From Wikipedia, the free encyclopedia
Sco temp medieval tardiv vegn designada l’epoca da l’istorgia europeica che tanscha da la mesadad dal 13avel tschientaner fin la fin dal 15avel u l’entschatta dal 16avel tschientaner (pia ca. 1250 fin 1500). Ella marchescha la fasa finala dal temp medieval, a la quala suonda il temp modern tempriv.
Ina clera lingia da cunfin tranter il temp medieval tardiv e la renaschientscha na sa lascha betg trair. Quest’ultima vegn numnadamain definida plitgunsch or dals svilups areguard la filosofia culturala e l’istorgia d’art che tenor criteris temporals. Tut tenor quant averts ch’ils scienziads e mecens en ils centers culturals europeics èn sa mussads envers ils novs svilups, è la renaschientschas sa derasada cun differenta spertadad en las differentas regiuns da l’Europa.
En la perscrutaziun pli veglia han ins savens taxà il temp medieval tardiv sco temp da crisa. Quai surtut pervi da tschertas apparientschas en l’art e la cultura, pervi da problems agrars sco er pervi da las midadas politicas entaifer il Sontg Imperi roman. Questa valitaziun negativa è oravant tut sa fatga valair en la medievistica tudestga; là han ins sutdividì il temp medieval tradiziunalmain en trais fasas, da las qualas la davosa vegniva giuditgada – en spezial pervi da crisas politicas – sco ‹temp da declin›. En l’Italia u en Frantscha n’è percunter mai vegnì fatg ina tripartiziun uschè clera. Ed er en la nova perscrutaziun entaifer il territori da lingua tudestga vegn giuditgà a moda bler pli differenziada, e quai tant pervi da novas miras da perscrutaziun sco er a basa da novas observaziuns en las funtaunas sezzas: Malgrà tut ils problems ch’èn sa mussads da quel temp, è il temp medieval tardiv segnà d’ina mobilitad creschenta e d’internaziunalitad, da midaments en divers secturs da la vita e la finala d’ina transiziun fluctuanta vers il temp modern tempriv. En quel senn è la perscrutaziun tudestga dal temp medieval tardiv segnada d’ina midada da paradigma evidenta.[1]
Vers il 1300 èn sa derasadas fominas ed epidemias sco la gronda fomaz dal 1315–1317 e la mort naira dal 1347–1353 ch’han decimà la populaziun sin radund la mesadad. Sullevaziuns socialas e guerras burgaisas han manà en Frantscha ed en l’Engalterra a grevas insurrecziuns (Jacquerie e Peasants’ Revolt) e tranter quests dus pajais è prorutta la Guerra da tschient onns. Ultra da quai ha il Schisma da l’Occident fatg stremblir l’unitad da la baselgia. A la fin da las cruschadas (1095–1291) era l’Imperi bizantin sa reducì ad ina pussanza regiunala senza pli grond’impurtanza. En rom da l’expansiun islamica è lezza religiun sa derasada fin en l’Asia Centrala e sur la Peninsla Iberica ora. Il conflict ch’ha perdurà 200 onns ha midà la strategia da guerra, ma er la societad. Ils perdents da quest’èra èn surtut stads ils signurs feudals ed ils chavaliers. Ma er il papa e l’imperatur han pers autoritad. La totalitad da quests eveniments è savens vegnida numnada ‹la crisa dal temp medieval tardiv›, cumbain che quest model è en il fratemp ordvart contestà.[2] La perscrutaziun moderna ha rendì accessibel novas funtaunas, ha sviluppà novas dumondas ed arriva ad ina valitaziun bundant pli positiva da lez temp.
Il 14avel tschientaner ha era furmà in temp dal progress artistic e scientific. La rescuverta dals texts da la Grezia e Roma antica ha instradà la renaschientscha da la vita spiertala antica. Quest svilup aveva gia cumenzà a chaschun dal contact cun ils Arabs ch’era sa dà dal temp da las cruschadas ed è vegnì accelerà cun la conquista da Constantinopel tras l’Imperi osmanic. Blers scienziads bizantins èn numnadamain scappads da quel temp en il vest, surtut en l’Italia. L’invenziun da la stampa da cudeschs ha simplifitgà la derasaziun d’infurmaziuns scrittas e democratisà l’emprender sco impurtanta premissa per la refurmaziun protestanta da la baselgia da pli tard. Cun l’avanzada da l’Imperi osmanic fin a la conquista da Constantinopel (1453) eran bain vegnidas interruttas las vias da traffic vers l’ost; ma la scuverta da l’America tras Columbus (1492) e la navigaziun da Vasco da Gama enturn il continent african han avert novas rutas da commerzi. Ils victurs da tut quests svilups èn stads ils commerziants e mastergnants, ils banchiers e cussegliers. Sut la protecziun da las citads, che sa chattavan en cumplain svilup, han questas gruppas socialas pudì manar ina vita che sa splegava a moda adina pli independenta da las autoritads secularas ed ecclesiasticas. La refurmaziun (1517) e la Guerra da purs tudestga (1525/26) han mess ad ir il temp modern tempriv.
Tut quests svilups marcheschan la fin dal temp medieval e l’entschatta dal temp modern. I resta però d’accentuar che questa divisiun è arbitrara, damai che la savida antica n’era mai svanida dal tuttafatg da la societad europeica. Dapi l’antica classica era sa mantegnida ina tscherta cuntinuitad; ultra da quai existivan grondas differenzas regiunalas. Intgins istoriografs – surtut en l’Italia – na resguardan betg il temp medieval tardiv sco epoca da transiziun tranter il temp medieval ed il temp modern, mabain attribueschan questa posiziun a la renaschientscha.
Suenter la mort da l’imperatur dals Staufers Friedrich II ils 13 da december 1250 ha cumenzà en il Sontg Imperi roman l’interregnum. Quest temp è stà segnà d’instabilitad – cun plirs retgs e cunterretgs – e dueva la finala rinforzar il collegi dals prinzis electurs ch’era londervi da sa furmar definitivamain. L’interregnum è ì a fin il 1273 cun l’elecziun da Rudolf von Habsburg sco retg.
Cumbain che la propaganda boemiana dueva beffegiar Rudolf sco «pover cont», veseva la realitad or in pau auter. Bain n’appartegneva Rudolf betg al stan dals prinzis imperials; ma cun sias vastas possessiuns en l’Argovia, en la regiun da Turitg, al Rain Superiur, en l’Alsazia ed en il Guaud Nair valeva el sco pli impurtant signur territorial en il sidvest da l’Imperi.
Probablamain era il nov retg gia s’obligà avant si’elecziun envers ils prinzis electurs da restituir a l’Imperi ils bains ch’eran ids a perder en il decurs da l’interregnum e da restabilir ils dretgs feudals da quel. Quai ha manà a la confruntaziun cun il retg da la Boemia, Přemysl Ottokar II, ch’era sa patrunà senza legitimaziun suffizienta dals ducadis da l’Austria e da la Stiria. Rudolf al ha battì il 1278 en la Battaglia sin il Marchfeld. Ils ducadis da l’Austria e da la Stiria èn l’emprim vegnids sut administraziun imperiala. Cun consentiment dals prinzis electurs als ha Rudolf pudì surdar l’onn 1282 sco feud imperial ereditar a ses figls. Uschia ha el mess il crap da fundament per l’avanzament da la chasa da Habsburg a la pli impurtanta dinastia entaifer l’Imperi.
Ils successurs da Rudolf, Adolf da Nassau ed Albrecht I, èn vegnids en conflict cun ils prinzis electurs ch’han elegì il 1308 il Luxemburgais Heinrich VII sco retg. Heinrich è sa spruvà da renovar la dignitad imperiala a l’exempel dal temp dals Staufers. Il 1310 è el sa rendì en l’Italia ed è vegnì encurunà il zercladur 1312, sco emprim retg roman-tudestg suenter Friedrich II, sco imperatur; el è però mort gia l’avust 1313. Il 1314 hai dà in’elecziun dubla: Ludwig il Bavarais da la chasa da Wittelsbach ha concurrenzà cun Friedrich il Bel da la chasa da Habsburg. Ludwig ha bain pudì sa metter tras, ma è bainprest vegnì en in grev conflict cun il papat. En l’Imperi han ils Luxemburgais profità da l’appel dal papa d’eleger in nov retg; il 1346 è Karl IV da la chasa da Luxemburg vegnì elegì da quatter prinzis electurs sco retg. Tar in cumbat tranter Karl e Ludwig n’èsi betg vegnì, damai che l’ultim è mort pauc pli tard.
Karl IV ha relaschà il 1356 la Bulla dad aur che dueva furmar ina sort constituziun dal Sontg Imperi roman. Tras quai è il circul dals prinzis electurs ch’eran admess a l’elecziun dal retg vegnì determinà uffizialmain. Ultra da quai ha Karl fatg ina politica da pussanza dinastica ordvart prosperaivla; a ses figl e successur Wenzel n’èsi però betg reussì da cuntinuar cun la politica da ses bab; l’onn 1400 al han ils prinzis electurs detronisà e remplazzà tras Ruprecht dal Palatinat. Quel ha agì a moda premurada, ma la finala senza success pervi da la mancanza da meds finanzials. Cun la mort dal retg Sigismund il 1437 è la dignitad roiala passada a lunga vista dals Luxemburgais als Habsburgais. L’Imperi è però stà segnà vinavant d’ina fragmentaziun territoriala e grondas parts da la pussanza reala sa chattavan en ils mauns dals signurs territorials seculars ed ecclesiastics resp. en il nord en quels da la Hansa. L’onn 1495, en rom da la Dieta imperiala a Worms, han ins decidì da metter ad ir ina refurma da l’Imperi. Quella dueva impedir mintga furma da faida (pasch publica eterna), ha concludì che la Dieta imperiala duaja vegnir convocada mintg’onn, ha fixà ina taglia imperiala ed introducì ina dretgira da chombra imperiala independenta dal retg. Tras quai han ins tegnì quint a la pretensiun dals prinzis da participar pli ferm ils stans imperials a la pussanza.
L’entschatta d’avust 1291, curt suenter la mort da l’imperatur Rudolf von Habsburg, han las trais valladas dad Uri, Sviz e Sutsilvania renovà in contract da pasch pli vegl. Tar quests territoris, situads en il vest dal domini habsburgais, sa tractavi da cumins ch’eran segnads d’ina giurisdicziun e d’in urden economic cuminaivel. Pervi da l’isolaziun topografica da las valladas e las cundiziuns da viver che pretendevan lavur cumina n’eran las differenzas dals stans betg uschè grondas sco utrò. Tar ils manaders politics tutgavan singulas stirpas aristocraticas e ritgas famiglias da purs.
Uri e Sviz eran suttamess dapi il 1231 resp. 1240 directamain a l’Imperi, na suttastevan pia a nagin prinzi u retg. Pir dapi che Albrecht I e Leopold I han intensivà ils dretgs da suveranitad habsburgais, è la lia – ch’ins aveva l’emprim concepì be per metter frain a las faidas a l’intern da las valladas – vegnida pli e pli en conflict cun Habsburg. Il 1315, en la Battaglia da Morgarten, hai dà in’emprima confruntaziun militara, la quala ils Confederads han decidì en lur favur. En il patg federal ch’è vegnì renovà il medem onn a Brunnen eran uss cuntegnidas passaschas che sa drizzavan cleramain cunter ils Habsburgais; ed ils success dals Confederads, ma er lur basegn da sa giustifitgar vers anora, han er promovì la furmaziun da legendas: ni Guglielm Tell ni il chastellan habsburgais Gessler èn documentads en las funtaunas istoricas.
Pauc pli tard èn s’alliads Lucerna (1332), Turitg (1351), Glaruna e Zug (1352) sco er Berna (1353), uschia ch’è sa furmada la Lia dals otg lieus. Cunter novas emprovas da submissiun da vart dals Habsburgais han els fatg resistenza cun success a chaschun da las Battaglias da Sempach (1386) e da Näfels (1388). En il 15avel tschientaner als èsi schizunt reussì d’ir en l’offensiva e da conquistar l’Argovia (1415) e la Turgovia (1460). Er en las emprovas d’expansiun dal ducadi da Burgogna sut Carl il Temerari èn ils Confederads la finala restads victorius. Medemamain ha l’emprova dal retg Maximilian I fatg naufragi da sfurzar ils Svizzers en rom da l’uschenumnada Guerra svabaisa da renconuscher las decisiuns da la Dieta imperiala da Worms dal 1495. Cun la Pasch da Basilea (1499) èn ils Confederads facticamain sortids dal Sontg Imperi roman, cumbain che quai è pir vegnì confermà en rom da la Pasch Vestfalica dal 1648.
Sut ils Capetins è la Frantscha sa sviluppada en il 13avel tschientaner a la pli impurtanta pussanza politica en l’Europa dal Vest. Gia vers la fin dal temp dals Staufers aveva la Frantscha pratitgà ina politica d’expansiun en il territori da cunfin vers il Sontg Imperi roman; suenter la mort da Friedrich II era quella be anc s’intensivada.
Entant che Philippe III steva anc dal tuttafatg sut l’influenza da ses aug Charles d’Anjou (cf. sutvart), ha ses figl Philippe IV, numnà il Bel, fatg cler da l’entschatta ennà ch’el na veglia betg sa laschar instrumentalisar per la politica dals Anjou en l’Italia dal Sid. Enstagl ha el empruvà da rebatter ils Englais or da lur possessiuns restantas. En la Gascogne n’al dueva quai betg reussir ed en la Flandra – da quel temp ina da las regiuns economicas las pli fermas en l’Europa – ha ses engaschament promovì tendenzas d’independenza. Dapli success ha il retg gì en rom da si’extensiun vers il Sontg Imperi roman. In’allianza cun il retg Albrecht I ha stgaffì las premissas per suttametter vers il 1300 al domini franzos la Burgogna ed ulteriurs territoris da cunfin a la Maas.
Las tentativas d’expensiun han augmentà il basegn finanzial, uschia ch’il retg franzos ha fatg ina politica fiscala rigurusa. Tranter Philippe IV e papa Bonifatius VIII è uschia prorut in conflict pervi da l’imposiziun da taglia dal clerus franzos. Suenter la dispita d’investitura cun il Sontg Imperi roman è questa cuntraversa escalda en in segund cumbat da pussanza tranter la pussanza seculara e l’eclesiastica: Bonifatius ha relaschà la bulla papala Unam Sanctam che postulescha la predominanza absoluta dal papat er en dumondas secularas. A Philippe èsi però reussì da metter en fermanza il papa per in tschert temp. Curt suenter è Bonifatius mort e ses successur Benedictus XI è stà en uffizi be stgars in onn. Cun l’elecziun dal proxim papa, il Franzos Clemens V, è il conflict sa sviluppà definitivamain a favur da la curuna franzosa. Il nov papa ha decidì il 1309 da transferir sia residenza ad Avignon ed è uschia sa mess en la sfera d’influenza dal retg franzos. Igl è quai stà il cumenzament da l’uschenumnà Papat dad Avignon u – ord vista dals adversaris – da la «Praschunia babilonica da la baselgia».
L’onn 1328 è la chasa da Valois suandada a la famiglia dals Capetins ch’era morta ora en la lingia masculina. Il retg englais Edward III Plantagenet ha però medemamain fatg valair pretensiuns al tron, quai ch’ha manà a la Guerra da tschient onns (1337–1453). Las truppas englaisas vegnivan manadas meglier e disponivan dals tiradurs ad artgs lungs temids. Igl è reussì a l’Engalterra da controllar fin il 1360 grondas parts da la Frantscha; ultra da quai pativa la populaziun sut furmaziuns da mercenaris sblundregiantas (armagnacs) ed epidemias (mort naira).
Fin la fin dal 14avel tschientaner èsi reussì als Franzos, cun meds da la guerra strapatschanta, da rebatter ils Englais sin paucs puncts da sustegn a la costa da l’Atlantic e dal Chanal da la Mongia. L’onn 1415 ha Henry V però reprendì la guerra. En la Battaglia dad Azincourt dals 25 d’october 1415 ha el battì cumplettamain l’armada franzosa. La finala è Filip il Bun, il pussant duca da la Burgogna, passà suenter l’assassinadi da ses bab tras aderents dals Valois sin la vart da l’Engalterra, cumbain che quest’allianza è puspè vegnida schliada suenter intgins onns. Il 1420 ha il retg franzos Charles VI renconuschì en il Contract da Troyes las pretensiuns da Henry. Ma quel è mort suenter curt temp. L’adesiun da la Frantscha a l’Engalterra ch’el aveva gì en mira ha uschia fatg naufragi, cumbain che las truppas fidaivlas als Valois controllavan be pli territoris en il sid da la Frantscha. L’apparientscha da Jeanne d’Arc ha però vieut il decurs da la guerra a favur da la Frantscha. Ella ha manà il 1429 il Dauphin Charles VII a Reims a l’uncziun sco retg. Charles VII ha però pudì sa cunvegnir cun il duca da la Burgogna, concedind a quel ina gronda autonomia (che dueva pir vegnir terminada il 1477 sut Louis XI). Ils Englais sa chattavan uss definitivamain en la defensiva ed èn sa retratgs il 1453. Sulettamain Calais als è restà sco davosa bastiun sin il continent.
A partir da quel mument è la Frantscha sezza puspè vegnida activa a moda expansiva. Il 1494 è Charles VIII penetrà en l’Italia, quai ch’ha disturbà decisivamain l’equiliber da las forzas che regiva là. Stgars 30 onns pli tard ha er l’imperatur Karl V intervegnì en l’Italia; igl ha cumenzà in cumbat da decennis tranter las chasas Valois e Habsburg per la predominanza en l’Europa.
Sco in dals emprims pajais ha l’Engalterra sviluppà en il temp medieval structuras parlamentaras. Ils origins dal parlament englais èn da chattar en l’obligaziun feudala dals vasals da la curuna da betg be prestar al retg sustegn militar, mabain d’al cussegliar en dumondas guvernamentalas. Gia dal temp dals retgs normans è quest’obligaziun sa concretisada en furma da la radunanza dal cussegl (curia regis); en quella radunava il retg uvestgs, avats e baruns laics da confidenza. En il decurs dal temp è sa sviluppà sper in gremi pli pitschen permanent in cussegl grond che vegniva convocà tenor basegn; per quest ultim è s’etablì a partir dal 13avel tschientaner la denominaziun ‹parlament›. Gia en la Magna Charta dal 1215 aveva il retg stuì far concessiuns envers quest gremi. En l’ulteriur decurs dal 13avel e 14avel tschientaner ha il parlament cumpiglià adina dapli er represchentants da las citads, baruns e conts che n’eran betg suttamess directamain a la curuna. En l’ulteriur svilup duevan la finala sa furmar las duas chombras caracteristicas House of Lords e House of Commons. Entant ch’ils Lords sa cumponivan da prelats, earls e baruns tschernids dal retg persunalmain, èn ils Commons sa sviluppads pli e pli ad in gremi da conts, purs libers e burgais sco nova cuminanza d’interess politica.
Vitiers è anc vegnida la revolta da purs dal 1381, chaschunada tras imposiziuns da taglia creschentas e la malcuntentientscha cun ils regents. Suenter che las forzas da lavur eran daventadas stgarsas en consequenza da la mort naira era la conscienza da classa dals purs creschida. Cumbain che la revolta è la finala vegnida abattida, han ils signurs feudals betg pudì sa serrar a lunga vista envers las pretensiuns economicas e socialas che sa chattavan en transfurmaziun. Fin la fin dal temp medieval han ins realisà intginas da las pretensiuns principalas dals revoltants, numnadamain l’aboliziun da la serviladad ed il dretg da far cunvegnas libras areguard la lavur cunter pajament.
Ma betg mo a l’intern dal pajais è uschia vegnì mess successivamain terms a la pussanza roiala. Er la politica d’expansiun ha prendì plaunsieu ina fin. En il nord da l’insla ha la Battaglia da Bannockburn terminà il 1314 las tentativas englaisas da suttametter la Scozia ed ha pussibilità als Scots da sviluppar in ferm urden statal sut ils Stuarts. A partir dal 1337 ha l’Engalterra surtut drizzà l’attenziun sin la Guerra da tschient onns cunter la Frantscha. Cun la victoria sper Azincourt l’onn 1415 steva Henry V curt avant unir ils dus reginavels; ses figl Henry VI ha però sguazzà l’avantatg (cf. survart).
Gist suenter la fin da la guerra il 1453 han cumenzà dispitas dinasticas a l’intern dal pajais, las uschenumnadas Guerras da rosas (1455–1485). Quellas èn idas a fin cun la successiun al tron da Henry VII e la ferma forza centrala da la monarchia dals Tudor. Entant che l’attenziun da l’Engalterra era uschia liada a l’intern, ha l’Irlanda pudì avanzar ad in status quasi independent.
Suenter il naufragi da l’uniun tranter la Svezia e la Norvegia (1319–1365) èsi vegnì il 1397 sut regina Margarete a la fundaziun da l’Uniun da Calmar scandinava. L’onn 1363 aveva Margarete, la figlia dal retg danais Waldemar IV Atterdag, maridà il retg Håkon VI da la Norvegia. Suenter la mort dals dus retgs (1375 resp. 1380) ha Margarete cuntanschì l’approvaziun da ses figl Olaf sco regent en uniun persunala. Ella sezza ha manà cun vigur ed inschign diplomatic las fatschentas e suenter la mort prematura dad Olaf l’onn 1387 è ella vegnida renconuschida sco regina dal Danemarc e da la Norvegia. Cura che magnats malcuntents han stgatschà il retg svedais, han las truppas da Margarete occupà la Svezia; suenter in dir cumbat èn quellas la finala er stadas bunas da rumper la resistenza da vart da Stockholm. A Margarete èsi bain reussì da tegnair quint suffizientamain als basegns divergents dals trais reginavels parzials; ma sut ses successurs duevan las tensiuns crescher cuntinuadamain.
Surtut ils Svedais han mantegnì ina tenuta reservada envers l’Uniun che vegniva dominada dals Danais. Els èn sortids il 1520 suenter la Mazzacra da Stockholm; il 1523 è vegnì elegì Gustav Wasa sco retg svedais. La Norvegia da sia vart ha pers si’influenza ed è stada unida cun il Danemarc fin il 1814. La colonia norvegiaisa en la Grönlanda è morta ora en il 15avel tschientaner, probablamain pervi da las cundiziuns climaticas ch’èn pegiuradas.
En il 12avel tschientaner ha il domini castilian en la part centrala da la Spagna chattà ina culminaziun sut Alfonso VII. Ulteriuras victorias en rom da la reconquista dals territoris che sa chattavan en ils mauns dals Maurs èn alura però surtut reussidas en il 12avel e 13avel tschientaner da vart dad Aragón. Questa nova pussanza en Spagna era sa furmada en la part occidentala dal pajais ed era s’unida il 1164 cun Barcelona. Ch’i n’è betg reussì da terminar suenter questas victorias la reconquista, è stà d’attribuir al fatg ch’igl existivan gronds divergenzas tranter Castilia ed Aragón. Pir Sancho IV (1284–1295) ed Alfonso XI (1312–1350) da la Castilia han cuntinuà cun la politica da reconquista. Il 1469 èn Isabel I da Castilia e Ferrando II dad Aragón maridads ed han uschia furmà il territori da la Spagna moderna. Il 1492 èn ils Maurs vegnids stgatschads da Granada, quai ch’ha pussibilità da terminar la reconquista.
Suenter la fin da la reconquista ha gì lieu ina persecuziun da minoritads religiusas. Ils ‹retgs catolics› Isabel I e Ferrando II na vulevan tolerar en lur sfera da pussanza naginas persunas che n’eran betg catolicas. Muslims e gidieus han ins sfurzà da sa laschar battegiar. L’onn 1478 han ins endrizzà l’inquisiziun spagnola cun l’intent da scuvrir e punir ‹nuncartents› ch’eran be sa convertids exteriuramain e che pratitgavan en il zuppà lur veglia cretta. Ils 31 da mars 1492 han Isabel I e Ferrando II relaschà l’Edict da l’Alhambra; quel ha prescrit che tut ils 300 000 gidieus che n’eran betg pronts da sa laschar battegiar stoppian bandunar la Peninsla Iberica. Da quest’emigraziun è sa furmada entaifer il giudaissem la gruppaziun dals sefardim.
En la regiun da Porto è sa sviluppà il contadi da Portugal sco part dal Reginavel d’Asturia-Léon. En il decurs dal 12avel tschientaner era quest contadi daventà talmain pussant ch’el è vegnì declerà independent ed è s’etablì sco Reginavel dal Portugal. Enfin il 1250 – sut gronda participaziun da chavaliers d’auters pajais – ha pudì vegnir terminada la reconquista cun occupar l’Algarve.
Il 1383 è la chasa burgognaisa, ch’aveva regì enfin là, morta ora en il Portugal. Sut la segunda dinastia portugaisa, la chasa Avis, è il Portugal daventà la pussanza maritima e commerziala dominanta en l’Europa. Hendri il Navigatur (1394–1460) ha inizià viadis da scuverta a la costa da l’Africa dal Vest ed il 1498 ha Vasco da Gama scuvert la via maritima vers l’India. Ils regents spagnols han reagì sin questa sfida cun sustegnair l’expediziun da Columbus che tschertgava ina via occidentala vers l’India – el ha chattà l’America precis l’onn che Granada è crudà.
En l’Italia han suverans locals dals Guelfs (‹Welfen›) e Ghibellins (‹Waiblinger›) profità en il 13avel tschientaner dal regress da la pussanza imperiala. Entant ch’ils Ghibellins sa basavan per ordinari pli ferm sin l’aristocrazia, eran ils Guelfs segnads d’ina tscherta vischinanza tar il ‹republicanissem› e vegnivan sustegnids da la baselgia, da la Frantscha e dals Anjou en lur cumbat cunter l’egemonia dals retgs tudestg-romans. En il diever dal pled dals Guelfs da Firenza muntava ‹Ghibellin› tant sco ‹monarc›. En emprima lingia serviva il pled però per designar partidas da la citad concurrentas.
En bleras citads talianas dal temp medieval tardiv è la veglia constituziun communala vegnida remplazzada tras la regenza d’in singul pussant (signore) e sia famiglia. Quai è succedì per metter fin a las dispitas da partida permanentas. En l’Italia dal Nord ha, sper las pussanzas maritimas Venezia e Genua, surtut Milaun enconuschì en il 14avel tschientaner sut la famiglia dals Visconti in temp da fluriziun.
Il nord era stà dapi il temp dad Otto I sut il domini dals regents dal Sontg Imperi roman; suenter la fin dals Staufers è quest’influenza sa schliada quasi dal tuttafatg. La campagna taliana da Heinrich VII (1310–1313) è stada la davosa emprova pli gronda da far valair envers las communas, il papa ed il retg d’Italia ils dretgs imperials en l’Italia Mesauna e Superiura. Quai na dueva però betg reussir a Heinrich IV, tranter auter er pervi da sia mort prematura. E Ludwig il Bavarais e Karl IV n’èn strusch vegnids activs en l’Italia, entant che Ruprecht dal Palatinat è vegnì abattì sanguinusamain da Gian Galeazzo Visconti al pe da las Alps. La finala è la dinastia dals Visconti morta ora e Venezia ha acceptà suenter dirs cumbats ils Sforza sco ertavels da Milaun. Il contract correspundent, la Pasch da Lodi dal 1454, vala gia sco eveniment da la renaschientscha e da la transiziun vers il temp modern.
Tras fatschentas da finanzas e commerzi èn la finala surtut Firenza e Venezia avanzads a republicas citadinas pussantas che duevan dominar sur lung temp la politica en la Toscana ed en il nord da l’Italia. A Firenza regiva dapi il 1434 la famiglia dals Medici, la quala ha mussà interess per ils arts ed è daventada ina da las promoturas principalas da la renaschientscha. Suenter il return dal papat a Roma l’onn 1378 è questa citad sa sviluppada in’ulteriura giada ad ina metropola politica e culturala.
En l’Italia dal Sid han papa Innocenz IV e ses successurs cuntinuà suenter la mort da Friedrich II il cumbat cunter ils Staufers. Damai ch’els n’èn betg stads buns da far quai or d’atgna forza han els l’emprim vulì installar il figl dal retg englais Henry III sco cuntraretg. Suenter che quai ha fatg naufragi ha papa Urban IV clamà en agid Charles d’Anjou, il frar dal retg franzos. Il 1266 è quel ì a riva cun si’armada ed ha victorisà Manfred sper Benevent. Malcuntents cun il reschim despotic da Charles d’Anjou han ins clamà il biadi da Friedrich II, Konrad (numnà Conradino), en il pajais. Ma er quel è vegnì victorisà ed executà. Uss n’era il domini da Charles betg pli en privel ed el ha cumenzà ad extender quel tant en l’Italia Centrala e Superiura sco er vers ost (Albania, restanzas dal reginavel da Jerusalem, Achaia). Alura è el s’allià cun l’ultim imperatur latin Balduin II cun l’intenziun da derscher Michael Palaiologos ch’aveva restaurà il 1261 a Constantinopel l’imperi grec. Ma anc avant che la campagna militara possia cumenzar, è prorutta il 1282 a Palermo ina sullevaziun (‹Vespras sicilianas›). Quella era vegnida instigada dals Bizantins e dal retg Pedro III dad Aragon ed ha eliminà en terriblas mazzacras il regiment d’occupaziun dals Franzos. Ils Aragòns han acceptà la curuna sco retg da Sicilia ch’als è vegnida offerta dals revoltants. L’Italia dal Sid è percunter restada franzosa enfin ch’i dueva reussir il 1442 al retg Alfons V dad Aragòn d’unir la Sicilia e l’Italia Superiura sut ses domini.
Politicamain è l’Italia sa chattada en in stadi desolat dapi la campagna da Napoli da Charles VIII (ch’ha empruvà – la finala adumbatten – da far valair ils dretgs d’Anjou en l’Italia dal Sid). Quella marchescha il cumenzament da las guerras per l’egemonia en l’Italia che duevan perdurar fin en il 16avel tschientaner e ch’annunzian la fin definitiva dal temp medieval en questa regiun.[3]
Dal temp ch’ils cruschaders da l’Occident han installà a Bizanz l’Imperi latin, han singuls reginavels parzials tgirà vinavant la cultura bizantina tradiziunala, vul dir da tempra greca. Tranter quellas era il Reginavel da Nicea sut Ioannes III Dukas Batatzes avanzà en il 13avel tschientaner a la pussanza la pli ferma. Ma pir sut l’imperatur Michael VIII Palaiologos (1259–1282) èsi reussì d’allontanar l’Imperi latin a Constantinopel. Sco avugà dal successur al tron Ioannes IV Laskaris ha quel usurpà la dignitad d’imperatur, ha fatg tschorventar ed impraschunar ses avugadà ed ha uschia fundà la dinastia dals Palaiologs. Il 1259 ha el victorisà il reginavel parzial dad Epirus che rivalisava cun Nicea per la supremazia. Alura ha el fatg il 1261 in contract cun Genua per pudair abatter la flotta veneziana che defendeva a Constantinopel il domini latin. A la republica maritima è vegnida garantida per l’agid correspundent la medema posiziun giuridica sco ch’aveva giudì fin qua Vaniescha entaifer l’Imperi bizantin. Quest contract, ch’ha muntà in’ulteriura greva ipoteca per l’avegnir dal pajais, na fiss però betg stà necessari. Gia paucas emnas pli tard è la citad crudada plitost casualmain e senza agid da Genua en ils mauns da Michael. Quel ha restabilì l’Imperi bizantin ed ha sa laschà curunar en la Hagia Sophia.
Cun ina suletta excepziun han ils Palaiologs tschentà silsuenter tut ils imperaturs fin la fin da l’Imperi bizantin. Tuttina na duevi betg reussir a questa dinastia, ch’ha tuttavia gidà a stabilisar la pussanza, d’impedir il declin successiv da l’Imperi. Gia avant la crudada da la chapitala l’onn 1453 è quest’anteriura pussanza gronda sa diminuida ad in vasal tributar da l’Imperi osmanic che consistiva be pli da la citad da Constantinopel e d’intginas enclavas grecas.
L’Imperi osmanic è sa sviluppà or d’in dals principadis parzials ch’era sa furmà a l’ur occidental dals Seldschucs da Rum. Davart l’istorgia tempriva dals Osmans è enconuschent be pauc. Probablamain derivavan els, tuttina sco ils Seldschucs, da l’Asia Centrala; pervi da las attatgas cuntinuantas dals Mongols aveva Suleyman decidì da s’allocar pli en il vest, en la part orientala da l’Anatolia. Dal biadi guerresc da Suleyman, Osman I Ghasi, duai il nov reginavel avair survegnì il num. A cust dals Bizantins ha Osman extendì ses domini vers vest ed a ses figl Orchan (1326–1359) èsi reussì d’avanzar fin a la Mar Egeica. En il 14avel tschientaner èn ils Osmans avanzads sin il Balcan, nua che Murad I ha victorisà il 1389 sur ils pievels slavs (Battaglia da Cosovo). Vastas parts da la Bosnia, Croazia, Serbia, Albania e Bulgaria èn daventadas ina part da l’Imperi osmanic. Suenter in interregnum – pervi da dispitas internas areguard la successiun al tron – èsi reussì als Osmans il 1453 da conquistar Constantinopel. Cun quai è l’Europa dal Sidost vegnida dal tuttafatg sut la controlla dals Tircs. Quels han cuntinuà cun lur expansiun fin la segunda Bloccada da Vienna dal 1683, la quala dueva far naufragi, e la Battaglia al Kahlenberg. Per ils Grecs ha inizià in domini ester ch’ha durà fin il 19avel tschientaner; durant quest temp è la baselgia ortodoxa stada da grond’impurtanza sco punct d’orientaziun religius e cultural.
Suenter ch’ils Osmans han gì conquistà il 1453 Constantinopel, ha papa Calixtus III appellà a la cristianadad da far ina cruschada. Entaifer l’armada cristiana ch’ha battì il 1456 ils Osmans en la Battaglia sper Belgrad sa chattava er in grond dumber da Croats che vegnivan manads dal franciscan Johannes Capistranus. L’onn 1519 ha papa Leo C numnà ils Croats cun pleds renconuschents Antemurale Christianitatis (‹bastiun da la cristianadad›), perquai ch’els avevan fatg resistenza cunter la derasaziun da l’Imperi osmanic vers l’Europa. Suenter che l’armada cristiana è vegnida abattida dals Tircs en la Battaglia sper Mohács (1526) è er il Reginavel ungarais vegnì sut il domini ester osmanic. Danovamain smanatschavan ils Osmans l’Europa restanta, suenter che las tentativas da defensiun dals Croats avevan manà en il decurs dal 15avel tschientaner a 30 campagnas militaras e 70 citads destruidas.
En il nord è creschì da quel temp il Reginavel lituan e pli tard polac-lituan a moda rasanta. La Pologna vegniva surtut smanatschada da dus stadis vischins: dal Reginavel da la Boemia che fascheva valair pretensiuns sin la curuna polonaisa e da l’Urden teutonic. Retg Kasimir, il davos dals Piasts ch’avevan fundà il Reginavel da la Pologna en il temp medieval tempriv, è sa stentà da sa cunvegnir cun ils vischins en il vest sin via da la diplomazia. Quai al è reussì tant cun la Boemia, cun l’Urden teutonic sco er cun il retg tudestg. Uschia ha Kasimir pudì drizzar si’egliada vers ost. En ina dispita per la successiun ererditara en la Lituania ha el pudì sa far valair e gudagnar uschia novs territoris per la Pologna. Ses titel d’onur ‹il Grond› ha Kasimir però surtut d’engraziar a sia politica da l’intern – ch’è stada segnada da vastas mesiras administrativas – ed a la promoziun da l’economia, dal dretg e da la cultura. Ad ina pussanza gronda europeica è la Pologna la finala avanzada grazia a l’uniun cun il gronducadi da la Lituania. Quai è succedì tras maridaglia da l’ertavla dal tron Jadwiga cun il gronduca Jagiello da la Lituania; quel è vegnì battegià ed è daventà en uniun persunala retg da la Pologna (1356).
Il reginavel parzial occidental ch’era sa furmà or da l’ierta dals invasurs mongolics sut Dschingis-Khan vegniva numnada dals Russ ‹Horda dad aur› (tenor in term mongol-tirc che muntava oriundamain simplamain ‹curt/palaz dal khan›). Quest reginavel era resortì da l’ierta parziala da Dschotschi, il figl da Dschingis-Khan ch’è gia mort il 1227. L’emprim cumpigliava el la part occidentala da la Sibiria e la Corasmia cun ils pievels nomads dals Tircs da Kiptschak. Sut Batu Khan, il segund figl da Dschingis-Khan, èn vegnids suttamess ils Bulgars a la Volga enturn la citad da Bulgar sco er ils principadis russ cun excepziun da Nowgorod. Il Reginavel s’extendeva uschia da la Sibiria fin als cunfins da l’Ungaria e da la Pologna, da la Crim e dal Caucasus fin avant Nowgorod. Ils Mongols èn sa maschadads pli e pli cun la populaziun tirca; ils principadis russ avevan da pajar tribut ed eran obligads al succurs militar, ma han uschiglio pudì conservar ina vasta independenza.
Cun la conversiun dal khan Berke (1257–66) a l’islam è il reginavel vegnì adina pli ferm sut l’influenza da la cultura islamica; en la politica exteriura è quai s’exprimì en in’avischinaziun fitg stretga al sultanat dals Mamelucs en l’Egipta. Ils lioms cun ils ulteriurs reginavels mongolics èn percunter sa schluccads. Dapi il 1260 era il reginavel occidental independent dal khan superiur. Silsuenter hai adina puspè dà dispitas commerzialas e conflicts militars cun ils ulteriurs reginavels parzials per la predominanza en la Persia; quai sco er cumbats da pussanza a l’intern han flaivlentà pli e pli il Reginavel. Il 1380 ha la Horda dad aur pers la Battaglia sin il Kulikowo Pole ed ha stuì acceptar la predominanza dal principadi grond da Moscau sco pussanza regiunala, a la quala ha er stuì guntgir la Rus da Kiev ch’era londervi d’ir da rendì. L’onn 1480, suenter la Gronda scuntrada al flum Ugra, ha Iwan il Grond terminà definitivamain la pussanza mongola en la Russia ed ha tschentà il fundament dal stadi naziunal russ.
Ils 18 da matg 1291 han armadas muslimas conquistà Akkon, la davosa bastiun cristiana en Terra sontga. Quest eveniment ha be pli muntà formalmain la fin da las cruschadas. Gia ditg avant era la posiziun da l’Occident sa midada. Las cruschadas han stgaffì la premissa per contacts culturals ed economics cun Bizanz ed ils territoris islamics situads pli lunsch vers l’ost. Bizanz furmava la plazza da martgà, sin la quala i deva da cumprar praticamain tut e l’Europa ha emprendì a conuscher novas martganzias, sco per exempel taila da saida, spezarias, fritga e spievels or da vaider. La gronda part da questa rauba pudevan be sa prestar Europeans ritgs; ma il commerzi ed il transport eran lavurs ordvart lucrativas. L’economia da finanzas ch’era sa svegliada da nov era anc giuvna. En l’Italia dal Nord èn sa sviluppadas las emprimas banche, vul dir biros da stgomi e da credit, e la finala las grondas cumpagnias da commerzi – societads che finanziavan a l’engronda la producziun ed il commerzi internaziunal e che retschavevan persuenter savens privilegis e monopols statals. Ils pli gronds crediturs finanziavan schizunt las guerras dals regents. Famiglias sco ils Fugger en Germania, ils Medici en l’Italia u ils de la Poles en l’Engalterra han cuntanschì in’enorma pussanza politica ed economica.
Ma l’economia na pudeva betg be sa basar sin ils imports; igl è er sa sviluppà in viv export vers l’ost. Commerziants europeics han tramess en l’Orient entiras chargias da bastiment cun taila da launa, granezza, glin, vin, sal, lain u pellitschas. La Mar Mediterrana n’era betg suttamessa en medema maniera a la predominanza islamica sco las vias da commerzi sin la terra. Il fatg che la via maritima era uschia per ina buna part liberada da pretensiuns da duana, ha animà ils Europeans da construir flottas da commerzi, e quai malgrà ch’igl als mancava per gronda part l’experientscha correspundenta. A medem temp èn er sa derasadas novas metodas da fabricaziun (tailas, tessids, metals).
Surtut Genua e Venezia han d’engraziar lur avanzament al commerzi tranter vest ed ost ch’era da quel temp en plaina fluriziun. Da lur basas da commerzi en la part orientala da la Mar Mediterrana èn Venezia e Genua penetrads adina pli lunsch vers ost en ils reginavels mongolics. La finamira era quella d’entrar en novs contacts commerzials e d’avrir novs martgads.
En quest connex stattan er ils viadis da la famiglia da commerziants veneziana Polo. Tranter il 1260 ed il 1269 èn ils frars Nicolò e Matteo Polo viagiads fin en la Mongolia; sco mess uffizials dal papa èn els alura avanzads a partir dal 1271 sin via terrestra fin en la China dal Nord. Là en els vegnids beneventads dal regent Kubilai Khan. Surtut Marco Polo, il figl da Nicolò, è sinaquai vegnì incumbensa dal khan cun diversas missiuns ch’al han manà en tut las parts da l’imperi. Il 1295 èn els returnads cun la nav a Venezia, e quai chargiads cun gronds gudogns. Paucs onns pli tard ha Marco Polo dictà ses rapport da viadi; quel è bainspert sa derasà en numerus manuscrits e dueva marcar a moda duraivla il maletg europeic da l’Orient Extrem.
La dumonda economica ha chattà ulteriurs stimuls tras martgads e fieras spezialisadas. Ils signurs feudals han procurà per in andament ordinà da talas occurrenzas; els han garantì la pasch dal martgà ed han retschet persuenter entradas da dazis e taglias da commerzi. Enconuschentas eran da quel temp surtut las fieras en la Champagne franzosa. Martgadants da l’entira Europa e dal Proxim Orient sa rendevan da lieu a lieu, cumpravan e vendevan ed han uschia stgaffì ina rait da commerzi che tanscheva fin en la Scozia ed en la Scandinavia. Cun s’unir per pudair transportar lur martganzia a moda pli segira e favuraivla han ils martgadants gudagnà influenza, per exempel cura ch’i sa tractava da sa cunvegnir areguard ils pretschs e dazis sin via pli bunmartgads. La pli pussanta associaziun da partenaris da commerzi che persequitavan ils medems interess ha furmà la Hansa. Quella è naschida sco societad cooperativa dals commerziants a distanza da la Germania Bassa e dal Vest. Da la mesadad dal 12avel tschientaner fin en il 14avel tschientaner dueva ella sa sviluppar en la Mar dal Nord e da l’Ost ad in veritabel imperi.
La Hansa represchentava ses commembers envers pussanzas estras, e quai sco atgna persuna giuridica. Ils purtaders da questa cooperativa pratitgavan la medema professiun, eran d’ina provegnientscha professiunala cumparegliabla; malgrà la tempra surregiunala ha ella uschia pudì sviluppar ina cumpactadad surprendenta areguard las finamiras communablas e la realisaziun pratica da quellas. En rom da la muntada creschenta da las citads e da la colonisaziun cuntinuanta en l’ost han las citads tudestgas a la Mar da l’Ost furmà la basa d’operaziun economica da la Hansa. Da qua anora èn ils commerziants da quella sa mesirads cun success cun ils concurrents (surtut da derivanza scandinava). Sustegnids da las autoritads localas è sa sviluppà in imperi da commerzi che cumpigliava contorias da Nowgorod en l’ost sur Bergen en il nord fin a Brügge e Londra en il vest.
Vers la fin dal 13avel tschientaner ha la citad imperiala da Lübeck surpiglià la direcziun da la Hansa al lieu da l’associaziun da Gotland. Quai ha mess ad ir in process da midada en il rom dal qual las singulas citads èn sa preschentadas sco mercenaris, uschia che la Hansa da mercenaris è daventada in’associaziun da citads da la Hansa. Envers ils divers regents locals ha la Hansa s’acquistà independenza e pussanza – sche necessari er cun la forza da las armas. Quai è sa mussà en la confruntaziun militara cun il Danemarc ch’è ida a fin il 1370 a moda ordvart avantagiusa (Pasch da Stalsund). Il declin da la Hansa è vegnì inizià en il 15avel tschientaner cura ch’ils Englais e surtut ils Ollandais èn avanzads adina dapli en il territori da la Mar da l’Ost. La Hansa è sinaquai s’orientada pli ferm ad ina politica da commerzi naziunala e protecziunistica ed ha pers sia muntada sco pussanza gronda economica.
En il decurs dal 15avel tschientaner è tschessada la muntada da las fieras en la Champagne per il commerzi en direcziun nord-sid. Al lieu da quellas vegniva dà uss la preferenza a la via maritima tranter la Flandra e l’Italia. Ultra da quai han adina dapli commerziants da launa englais cumenzà ad exportar vestgadira enstagl da launa, quai ch’ha fatg donn a las manufacturas da ponn en l’Ollanda. Decisiv è er stà l’impediment dal commerzi cun la Levanta tras la midada da quel da l’Imperi bizantin a l’Imperi osmanic. En vista a tut quests svilups hai gì num d’ir en tschertga da vias da commerzi alternativas – enturn la part meridiunala da l’Africa vers l’India e sur l’Atlantic en l’America.
Questas midadas han er promovì la fundaziun ed il svilup da las citads. Tranter il declin da l’Imperi roman e ca. l’onn 1000 n’eran strusch vegnidas fundadas novas citads en l’Europa. Las relaziuns commerzialas prosperantas han però clamà suenter novas fieras e suenter la fundaziun da novas citads situadas a las vias da commerzi e da transport. Da ca. 1100 fin il 1250 è il dumber da dretgs da citad s’augmentà en l’Europa per diesch giadas; quest svilup ha l’emprim cuntinuà durant il temp medieval tardiv, è lura però vegnì franà da la catastrofa demografica chaschunada da la pestilenza. Citads sco Puntina, Francfurt, Hamburg, Brügge, Gent u Oxford han pir cumenzà a prosperar da quel temp. Ina pitschna citad dumbrava per ordinari radund 2500 abitants, ina citad d’impurtanza radund 20 000. Citads grondas odiernas sco Londra u Genua avevan da quel temp 50 000 abitants. Las pli grondas metropolas cun radund 100 000 abitants furmavan Paris, Venezia e Milaun. ‹Aria citadina fa ins libers› era il motto dal temp. Nundumbraivels servs e purs depauperisads èn sa rendids en las citads; ina gronda activitad da construcziun ha sustegnì il svilup da quellas. Las citads sezzas han sviluppà ina schientscha politica, èn sa fatgas independentas da la noblezza e dal clerus, han incassà agens dazis e taglias ed han mess ad ir in’atgna giurisdicziun. En l’Italia dal Nord e Centrala han ins installà las emprimas administraziuns communalas, in model ch’è bainprest vegnì imità en tut l’Europa. En las citads èn er sa sviluppadas corporaziuns da mastergnants e commerziants – las mastergnanzas – ch’han gudagnà grond’influenza sin la vita economica.
En il temp medieval tempriv ed autmedieval aveva be in pitschen circul da persunas access ad ina furmaziun elementara sco leger, scriver e far quint. La gronda massa dal pievel, schizunt da l’aristocrazia, na possedeva nagina u be ina fitg modesta furmaziun. Sulettamain en las scolas claustralas devi la pussaivladad da s’acquistar savida, ma be per quels ch’eran pronts da s’obligar al servetsch en l’urden. A partir da l’onn 1000 hai dà parallelamain al svilup da las citads uschenumnadas scolas da catedrala. Quellas han er furmà figls da nobels e da la burgaisia, gea schizunt servs, e quai senza che quels stuevan sa suttametter a la vita conventuala. Las scolas da catedrala, ch’èn sa sviluppadas surtut en Frantscha, han reducì la materia d’instrucziun als set ‹arts libers› che vegnivan gia emprendids en la Roma antica dals burgais libers e che sa cumponan dal trivium (grammatica, logica e retorica) e dal quadrivium (aritmetica, astronomia, geometria e musica). Legids vegnivan be in pitschen dumber da scripturs renconuschids da l’antica tardiva e dal temp medieval tempriv sco Boethius, Cassiodor u Isidor da Sevilla.
Cun las cruschadas è l’Occident cristian vegnì en contact cun il mund spiertal da l’islam. Blers Europeans interessads a la furmaziun han emprendì a conuscher la matematica, astronomia, medischina e filosofia araba; ed en las bibliotecas da l’Orient han els legì per l’emprima giada classichers grecs (sco Aristoteles che vegniva numnà en il temp medieval ‹il filosof›) en versiun originala. Er sur la part da la Spagna ch’era occupada dals muslims èn arrivads blers impuls en l’Europa cristiana, surtut en Frantscha. Il sistem da furmaziun exemplaric dal mund islam è medemamain vegnì recepì cun interess. Pervi da las regulaziuns ed ils plans d’instrucziun severs han las scolas claustralas e scolas da catedrala però mussà difficultads d’integrar ils novs cuntegns.
A quest punct na sa laschava il svilup d’universitads libras betg pli retegnair, e quai cumbain che Petrus Abaelardus, in dals piuniers da quest svilup, era anc stà expost a la persecuziun tras la baselgia (surtut tras Bernard da Clairvaux). Ensemen cun la creschientscha ed il success da las metropolas da commerzi èn er sa furmadas a partir da la mesadad dal 13avel tschientaner las universitads: Bologna, Padua, Paris, Orléans, Montpellier, Cambridge ed Oxford, per numnar be intginas da las fundaziuns da quel temp. Gia bainbaud èsi vegnì en moda che mintga citad bainstanta deva suttetg ad enconuschents scienziads ed alloschava in grond dumber da students.
Las emprimas universitads dal temp medieval tardiv na disponivan da nagins agens edifizis u da stanzas da prelecziuns. Tut tenor situaziun faschev’ins diever da lieus publics per las prelecziuns: en l’Italia eran quai savens plazzas da la citad, en Frantscha claustrigls ed en l’Engalterra avevan las prelecziuns magari simplamain lieu a l’ur da la via. Pir pli tard han magisters ch’avevan success e che vegnivan pajads directamain dals students che frequentavan lur prelecziuns prendì en locaziun localitads per lur prelecziuns. E gia baud hai dà las emprimas revoltas da students: cumbain ch’ina universitad furmava la luschezza d’ina citad, hai tuttina dà vaira savens dispitas cun las organisaziuns da students pervi da pretschs memia auts per alloschi e dunsena e critica pervi da vias memia tschuffas u ustiers ch’engianavan. A Paris è il conflict escalà il 1229 talmain che l’universitad ha smanatschà suenter la mort violenta da plirs students da dischlocar en in’autra citad. Papa Gregor IX ha sinaquai relaschà ina bulla ch’ha garantì l’independenza da l’Universitad da Paris. Da qua davent èn las universitads daventadas adina pli autonomas ed han relaschà lur atgnas perscripziuns.
Il filosof William of Ockham, ch’è enconuschent pervi dal princip dal cuntè da far la barba dad Ockham, ed il nominalissem han inizià la fin da las debattas scolasticas fitg teoreticas ed han fullà via a la scienza empirica ed experimentala. Tenor Ockham dueva la filosofia be s’occupar da chaussas, davart las qualas sa laschava gudagnar savida per propi (princip da la spargnusadad, englais parsimony). Precursurs medievals da la perscrutaziun experimentala pon ins gia fastizar en la rescuverta dad Aristoteles ed en l’ovra da Roger Bacon. A moda spezialmain critica envers ils scolastichers è s’exprimì Nikolaus von Kues. Per motivs da princip è el er sa drizzà cunter ina posiziun centrala da la Terra entaifer l’univers ed ha uschia anticipà il maletg heliocentric da Nikolaus Copernicus.
Curt avant e suenter la crudada da Constantinopel è er in grond dumber da scienziads bizantins arrivà en l’Europa (sco p.ex. Basilius Bessarion). E gia avant eran codices bizantins arrivads en l’Occident (p.ex. tras Giovanni Aurispa).
La gronda part da las novaziuns tecnicas dal 14avel e 15avel tschientaner n’èn betg provegnidas da l’Europa, mabain da la China e da l’Arabia. L’effect revoluziunar n’è savens betg resultà da las invenziuns sezzas, mabain da las novas furmas da las applitgar. Uschia era per exempel la pulvra da sajettar gia enconuschenta dapi daditg als Chinais; ma pir ils Europeans han realisà il potenzial militar da quella e l’han applitgà a chaschun da lur conquistas e colonisaziuns. En quest connex èn er stads centrals ils progress sin il sectur da la navigaziun. Il cumpass, l’astrolab ed il sextant han lubì – ensemen cun il progress en la construcziun da bastiments – da viagiar sur l’auta mar. La stampa da cudeschs da Gutenberg n’ha betg be pussibilità la refurmaziun protestanta, mabain ha gidà en general a derasar la savida ed ha uschia contribuì ad ina societad cun ina pli auta cumpart da persunas ch’eran ablas da leger.
Vers il 1300–1350 ha gì lieu la transiziun en il pitschen temp da glatsch ch’è suandà ad ina fasa climatica relativamain miaivla. Il clima pli fraid ha reducì las racoltas; igl èn suandadas fominas, epidemias e guerras burgaisas. Ils pli impurtants eveniments èn stads la gronda fomina dal 1315–1317, la mort naira e la Guerra da tschient onns. Suenter che la populaziun da l’Europa era sa reducida sin la mesadad, han ils survivents gì a disposiziun bler terren ed en consequenza da quai è la lavur daventada pli chara. Emprovas dals possessurs da terren da limitar las pajas cun agid da leschas – per exempel en furma dal Statute of Labourers englais dal 1351 – han fatg naufragi. Facticamain ha quest svilup instradà la fin da la serviladad en vastas parts da l’Europa. En l’Europa da l’Ost percunter devi be paucas citads grondas cun ina burgaisia ferma avunda per pudair tegnair pitg envers ils gronds proprietaris da terren. Perquai èsi reussì a quests ultims da sfurzar la populaziun rurala en ina dependenza anc pli gronda.
La gronda pestilenza, numnada pli tard mort naira, è stada la pli gronda catastrofa ch’ha insumma tutgà insacura la populaziun en l’Europa. Almain 25 %, forsa schizunt in terz da l’entira populaziun è daventada unfrenda da quella; e las epidemias successuras han gì per consequenza ch’il trend negativ areguard il dumber da la populaziun ha cuntinuà fin la fin dal 15avel tschientaner.
L’epidemia è vegnida importada nà da l’Asia ed è sa derasada en ils onns 1347 fin 1351 en tut l’Europa. Ord vista medicinala sa tracti d’ina malsogna d’animals ruiders (ratuns) che vegn chaschunada d’ina bacteria e che po vegnir transmessa tras plugls sin l’uman. Las relaziuns igienicas insuffizientas da quel temp han promovì la derasaziun da l’epidemia; pertutgadas èn surtut stadas las classas socialas inferiuras, vul dir persunas povras e flaivlentadas tras in nutriment manglus.
Las consequenzas da questa catastrofa èn sa manifestadas en tut ils secturs da la vita. Igl èn sa derasadas metodas popularas per sa defender cunter l’epidemia (autoflagellaziun, amulets, vuts), ma er excess violents cunter minoritads (surtut gidieus) ch’ins fascheva responsablas per l’epidemia. La mort en massa ha manà ad ina mancanza drastica da forzas da lavur; per part èsi reussì als purs da profitar da questa situaziun, sco en l’Engalterra nua che la serviladad è vegnida schliada fin la fin dal temp medieval. Ultra da quai ha la diminuziun da la populaziun gì per consequenza ch’entiras regiuns èn vegnidas bandunadas e che la populaziun è ida a star pli e pli en las citads. En quellas èn creschidas las tensiuns tranter ils sesents ed ils novarrivads.
L’atmosfera apocaliptica che regiva per part – ma tuttavia betg generalmain – ha sveglià en blers il giavisch d’intensivar lur exercizi da la religiun. Il studi da la Bibla intermediava als umans la moda da viver simpla da Jesus Cristus e dals apostels. A quest exempel correspundeva la pratica entaifer la baselgia existenta adina pli pauc, quai tant pli ch’il papat residiava dapi il 1309 ad Avignon e s’allontanava adina pli fitg dals umans. Vitiers è anc vegnì il Schisma da l’Occident dal 1378 ch’ha pir pudì vegnir terminà tras il conciliarissem (Concil da Constanza). Pervi da questa crisa da cretta èn naschids adina dapli urdens mendicants e cuminanzas apostolicas che vulevan sa deditgar a la vita simpla. Blers da quels ha la baselgia persequità pervi d’eresia, uschia per exempel ils valdais, ils cathars u ils frars dal liber spiert. Per motivs cumparegliabels han gì lieu en il decurs dal temp medieval tardiv en l’entira Europa persecuziuns dals gidieus; blers dad els èn emigrads en la part occidentala da l’Europa Centrala.
Dapi l’entschatta dal 14avel tschientaner è il papat vegnì adina pli fitg sut l’influenza da la curuna franzosa. Quest svilup dueva culminar en la dischlocaziun da sia sedia ad Avignon l’onn 1309. Cura ch’il papa ha decidì il 1377 da returnar a Roma, han ins elegì ad Avignon e Roma differents papas, quai ch’ha manà a l’uschenumnà (Grond) Schisma da l’Occident (1378–1417). Quest schisma ha furmà tant in affar religius sco er politic: entant che l’Engalterra sustegneva il papa a Roma, èn ils adversaris da guerra Frantscha e Scozia sa mess sin la vart dal papa ad Avignon. L’Italia ed oravant tut Roma han fatg valair che la veglia sedia da l’Imperi saja il lieu legitim per dar suttetg a la baselgia da Jesus Cristus. Ma pervi dal cumbat per il tron latent eran ils Anjou a Napoli da la vart dad Avignon ed er Milaun sut ils Visconti aveva ina tenuta variabla pervi da las relaziuns cun la Frantscha.
Il Concil da Constanza (1414–1418) ha puspè unì il papat a Roma. Silsuenter dueva l’unitad da la baselgia dal vest bain anc perdurar tschient onns e la Sontga Sedia accumular ina facultad pli gronda che mai; ma il Schisma da l’Occident aveva tuttina chaschunà donns ch’èn sa mussads sco irreparabels. Il conflict a l’intern da la baselgia ha promovì l’anticlericalissem tant tar ils regents sco er tar ils subdits; e la spartiziun a l’intern ha purschì spazi a moviments da refurma ch’han la finala manà ad ina vieuta radicala.
Cumbain che la baselgia dal vest ha battì sur lung temp cunter moviments eretics, hai tuttina dà durant il temp medieval tardiv tendenzas refurmatoricas a l’intern da la baselgia. L’emprima da quellas ha preschentà John Wyclif ch’era professer ad Oxford. Wyclif ha proponì da resguardar sulet la Bibla sco autoritad areguard dumondas religiusas; el è s’exprimì cunter la transsubstanziaziun, il celibat ed ils perduns. Medemamain ha el translatà la Bibla en englais. Cumbain che Wyclif disponiva entaifer l’aristocrazia englaisa d’amis d’influenza, sco per exempel John of Gaunt, è sia partida, ils lollards, la finala vegnida supprimida.
Las ductrinas dal spiritual boemian Jan Hus sa basavan cun paucas excepziuns sin quellas da John Wyclif. Tuttina èsi reussì a ses aderents, ils hussits, da cuntanscher bler pli grond’influenza ch’ils lollards. Hus aveva chattà en la Boemia in grond dumber d’aderents e cura ch’el è vegnì brischà il 1415 pervi d’eresia ha quai chaschunà ina revolta. Las Guerras dals hussits ch’èn suandadas n’han bain betg manà a l’independenza religiusa e naziunala da la Boemia, ma ellas han indeblì l’influenza ecclesiastica e tudestga.
Sin l’axa cronologica na fa il temp da la refurmaziun bain betg pli part dal temp medieval tardiv. Ma ella ha manà a fin l’unitad da la baselgia dal vest ch’aveva furmà ina da las atgnadads centralas dal temp medieval.
Martin Luther, in muntg tudestg, ha mess ad ir la refurmaziun cun prender posiziun envers bleras dumondas teologicas a moda differenta da la baselgia uffiziala (surtut areguard il commerzi cun perduns e la penetienza). La basa sociala da quest moviment han furmà lavurers, students e giuvenils. In’impurtanta staziun è stada la distribuziun da 95 tesas a ses collegas docents (tenor la legenda duai el er avair fermà quellas vi da la baselgia dal chastè da Wittenberg). Papa Leo X aveva renovà il 1514 il commerzi cun perduns per finanziar la construcziun dal nov Dom da s. Peder. La Dieta imperiala a Worms (1521) ha cumandà a Luther da revocar sias ideas ch’eran vegnidas condemnadas sco eresia. Refusond Luther da far quest pass, è el vegnì embannì tras Karl V. Sut la protecziun da Friedrich il Sabi da la Saxonia ha el pudì sa retrair e scriver tranter auter ina translaziun tudestga dal tuttafatg nova dal Nov Testament; il 1534 ha el cumplettà quella tras ina nova translaziun dal Vegl Testament.
Per blers prinzis seculars ha la refurmaziun furmà ina chaschun bainvegnida per augmentar lur possess e lur influenza; ed er la burgaisia citadina ed ils purs pudevan profitar. Cunter la refurmaziun è sa drizzada la cuntrarefurmaziun catolica. L’Europa era uss dividida en ina part settentriunala protestanta ed ina part meridiunala catolica; quai dueva furmar la basa per las guerras da religiun dal 16avel e 17avel tschientaner.
Da l’entschatta dal 14avel tschientaner derivan las ovras da Giotto che mussan gia vers la renaschientscha. En la pictura discurr’ins d’ina renaschientscha dal nord cun il center en ils Pajais Bass e da la renaschientscha taliana cun Firenza sco punct central. Entant che l’art dal nord s’orientava pli ferm a musters e surfatschas – sco per exempel l’art da Jan van Eyck –, han ils picturs talians er perscrutà champs sco l’anatomia e la geometria. La scuverta da la perspectiva dal punct da projecziun che vegn attribuida a Brunelleschi ha furmà in impurtant pass vers ina represchentaziun realistica. La renaschientscha taliana ha cuntanschì sia culminaziun en l’art da Leonardo da Vinci, Michelangelo e Raffael.
Entant che las catedralas goticas èn restadas en moda en ils pajais da l’Europa dal Nord, n’ha quest stil architectonic mai propi pudì fitgar pe en l’Italia. Qua han ils architects da la renaschientscha sa laschà inspirar d’edifizis classics. Sco capodovra da quel temp vala il dom Santa Maria del Fiore a Firenza ch’è vegni concepì da Brunelleschi.
Il pli impurtant svilup entaifer la litteratura dal temp medieval tardiv è stà il diever creschent da las linguas dal pievel al lieu dal latin. Populars eran romans, ils quals tractavan savens la legenda dal Sontg Graal.
L’autur ch’ha annunzià pli fitg che tut ils auters la vegnida d’in temp nov, è stà Dante Alighieri. Sia ‹Divina Commedia›, scritta per talian, descriva bain il maletg dal mund religius-medieval en il qual er el era francà; ma l’autur fa diever per quest intent d’in stil che sa basa sin models da l’antica. Ulteriurs promoturs dal talian èn stads Francesco Petrarca ch’ha scrit cun ses ‹Canzoniere› las emprimas poesias modernas e Giovanni Boccaccio cun ses ‹Decamerone›. En l’Engalterra ha Geoffrey Chaucer contribuì cun sias ‹Canterbury Tales› ad etablir l’englais sco lingua litterara. Tuttina sco Boccaccio è er Chaucer s’occupà plitost da la vita da mintgadi che da temas religius u mitologics. Ed en Germania dueva la translaziun da la Bibla da Martin Luther furmar il fundament da la lingua da scrittira tudestga.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
