, l’Uniun Sovietica, l’Africa dal Sid, la Siria, la Tschecoslovachia, la Tirchia, la Republica socialista sovietica ucranaisa, ils Stadis Unids da l’America, il Reginavel Unì, l’Uruguai e la Venezuela.
1973 èn la Republica democratica tudestga e la Republica federala tudestga s’associadas a l’ONU sco 133avel e 134avel commember. L’Austria è entrada l’onn 1955 en l’ONU, il Liechtenstein il 1990 e la Svizra l’onn 2002.
Betg commember è tranter auter il Stadi vatican (sia represchentaziun tenor dretg internaziunal, la Sontga Sedia, ha dentant status d’observatur). En pli ils stadis che n’èn betg renconuschids da tut ils pajais sco la Sahara Occidentala, la Republica tirca Cipra dal Nord, las Inslas Cook e la Republica da la China (Taiwan). Ina posiziun speziala ha la Republica da la China ch’è stada commembra fundatura da l’ONU e ch’ha fatg part dal Cussegl da segirezza da l’ONU durant ils onns 1945 fin 1971. L’onn 1971 ha la Republica da la China dentant stuì sortir da las Naziuns unidas suenter in ‹conclus› (resoluziun 2758) da l’Assamblea generala da l’ONU. Dapi lura represchenta la Republica populara da la China sco commembra permanenta dal Cussegl da segirezza ils interess chinais entaifer las Naziuns unidas e sa dosta vehementamain cunter ina commembranza dal Taiwan en l’ONU.
La finanziaziun da l’ONU
L’ONU sa finanziescha oravant tut da contribuziuns da ses stadis commembers. Ins differenziescha tranter contribuziuns obligatoricas, contribuziuns obligatoricas da repartiziun e las contribuziuns voluntarias.
Las contribuziuns obligatoricas dals singuls stadis commembers servan a finanziar la gestiun ordinaria da l’organisaziun sco er incumbensas administrativas da ses organs spezials ed accesorics. La procentuala exacta da las contribuziuns obligatoricas vegn calculada tenor ina clav da repartiziun fixa. Quella vegn determinada mintga trais onns da nov da l’Assamblea generala a basa da la proposta d’ina cumissiun. L’ultima midada ch’ha manà a la clav actuala è vegnida decidida il december 2000 ed è ida en vigur il prim da schaner 2001. La summa da las contribuziuns d’in pajais vegn dapi lura fixada sin fundament da la media dal product naziunal brut dal pajais correspundent durant ils ultims quatter onns e mez. Medemamain relevantas èn la chargia dals debits, l’entrada per persuna e la fluctuaziun monetara. Ultra da quai è fixà che mintga pajais duai contribuir almain 0,001 % als custs da la gestiun ordinaria e dastga sin il pli pajar 25 % da l’entir budget. Suenter ina fasa da transiziun han stadis sco la Corea dal Sid, il Singapur e la Brasilia stuì surpigliar a partir da l’onn 2004 ina pli auta procentuala dal budget da l’ONU. Il Giapun percunter ha obtegnì pitschnas reducziuns dals pajaments da contribuziun pervia da la conjunctura regressiva. Er las contribuziuns dals Stadis Unids da l’America èn vegnidas reducidas, entant che la part da la Germania è restada pli u main la medema. Sperditas d’entrada da 34 milliuns dollars ch’èn resultadas da la fasa da transiziun da trais onns èn vegnidas cumpensadas cun ina donaziun privata da l’interprendider da medias Ted Turner (CNN).[1] Ils pli gronds pajaders dals onns 2004–2006 èn ils Stadis Unids cun 22 %, il Giapun cun 19,5 %, la Germania cun 8,7 %, il Reginavel Unì cun 6,1 % e la Frantscha cun 6 %. Tut ils auters pajais contribueschan mintgamai pli pauc che 5 % e circa la mesadad paja be la contribuziun minimala da 0,001 %. Il termin per il pajament è ils 31 da schaner da mintg’onn.[2] Il budget da dus onns (be contribuziuns obligatoricas) da l’ONU per ils onns 1998/1999 muntava a 2,8 mia. dollars. Las entradas regularas dal budget èn perencunter sa diminuidas da 405 miu. dollars americans il 1997 a mo 279 miu. dollars l’onn 1998. Enfin il di da controlla l’onn 1998 avevan be 27 da 185 pajais pajà lur contribuziuns cumplettamain. Ca. 75 % dals daners mancants dal budget regular e ca. 50 % da las contribuziuns al Peacekeeping mancavan, perquai ch’ils Stadis Unids n’avevan betg pajà lur part.[2]
Tar las contribuziuns obligatoricas da repartiziun sa tracti medemamain da pajaments liants per tut ils stadis commembers. Questas contribuziuns servan dentant mo a finanziar operaziuns da pasch. Las tariffas actualas èn vegnidas fixadas l’onn 1973 da l’Assamblea generala. Ils stadis da l’ONU sviluppads economicamain il pli pauc pajan 10 % da lur contribuziuns obligatoricas, pia 0,0001 %. Ils ulteriurs pajais en svilup ston sbursar 20 %. Ils pajais industrials pajan lur contribuziun cumplaina, ils tschintg commembers permanents dal Cussegl da segirezza ultra da quai anc la differenza ch’è sa resultada pervia da la distgargia dals pajais en svilup.[3]
Las contribuziuns voluntarias vegnan duvradas per finanziar organs spezials ed organs accessorics da l’ONU sco per exempel l’UNDP (Program da las Naziuns unidas per il svilup), l’UNICEF (Ovra d’agid per uffants da las Naziuns unidas), l’UNFPA (Fond da las Naziuns unidas per la populaziun), l’UNHCR (Autcumissariat da las Naziuns unidas per ils fugitivs) ed il WFP (Program alimentar mundial). Grazia a la decisiun libra davart la summa da lur contribuziuns voluntarias pon stadis influenzar considerablamain ils puncts centrals dal program da lavur da l’ONU.[3]
La posiziun speziala da l’USA
Cun l’entrada en uffizi da la regenza da Ronald Reagan (1981–1989) han ils Stadis Unids da l’America cumenzà a retegnair ina pli e pli gronda part da lur contribuziuns obligatoricas al budget ordinari da l’ONU sco er al budget per il mantegniment da la pasch. Questa cuntravenziun cunter la cunvegna ha l’USA l’emprim motivà cun critica politica cunter intgins programs da l’ONU. Dapi la fin dals onns otganta, sut il president George H. W. Bush, han els rinfatschà a l’ONU ineffizienza e sfarlattim da daners. Fin l’onn 1992 eran ils debits da l’USA creschids ad ina summa da 1,5 mia. dollars americans. Il congress american ha stimà l’onn 1997 l’import dal debit a 926 miu. dollars americans, cun renviar a prestaziuns fatgas per mantegnair la pasch. Plinavant ha el duvrà ils daners retegnids sco med da far pressiun per reducir la procentuala da las contribuziuns obligatoricas da l’USA.[1] Ultra da quai han els era duvrà ils daners retegnids per cuntanscher cun forza midadas en chaussas persunalas entaifer las Naziuns unidas, sco en il cas da l’anteriur directur general da l’organisaziun per il scumond d’armas chemicas José Bustani, dal secretari general Boutros Boutros-Ghali u en il cas da la furmaziun da cumissiuns da l’ONU l’onn 2001.[4][2][5] La regenza da l’USA sut Bill Clinton ha cuntanschì cun contractar en l’uschenumnada cunvegna Helms-Biden ils 10 da zercladur 1997 ina reducziun da las contribuziuns americanas a la gestiun ordinaria da l’ONU da 25 % a 20 %. Plinavant ha ella pudì sminuir las contribuziuns americanas als servetschs per mantegnair la pasch da 31 % a 25 %.[2]
La Charta da las Naziuns unidas
La Charta è la ‹constituziun› da las Naziuns unidas ed è vegnida suttascritta ils 26 da zercladur 1945 en la sala da teater dal Veterans War Memorial Building a San Francisco. Ella è ida en vigur ils 24 d’october 1945. La Pologna, il 51avel commember fundatur, n’ha betg pudì far part da la conferenza ed ha suttascrit pli tard. La Charta è in contract da dretg internaziunal betg limità temporalmain ed è vegnida midada dapi la fundaziun be en quatter puncts che pertutgan ils artitgels 23, 27, 61 e 109. Ella consista d’in preambel e da 19 chapitels cun 111 artitgels. (Ils tschentaments da la Societad da las naziuns avevan be 26 artitgels.) Ils chapitels tractan tranter auter ils differents organs principals da l’ONU, l’appaschentaziun da conflicts, las mesiras en cas d’ina periclitaziun u violaziun da la pasch ed en cas dad in’acziun d’attatga sco er las finamiras ed ils princips.
Organs da las Naziuns unidas
Tenor l’artitgel 7 da la Charta da l’ONU sa cumponan las Naziuns unidas da sis organs principals cun cumpetenza da decisiun. Dasper datti ina retscha d’organs accessorics ed organisaziuns spezialas che fan part dal sistem da las Naziuns unidas e s’occupan d’incumbensas specificas.
Organs principals
- L’Assamblea generala (General Assembly): L’Assamblea generala po far recumandaziuns (betg obligantas tenor dretg internaziunal) a stadis commembers e po dar vinavant projects al Cussegl da segirezza. Ella decida davart l’entrada da novs commembers ed è tranter auter responsabla per approvar il budget e fixar las contribuziuns minimalas. Plinavant elegia ella ils commembers betg permanents dal Cussegl da segirezza e tut ils commembers dal Cussegl economic e social. Sin proposta dal Cussegl da segirezza elegia ella il secretari general sco er ils 15 derschaders dal Tribunal internaziunal. Tut ils stadis commembers da l’ONU han ina sedia ed ina vusch, per la quala pon vegnir delegads mintgamai tschintg represchentants.
| Temp d’uffizi | Secretari general |
|---|---|
| 1946–1952 |  Norvegia Trygve Lie |
| 1953–1961 |  Svezia Dag Hammarskjöld |
| 1961–1971 | .svg){kind=small} Birma U Thant |
| 1972–1981 |  Austria Kurt Waldheim |
| 1982–1991 |  Peru Javier Pérez de Cuéllar |
| 1992–1996 |  Egipta Boutros Boutros-Ghali |
| 1997–2006 |  Ghana Kofi Annan |
| 2007–2016 |  Corea dal Sid Ban Ki-moon |
| dapi il 2017 |  Portugal António Guterres |
- Il Secretariat (United Nations Secretariat): il pli aut funcziunari da l’administraziun è il secretari general. El vegn elegì per tschintg onns ed accumplescha dasper las incumbensas administrativas era ina funcziun politica. Uschia po el per exempel vegnir incaricà dal Cussegl da segirezza cun incumbensas singulas.
- Il Cussegl da segirezza (Security Council) ha 15 commembers. Da quels èn la China, la Russia, la Frantscha, il Reginavel Unì ed ils Stadis Unids da l’America commembers permanents. Ils auters diesch commembers betg permanents vegnan elegids da l’Assamblea generala per mintgamai dus onns. Ils conclus dal Cussegl da segirezza èn obligants e pon vegnir fatgs valair. Els basegnan dentant il consentiment d’almain nov commembers, tranter quels tut ils commembers permanents (cun excepziun da dumondas da procedura). Ins discurra qua d’in dretg da veto dals commembers permanents. En la pratica vegn l’abstenziun da la vusch d’in commember betg valitada sco ‹veto›. Dals conclus fan part mesiras per il mantegniment da la pasch, mesiras per cuntanscher la pasch cun forza e meds da pressiun betg militars sco per exempel embargos commerzials.
- Il Cussegl economic e social (Economic and Social Council, ECOSOC): Ad el èn las numerusas organisaziuns spezialas suttamessas. Da quellas fan per exempel part il Fond monetar internaziunal, la Banca mundiala e l’Organisaziun mundiala da commerzi (OMC).
- Il Cussegl per l’administraziun fiduziara (Trusteeship Council) ha entant suspendì sias incumbensas perquai ch’i na dat dapi il 1994 (suenter la liberaziun dal stadi Palau che vegniva administrà fin lura da l’USA) nagins territoris sut administraziun fiduziara.
- Il Tribunal internaziunal (International Court of Justice, ICJ) a Den Haag agescha sco dretgira universala dal dretg internaziunal. El decida en cuntraversas giuridicas tranter stadis che renconuschan sia giurisdicziun e fa expertisas. Ils 15 derschaders vegnan elegids per nov onns. Els fan lur sentenzias cun la maioritad da vuschs relativa.
Organs accessorics ed organisaziuns spezialas
Organs accessorics da l’Assamblea generala da l’ONU vegnan fundads per activitads spezialas. Els han lur atgna administraziun, ma nagin’atgna basa da dretg internaziunal e n’èn betg subjects dal dretg internaziunal sco l’ONU sezza. Da preschent datti 22 organs accessorics. Sper l’ovra d’agid per uffants UNICEF èn quai tranter auter il Program da las Naziuns unidas per l’ambient (englais: UNEP), il Program alimentar mundial, l’Autcumissariat da las Naziuns unidas per ils fugitivs ed il Program da las Naziuns unidas per il svilup.
Las organisaziuns spezialas èn giuridicamain, organisatoricamain e finanzialmain autonomas, ma colliadas tras cunvegnas cun l’ONU. Intginas organisaziuns èn perfin pli veglias che l’ONU sezza. Entant datti 16 organisaziuns interguvernamentalas. L’ONU collavura tranter auter stretgamain cun suandantas organisaziuns autonomas: UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), Organisaziun mundiala da la sanadad (OMS; englais: WHO), Organisaziun internaziunala da la lavur (OIL; tudestg: IAO), Fond monetar internaziunal (FMI; tudestg: IWF). La lavur da las organisaziuns spezialas vegn coordinada dal Cussegl economic e social da l’ONU.
Lavurs e finamiras
Dapi sia fundaziun ha l’ONU gì plirs success remartgabels, tranter auter ha ella:
- contribuì a la fundaziun dal stadi Israel (1947–1949)
- stabilisà la crisa da Berlin (punt aviatica, 1948–1949)
- stabilisà la crisa da Cuba (1962)
- stabilisà il conflict dal Proxim Orient (Guerra da Jom-Kippur, 1973)
- contribuì a l’introducziun dal dretg da votar per nairs en Rodesia (1976)
- terminà la guerra tranter l’Irac e l’Iran (1988)
Ella ha mantegnì directamain la pasch per exempel en:
- la Cambodscha 1993
- il Mosambique 1994
- l’Angola 1995
- la Guatemala 1996
- la Cipra
Bleras finamiras han las Naziuns unidas gia cuntanschì:
- l’elavuraziun dals dretgs umans l’onn 1948. (Quels èn er vegnids publitgads en versiun rumantscha )
- l’extincziun u la reducziun da malsognas (la virola)
- il Program alimentar mundial da l’ONU metta mintg’onn a disposiziun dapli che la mesadad da l’entir agid alimentar che vegn prestà en tut il mund
- ellas protegian fugitivs
- ellas scoleschan tschertgaminas (p.ex. en l’Afghanistan datti diesch milliuns minas zuppadas)
- 70 % da las activitads da l’ONU pertutgan ils champs da l’agid da svilup e da l’agid umanitar
Ils champs d’activitad èn perquai oravant tut il mantegniment da la pasch, la politica dals dretgs umans e la cooperaziun al svilup.
Mantegniment da la pasch
Il mantegniment da la pasch è ina da las incumbensas principalas da las Naziuns unidas. Ellas èn obligadas d’evitar e terminar conflicts internaziunals. La gronda muntada da quest’incumbensa vegn suttastritgada gia en l’emprim artitgel da la Charta da l’ONU:
«...mantegnair la pasch mundiala e la segirezza internaziunala e prender per quest intent mesiras collectivas efficazias per evitar ed eliminar smanatschas da la pasch, per supprimer acziuns d’attatga ed autras violaziuns da la pasch ed eliminar u appaschentar cun meds paschaivels e tenor ils princips da la giustia e dal dretg internaziunal dispitas internaziunalas u situaziuns che pudessan manar ad ina violaziun da la pasch.»
Entras l’integraziun voluntaria da ses stadis commembers han las Naziuns unidas stgaffì in sistem da segirtad collectiva. Il coc da quest sistem è il scumond general da violenza:
«Tut ils commembers tralaschan en lur relaziuns internaziunalas la smanatscha u il diever da violenza, saja quai cunter l’integritad territoriala u l’independenza politica d’in stadi u saja quai en uschiglio ina maniera incumpatibla cun las finamiras da las Naziuns unidas.»
Malgrà il scumond general da violenza na sclauda la Charta betg dal tut il diever da la forza. Sper il dretg individual d’autodefensiun da mintga pajais è ella concentrada sin il Cussegl da segirezza e cumpiglia mesiras collectivas cunter disturbaders da la pasch tenor chapitel VII. Quellas tanschan da sancziuns economicas, communicativas ed autras sancziuns betg militaras fin al diever da la forza en cas da basegn. Al Cussegl da segirezza vegn tras quai concedì il ‹monopol da legitimaziun da violenza›. Avant ch’il Cussegl da segirezza po decider mesiras correspundentas, sto el examinar sch’igl è avant maun ina ruttadira da la pasch. Sche quai fiss il cas, avess el da principi duas pussaivladads per reagir sin ina tala violaziun. Per l’ina po el relaschar recumandaziuns als commembers da l’ONU, per l’autra decider mesiras repressivas cunter il disturbader da la pasch e cunter ulteriurs stadis commembers.
En connex cun mesiras da repressiun èn pussaivlas tant sancziuns betg militaras sco er ina directa intervenziun militara entras l’ONU sezza u tras commembers cun in mandat correspundent. L’installaziun d’ina truppa da l’ONU è bain previsa en la Charta, n’è dentant betg vegnida realisada fin oz. Da las sancziuns betg militaras fan part:
«L’interrupziun totala u parziala da las relaziuns economicas, dal traffic da viafier, dal traffic maritim e dal traffic aviatic, da las communicaziuns da posta, telegraf e radio sco er d’ulteriuras pussaivladads da communicaziun e l’interrupziun da las relaziuns diplomaticas.»
Chapellinas blauas
Las chapellinas blauas èn ils schuldads da pasch da l’ONU. Els n’eran betg previs en la Charta sco med per mantegnair passivamain la pasch. Ma Dag Hammarskjöld (segund secretari general da l’ONU) e Lester Pearson (politicher canadais, activs en l’ONU) han sviluppà l’idea dals schuldads da pasch per situaziuns da crisa. Per vegnir identifitgads immediat portan ils schuldads sper l’unifurma da lur pajais ina chapellina blaua u ina baretta blaua cun l’ensaina da l’ONU. Las armas ch’els portan duain dentant be servir a l’autodefensiun. In mandat per trametter chapellinas blauas po be il Cussegl da segirezza conceder, ma la regenza da mintga pajais po sezza decider sch’ella vul metter a disposiziun ils schuldads. Fin l’onn 1990 ha l’ONU gia engaschà 500 000 schuldads e persunas civilas per mesiras da mantegnair la pasch – dentant betg per crear la pasch.
La crisa da Ruanda
1994 è vegnì commess en Ruanda in dals crims ils pli gravants da l’istorgia. Entras in’erupziun da violenza èn 800 000 persunas da las etnias Hutu e Tutsi vegnidas mazzacradas. Ils schuldads da las chapellinas blauas da l’ONU han stuì observar quest genocid e star cun ils mauns en crusch, perquai che lur dumber era bler memia pitschen e perquai ch’els n’avevan betg in mandat per intervegnir. Quest schabetg vala tenor Kofi Annan sco la pli gronda disditga da l’ONU.
La crisa da Bosnia
La fin matg da l’onn 1995 èsi vegnì ad in rapiment d’ostagis spectacular da schuldads da l’ONU. Quai suenter attatgas or da l’aria da la NATO cunter in deposit da muniziun dals Serbs bosniacs a Pale en Bosnia-Erzegovina. En consequenza da questas attatgas èn zonas da protecziun da la NATO vegnidas attatgadas da Serbs bosniacs. Schuldads da l’ONU èn vegnids fatgs ostagis e rentads ed exponids en posiziuns strategicas.
Linguas da l’ONU
Cumbain che las Naziuns unidas èn in’organisaziun mundiala, na vegn or da motivs pratics betg fatg diever uffizialmain da tut las linguas dal mund. Linguas uffizialas èn las suandantas sis linguas: l’arab, il chinais, l’englais, il franzos, il russ ed il spagnol. Da questas sis linguas èn duas – l’englais ed il franzos – linguas da lavur. Quai è fixà en la resoluziun 2 ch’è vegnida approvada da l’Assamblea generala l’onn 1946.
Lingua uffiziala vul dir ch’i sto dar ina translaziun en mintga seduta uffiziala da ed en questa lingua. Ultra da quai ston tut ils documents preparativs da la seduta, tut ils sbozs da resoluziuns e tut ils protocols e rapports star a disposiziun a temp util en questas linguas. Per las linguas da lavur vala che tut ils process da lavur a l’intern da l’organisaziun (en scrit ed a bucca) pon succeder en ina da las duas linguas. En contacts cun il secretariat da las Naziuns unidas ha mintga delegà il dretg da tscherner libramain la lingua da lavur per s’exprimer en scrit ed a bucca. Era ston tuttas decleraziuns uffizialas dal secretariat succeder en tuttas duas linguas da lavur (communicaziuns, tavlas, broschuras, visitas guidadas etc.). Questas reglas excludan da princip preschentaziuns monolinguas. Il servetsch da translaziun tudestg da l’ONU, finanzià communablamain da la Germania, Austria, Svizra, Liechtenstein e Belgia, metta a disposiziun ils pli impurtants documents en tudestg. La Charta da las Naziuns unidas è er vegnida translatada en rumantsch.[6]
Critica envers las Naziuns unidas
Cumposiziun dal Cussegl da segirezza da l’ONU
In punct da critica furma la cumposiziun dal Cussegl da segirezza che sa basa sin criteris istorics. Ils commembers permanents da quest cussegl dovran savens lur dretg da veto per prevegnir a sentenzias e sancziuns cunter sasez e stadis amis. Uschia ha l’Uniun Sovietica fatg diever ils onns 1946–1964 103 giadas dal dretg da veto cunter maioritads dal rest unanimas. En 69 cas da convenziuns davart l’Israel ha l’USA duvrà 20 giadas ses dretg da veto.
Confrunt’ins il dumber d’abitants dals stadis ch’èn commembers permanents cun la populaziun mundiala, na stat quel en nagina relaziun cun las cumpetenzas privilegiadas dals commembers permanents dal Cussegl da segirezza. Uschia han pajais sco il Reginavel Unì u la Frantscha cun mintgamai 60 miu. abitants ina sedia permanenta, l’India cun passa ina milliarda abitants dentant betg. Quest problem na sa lascha betg schliar uschè simpel. La structura ierarchica dal Cussegl da segirezza che conceda in grond pudair ad in pitschen dumber da stadis reflectescha numnadamain la gronda diversitad en il svilup da la pussanza reala da las naziuns. En quest senn è il Cussegl da segirezza in organ da concentraziun da pussanza ed in organ d’acziun e na serva betg a la represchentativitad. Pervia dals differents interess da ses commembers cuntanscha el gia cun 15 sezs savens ils cunfins da l’abilitad d’agir.
Sche tut ils stadis commembers fissan represchentads tenor lur quota da la populaziun ed avessan in dretg da veto en il Cussegl da segirezza, na fiss quel praticamain betg abel d’agir. Igl è quasi nunpussaivel d’obtegnair in consens da passa 190 stadis per decisiuns concretas e liantas d’ina tscherta muntada. Ina restructuraziun propi gista dal Cussegl da segirezza fiss pia be pussaivla en connex cun refurmas fundamentalas da l’entira Charta da las Naziuns unidas e cun consolidar la rolla e las cumpetenzas da l’Assamblea generala.
Ils motivs per la mancanza d’ina tala refurma èn evidents: Ina restructuraziun decidida che tegness quint da l’idea dad in’organisaziun mundiala, includess ina sperdita da pussanza dals commembers permanents privilegiads fin ussa – per la gronda part pajais industrials che finanzieschan la pli gronda part da l’ONU.
Cumpetenzas
In problem central da las Naziuns unidas è e resta la cumpetenza fitg limitada da l’organisaziun. Igl è oravant tut reussì a las Naziuns unidas d’unir quasi tut ils stadis dal mund sut in tetg, perquai che la Charta po vegnir interpretada uschè flexibel en passus decisivs ch’ella po vegnir chapida da praticamain tut las culturas e da tut las ideologias politicas (era sche quellas s’excludan per part viceversa) en lur senn, a favur dad els e tenor la situaziun correspundenta. Per ch’il concept dad in’organisaziun mundiala, abla d’agir, pudess reussir dal tuttafatg, stuessan ils stadis naziunals ceder ina part essenziala da lur cumpetenzas en tuttas trais spartas da l’executiva, da la legislativa e da la giudicativa a favur da quest’organisaziun. Ma actualmain n’è strusch in stadi pront da far quest pass.
A la fin dals quints impussibiliteschan acziuns unilateralas da stadis naziunals las pli bleras emprovas da cuntanscher dapli obligaziuns liantas entaifer l’ONU. In exempel per quai è l’USA che n’accepta betg la cumpetenza dal Tribunal internaziunal per agens burgais e resalva, en cas d’in tal process instradà cunter sia voluntad, la ‹liberaziun› cun meds militars, tge che periclitescha la legitimaziun dal Tribunal internaziunal sco tal. Quest cas mussa er che las Naziuns unidas na pon strusch – u insumma betg – far politica cunter ils interess da l’USA, perquai ch’ellas èn colliadas finanzialmain, istoricamain e constituziunalmain memia ferm cun quest stadi.
Tscherts critichers rinfatschan perquai a l’ONU da producir bler palpiri stampà per blers daners che pudessan vegnir investids auter ed a moda pli utila – tschertamain in puntg da vista fitg critic. Pertge che dapli obligaziuns muntan necessariamain er dapli unifurmitad. Igl è bain reussì a las Naziuns unidas da definir ideas culturalas e politicas unitaras da l’umanitad mo sin in nivel fitg rudimentar. Ma diversas missiuns da l’ONU èn senz’auter stadas in success – e sche la soluziun interguvernamentala da conflicts funcziunass meglier senza l’intermediaziun da l’ONU dastga er vegnir dubità. Vis realistic na poi betg dar ina dretga regenza mundiala uschè ditg ch’ils pievels dal mund na sa cunvegnan betg ad ina clera definiziun da lur valurs culturalas e politicas – cun tut las implicaziuns che resultan d’in tal process.
Ulteriuras criticas
- In grond nunsuccess munta il concept per l’agid da svilup elavurà l’onn 1960. Ils pajais dal Terz Mund han retschet daners per sa sviluppar, ma in sistem da commerzi da success n’è betg vegnì stgaffì. Perquai èn els vegnids pli e pli dependents da las prestaziuns da transfer.
- I vegn era rinfatschà a l’ONU d’esser s’occupada en il decurs dal temp be da quels conflicts ch’han gì il pli grond resun en las medias. Betg sa fatschentada è ella da las crisas en il Sudan, en l’Armenia, en il Bangladesch, en il Myanmar, en la Columbia, en la Ruanda ed en il Peru.
- Stadis industrials s’interesseschan pauc per activitads economicas e socialas da l’ONU. Sch’i dat propi problems ch’ins prenda serius, vegnan quels savens schliads suenter cunvegnientscha taciturna ordaifer l’ONU u be tractads en passond en las Naziuns unidas.
- 1946 n’è il plan dals Stadis Unids da l’America da laschar controllar l’ONU las armas nuclearas betg reussì. Per l’ina na vuleva l’USA betg desister da las bumbas atomaras uschè ditg ch’ella na pudeva betg esser segira che nagin auter pajais las sappia fabritgar, da l’autra vart na vuleva l’Uniun Sovietica betg sistir ses program da perscrutaziun uschè ditg che Washington aveva il monopol d’armas nuclearas. Durant la Guerra fraida ha mintga pussanza mundiala pruvà da gudagnar ulteriurs stadis per sia vart. Quests stadis èn vegnids carmalads cun armas ed agids economics generus. Per consequenza èn bleras guerras ruttas ora, en las qualas ils pajais correspundents han cumbattì represchentond las superpussanzas.
- In ulteriur punct dispitaivel è che l’ONU saja s’occupada surproporziunalmain cun la condemnaziun da l’Israel. Cun agid da las vuschs dals stadis arabs ha l’Assamblea generala decretà tantas resoluziuns cunter l’Israel ed igl èn vegnidas convocadas tantas sedutas extraordinarias cun il tema dal conflict dal Proxim Orient sco davart nagin auter tema. En il Cussegl da segirezza na vegnan quests sbozs da resoluziuns per ordinari betg approvads, cunquai che l’USA fa per il solit diever da ses dretg da veto a favur da l’Israel. Damai n’èn els era betg liants tenor dretg internaziunal. Percunter vegnan violaziuns dals dretgs umans en il mund arab tematisads darar. Uschia è pir da curt vegnì refusà in sboz d’ina resoluziun ch’avess sentenzià per l’emprima giada en l’istorgia da l’ONU explicitamain l’antisemitissem, er cun las vuschs dals stadis arabs. In punct culminant en quest reguard è vegnì cuntanschì l’onn 1975 al congress da l’ONU a Durban, durant il qual il zionissem è vegnì definì sco ina furma da rassissem. Questa resoluziun è dentant puspè vegnida abolida – cunter l’opposiziun dals stadis arabs – ils 16 da december 1991.
- L’ONU ha sustegnì l’engion electoral ch’ha gì lieu il 1969 en il rom da l’uschenumnà Act of Free Choice. Cun agid da quel ha l’Indonesia d’ina vart ademplì la convenziun da New York che pretendeva ina decisiun dal pievel davart la dumonda, sche la Nova Guinea dal Vest duai esser independenta u ina part da l’Indonesia Ma da l’autra vart ha l’Indonesia realisà l’agen giavisch da posseder il territori indonais da Sabang fin Meauke en ils cunfins da l’India da l’Ost ollandaisa sco el existiva avant la Segunda Guerra mundiala. L’ONU n’ha betg tramess ils experts ch’avessan stuì preparar elecziuns libras sco previs en l’artitgel 16 da la Convenziun da New York ed ha acceptà en sia resoluziun 2504 (XXIV) che l’elecziun è succedida tenor pratica indonaisa e betg confurm a la pratica internaziunala sco previs en l’artitgel 18. L’United Nations Association britannica ha constatà:
«Uschia è vegnida stgaffida ina situaziun extraordinaria: la missiun da l’ONU ch’è vegnida tramessa oriundamain per cussegliar, sustegnair e gidar ad accumplir la convenziun da New York ha a la fin lavurà activamain encunter quella.»
- Stadis commembers da l’ONU sco per exempel la Republica Federala Tudestga ed il Giapun èn oz anc registrads en la clausula dals stadis inimis da l’ONU. Ils artitgels 53 e 107 da la Charta da l’ONU permettan a mintga stadi signatar d’attatgar militaricamain in tal stadi inimi senza permiss spezial da l’ONU. Dentant n’han quests reglaments senza dubi nagin effect da dretg material pli.
Annotaziuns
Litteratura
Colliaziuns
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
