From Wikipedia, the free encyclopedia
La Spagna (uffizialmain Reginavel da la Spagna, spagnol Reino de España [ˈrejno ð(e) esˈpaɲa]) è in stadi situà en l’Europa dal Sidvest che furma ina monarchia ereditara parlamentara. Il territori statal sa chatta per gronda part sin la Peninsla Iberica. La Spagna è sutdividida en 17 communitads autonomas e duas citads autonomas, Ceuta e Melilla. La chapitala furma Madrid. La Spagna è commembra da l’ONU, da l’UE, da l’OECD e da la NATO. Il pajais figurescha tranter las ventg pli grondas naziuns d’export e d’import.[1]
| Reginavel da la Spagna Reino de España (spagnol) | |||||
| |||||
| Parola: Plus Ultra | |||||
| Lingua uffiziala | spagnol | ||||
| Chapitala | Madrid | ||||
| Furma da stadi | monarchia parlamentara | ||||
| Schef da stadi | retg Felipe VI | ||||
| Schef da la regenza | president da la regenza Pedro Sanchéz | ||||
| Surfatscha | 504 645 km² | ||||
| Abitants | 46 423 064 (2015) | ||||
| Spessezza | 92 abitants per km² | ||||
| Munaida | euro | ||||
| Independenza | 1716 | ||||
| Imni naziunal | Marcha Real | ||||
| Di da festa naziunala | 12 d’october | ||||
| Zona d'urari | UTC+1 | ||||
| Numer da l'auto | ES | ||||
| TLD d'internet | .es | ||||
| Preselecziun | +34 | ||||
 | |||||
 | |||||
La Spagna sa chatta ensemen cun il Portugal (en il vest) e Gibraltar (en il sid; appartegna al Reginavel Unì) sin la Peninsla Iberica, e quai tranter 36° e 43,5° latituda settentriunala sco er 9° longhituda occidentala e 3° longhituda orientala (senza las Balearas, Inslas Canarias, Ceuta e Melilla). La Spagna cumpiglia stgars sis setavels da la Peninsla Iberica. En il nordost, per lung da la chadaina da muntognas da las Pireneas, cunfinescha la Spagna cun la Frantscha ed il stadi pitschen Andorra.
Tar il territori statal tutgan ultra da quai las Balearas situadas en la Mar Mediterrana, las Inslas Canarias che sa chattan en l’Atlantic sco er las citads da Ceuta e Melilla situadas a la costa da l’Africa dal Nord. En Frantscha posseda la Spagna l’exclava Llívia. En pli appartegnan a la Spagna pliras inslas che sa chattan gist davant la costa marocana: Islas Chafarinas, Peñón de Alhucemas, Isla del Perejil, ultra da quai la peninsla Peñón de Vélez de la Gomera. L’Isla de Alborán è situada 50 kilometers al nord da la costa marocana. In’ulteriura gruppa da pitschnas inslas e grips, las Islas Columbretes, giascha radund 55 kilometers a l’ost da Castellón de la Plana, sin il medem grad da latituda sco Mallorca.
Il punct situà il pli en il nord da la Spagna è Estaca de Bares en la Galizia, sin la terra franca è il punct il pli en il vest Cabo Touriñán (medemamain en la Galizia), il punct il pli en il sid la Punta Marroquí sper Tarifa ed il punct il pli en l’ost il Cap de Creus a la Costa Brava. La pli gronda extensiun dal pajais dal nord al sid mesira 856 kilometers e da l’ost al vest 1020 kilometers. Il punct il pli en il vest ed en il sid da l’entira Spagna sa chatta sin l’insla Canaria El Hierro, il punct il pli en l’ost sin l’insla Baleara Menorca.
L’autezza media dal territori statal da ca. 660 m s.m. è ina da las pli autas en tut l’Europa. La structuraziun spaziala da la Peninsla vegn dominada da sis gronds sistems da muntognas.
Dals sis gronds sistems da muntognas èn tschintg orientads en direcziun vest-ost.
Tranter las chadainas da muntognas curran ils tschintg gronds sistems da flums, dals quals quatter han in’orientaziun ost-vest, sbuccan en l’Atlantic ed han lur origin en il Sistem Iberic che furma il grond sparta-auas sin la Peninsla. Tranter la Muntogna Cantabrica ed il Sistem Central cula il Duero; pli al sid sa chattan Tajo e Guardiana che mainan medemamain da l’ost vers il vest; il medem vala per il Guadalquivir situà en il sid da la Sierra Morena.
En la foppa tranter il Sistem Iberic e las Pireneas cula percunter l’Ebro en direcziun da la Mar Mediterrana. Quest flum nascha en la Muntogna Cantabrica e maina dal nordvest vers il sidost.
En il center da la Peninsla Iberica sa chatta ina planira auta fitg vasta che vegn numnada Planira auta da la Castiglia u simplamain Meseta. En il nord vegn la planira cunfinada da la Muntogna Cantabrica, en l’ost dal Sistem Iberic ed en il sid da la Sierra Morena. En il sidvest maina la planira auta en l’Extremadura ch’è situada in pau pli a bass e n’è betg uschè planiva. Tras il Sistem Central vegn la planira partida en duas parts (la Meseta dal Nord e la Meseta dal Sid), da la quala la settentriunala sa chatta in pau pli ad aut. Las grondas citads en la part dal nord (Valladolid, León, Burgos, Salamanca) èn situadas sin in’autezza da 700 fin 900 meters, quellas en il sid (Madrid, Toledo, Ciudad Real) sin in’autezza tranter 500 e 700 meters.
Bundant pli a bass èn situadas las foppas che vegnan percurridas da Guadalquivir ed Ebro. Damai che las muntognas tanschan bunamain dapertut fin sper la mar, n’enconuscha il pajais strusch planiras pli grondas en vischinanza da las costas.
Il clima en Spagna sa lascha sutdivider suandantamain:
La vegetaziun da la Peninsla Iberica sa divida en trais zonas:
Là nua che vegnan cultivadas plantas da cultura èn necessaris indrizs da sauar.
La fauna spagnola è segnada d’ina fitg gronda diversitad da las spezias. Damai ch’il pajais è relativamain pauc populà, han pudì surviver qua spezias d’animals ch’èn vegnidas extirpadas en l’ulteriura Europa dal Vest. Ultra da quai èn sa furmadas intginas spezias endemicas, cunquai che la Peninsla Iberica è dividida da l’ulteriura Europa tras las Pireneas.
En il nordvest ed en la part centrala da la Spagna e per part er en la Sierra Morena vivan en tut radund 2500 lufs. Il luf iberic (Canis lupus signatus) furma uschia la populaziun da lufs la pli gronda e pli stabila en tut l’Europa dal Vest. En la Muntogna Cantabrica ed en las Pireneas vivan radund 200 urs brins. Entant che la populaziun dals urs cantabrics vala sco stabila, èn ils urs en las Pireneas periclitads acutamain da l’extirpaziun. Il luf-tscherver iberic exista be en Spagna ed en il Portugal; cun main che 300 animals che vivan al liber è el smanatschà fermamain. En il nord da la Spagna èn da chasa intginas da las davosas populaziuns dal visun europeic ch’èn da chattar en l’Europa Occidentala. Ulteriurs mammals caracteristics da la Spagna, ils quals èn uschiglio be da chattar en l’Africa u en l’Asia Anteriura, furman il giat ginestra, il mungo, il capricorn iberic u il chamutsch da las Pireneas. En Spagna vivan gist trais spezias da lieurs: la lieur brina sco er las duas spezias endemicas lieur iberica e lieur da Castroviejo. Animals frequents èn tschierv, chavriel, stgilat, cunigl, portg selvadi, fiergna, tais e vulp. Muflons e muntanellas èn da chattar en regiuns muntagnardas, giats selvadis en guauds pli gronds e ludras en diversas zonas fluvialas.
En las Pireneas ed en la Muntogna Cantabrica èn da chasa tschess barbets; tschess dal chapitsch, tschess cularin e tschess egipzians scuntran ins en vastas parts dal pajais. Ulteriurs utschels gronds caracteristics èn l’evla iberica e l’evla da la pizza. Flamingos coloniseschan territoris da palì sco per exempel Coto de Doñana.
La fauna da reptils da la Spagna sa cumpona da numerus luschards, ghecos, scincs, orvettas, serps, tartarugas da la terra e da la mar. Enconuschents èn ils luschards da las Canarias, surtut il luschard gigant d’El-Hierro (Gallotia simonyi) che po cuntanscher ina lunghezza dal corp da fin a 75 cm.
A partir dals onns 1990 è la populaziun da la Spagna creschida fitg ferm, e quai tant en congual cun auters stadis europeics sco er cun il svilup demografic dals decennis precedents. Be en l’emprim decenni dal 21avel tschientaner è il dumber da la populaziun creschì per 7 milliuns. Ina gronda part da quest augment è d’attribuir a l’immigraziun. La cumpart da la populaziun da l’exteriur è creschida da 0,74 milliuns l’onn 1999 a 5,73 milliuns il 2011. La rata da reproducziun muntava il 2008 a 1,46 uffants per dunna, quai ch’è levet sut la media europeica da 1,6.[2]
L’aspectativa da vita dals Spagnols muntava il 2012 a 82,5 onns, quai ch’è la pli auta valur en tut l’Europa (avant l’Italia cun 82,4 e la Frantscha cun 82,1 onns). Ils umens vegnan en media 79,5 onns vegls, las dunnas 85,5. L’onn 2007 eran 16,7 % da la populaziun pli vegls che 65 onns.[3]
En Spagna vegn surtut discurrì spagnol, catalan, galician e basc. Il spagnol furma en tut il territori statal la lingua uffiziala. Il catalan figurescha sco ulteriura lingua uffiziala en la Catalugna, a Valencia e sin las Balearas, il basc en il Pajais Basc e parts da Navarra ed il galician en la Galicia. En il Val d’Aran ha l’aranais, ina varietad dal gascon, status uffizial.
Daspera existan intginas linguas che vegnan be pli discurridas d’in pitschen dumber da persunas e che n’han betg il status d’ina lingua uffiziala. Tar quellas tutgan l’asturian-leonais e l’aragonais. En la val Jálama (provinza Cáceres) en vischinanza dal cunfin portugais vegn discurrì A Fala, in dialect da la lingua portugais-galiciana. A Melilla discurra la minoritad masirica ultra da quai il dialect berb tamazight.
Las linguas estras las pli derasadas èn l’englais ed il franzos. Spagnols pli giuvens discurran per ordinari englais, pli vegls plitost franzos. En la vasta populaziun furman bunas enconuschientschas d’ina lingua estra però l’excepziun. Tenor in studi dal 2011 inditgeschan 49 % dals creschids (tranter 25 e 64 onns) ch’els na dumognian nagina lingua estra. En il fratemp emprendan però quasi tut ils scolars ina segunda lingua gia en la scola primara (per ordinari l’englais) e 22 % ultra da quai ina segunda, pervi da la vischinanza tar la Frantscha per ordinari franzos.
En la Catalugna vegn per gronda part fatg diever dal catalan en l’instrucziun a las scolas ed universitads; il spagnol dastga però vegnir duvrà da tut ils scolars e students en l’instrucziun e tar clausuras.
Tranter las minoritads dal pajais èn surtut da menziunar ils Gitanos (ils Roma spagnols) ch’èn immigrads en Spagna ca. a partir dal 16avel tschientaner. Oz vivan en l’entir pajais radund 600 000 fin 800 000 Gitanos. Ils Roma spagnols èn per gronda part da chasa en las citads grondas sco Madrid, Barcelona, Valencia u Sevilla. Da questa gruppa da la populaziun derivan intgins stars da renum internaziunal sco il chantadur Camarón de la Isla u il giugader da ballape José Antonio Reyes. Surtut en la scena da musica spagnola – en spezial entaifer il flamenco – giogan ils Roma in’impurtanta rolla.
Sur lung temp ha la Spagna enconuschì be pitschnas cifras d’immigraziun. Pir en il decurs dals ultims decennis è la situaziun sa midada (cf. survart). Il schaner 2011 vivevan en Spagna 5,8 milliuns esters, quai che correspunda a 12 % da l’entira populaziun; da quels èn 2,4 milliuns burgais d’in auter stadi da l’Uniun europeica.[4] En cifras absolutas sa chatta la Spagna sin plazza dus davos la Germania (cun 7,1 milliuns esters); en procents da l’entira populaziun sa chatta la Spagna sin la tschintgavla plazza europeica, davos il Luxemburg, (43,0 %), la Lettonia (17,4 %) e la Cipra ed Estonia (mintgamai 15,9 %). La gronda part dals immigrants deriva da la Rumenia, dals stadis dal Maghreb u da l’America Latina sco er dal Reginavel Unì e da la Germania; per quests ultims stadis è la Spagna daventada ina residenza per la vegliadetgna ordvart stimada.
Il dumber dals burgais spagnols sesents a l’exteriur muntava il 2016 a radund 2,3 milliuns, da quai vivan stgars 1,5 milliuns en l’America e radund 776 000 en in auter pajais europeic. Entant che be 22,2 % dals Spagnols che vivan en l’America èn naschids en Spagna, giascha questa procentuala tar ils residents en auters stadis europeics tar 52,2 %. Quai è d’attribuir al fatg che las grondas undas d’emigraziun da la mesadad dal 19avel tschientaner fin a la Guerra civila spagnola han manà en l’America Centrala e dal Sid, surtut en l’Argentinia, Venezuela, Mexico, Uruguay e Cuba, entant ch’il Plan de Estabilización dal 1959 ha effectuà fin il 1972 in’unda d’emigraziun en auters stadis europeics, surtut en Frantscha, Germania, Svizra, Belgia ed en il Reginavel Unì.
Uffizialmain appartegnan 92 % da la populaziun a la baselgia catolic-romana (situaziun dal 2000). La cumpart da las persunas che sa participeschan activamain a la vita religiusa sa diminuescha però cuntinuadamain.[5] En rom d’in studi independent ch’è vegnì realisà il 2015 han anc 68 % inditgà d’esser catolics. Finanziada vegn la baselgia catolica dal stadi spagnol a basa d’in contract cun la Sontga Sedia e betg sur ina taglia da baselgia directa; ina sortida da la baselgia n’è uschia betg colliada cun avantatgs finanzials. Dapi il 2007 ston ils pajataglia però decider sezs, schebain 0,7 % da la taglia sin las entradas duain pervegnir a las baselgias ubain ad auters intents socials u culturals. Na prendan els nagina decisiun, vegn questa cumpart da la taglia obligatorica attribuida directamain als auters intents. La finanziaziun statala directa ch’existiva dapi il 1979 è vegnida abolida dal tuttafatg. L’onn 2008 han 34,3 % dals pajataglia decidì da vulair sustegnair la baselgia catolica; per quella ha quai muntà in augment da las entradas da taglia da 173,8 milliuns sin 252,7 milliuns euros.
La cumpart dals muslims munta a 0,5 %, dals protestants a 0,3 % e dals testimonis da Jehova a 0,25 %. En Spagna è situà l’impurtant lieu da pelegrinadi Santiago de Compostela che furma la destinaziun da numerus pelegrins sin la via da son Giachen.
Madrid e Barcelona furman las pli grondas citads dal pajais. La gronda creschientscha da las citads en il decurs dals davos onns ha però gì per consequenza ch’igl èn sa furmadas metropolas che tanschan per part lunsch sur ils cunfins politics ed administrativs da las singulas citads ora. En las regiuns grondas da Madrid e Barcelona vivan bundant sis resp. quatter milliuns umans, en las regiuns metropolas Valencia, Sevilla e Bilbao mintgamai bundant in milliun.
Il pajais è dividì en 17 communitads autonomas; areguard lur grondezza èn quellas fitg eterogenas. En l’Andalusia, la Catalugna e las regiuns da Madrid e Valencia vivan mintgamai tranter 5 ed 8 milliuns persunas; en las regiuns las pli pitschnas Navarra, Cantabria e La Rioja percunter dumbers lunsch sut in milliun (situaziun dal 2009).
En il 11avel tschientaner a.C. han ils Fenizians populà la costa dal sid; la pli enconuschenta da lur colonias è stada Cádiz (Gades). Il num ‹Spagna› deriva da la denominaziun latina Hispania (dal fenizian ishapan ‹pajais dals iraxs da la grippa›; quai ch’ils Fenizians tegnevan per iraxs da la grippa eran però en vardad cunigls). Durant la Segunda Guerra punica èn arrivadas l’emprima giada truppas romanas sin la Peninsla; quellas han occupà relativamain svelt il vest ed il sid da quella. Enfin ch’era il nord è stà sut la controlla dals Romans, hai però durà radund 200 onns. En la fasa tardiva da l’Imperi roman occidental èn ils Visigots arrivads en la Gallia ed han furmà là il Reginavel dals Visigots che cumpigliava er vastas parts da l’Iberia. Suenter ina greva terrada cunter ils Francs han ils Visigots rumì per gronda part la Gallia e translocà il center da lur reginavel sin la Peninsla Iberica. Questa segunda ed ultima fasa dal Reginavel dals Visigots vegn numnada – tenor la chapitala – Imperi da Toledo.
A l’entschatta dal 8avel tschientaner han ils Maurs destruì il Reginavel dals Visigots e conquistà l’entira Peninsla Iberica. Lur domini ch’ha durà plirs tschientaners ha segnà il pajais. La ierta araba sa manifestescha tant en l’architectura sco er en la lingua. Als Maurs na duevi però betg reussir da conquistar durablamain er las muntognas perifericas situadas en il nord da la Peninsla. Da là ha lura cumenzà la reconquista. Quella è sa tratga a la lunga sur tschientaners (722–1492). En rom da pliras etappas è il domini mauric vegnì stgatschà enavos dals imperis cristians, e quai fin la Crudada da Granada il 1492 ch’ha muntà la fin da las structuras statalas mauricas sin la Peninsla. Suenter la fin da la reconquista ha gì lieu ina persecuziun da minoritads religiusas. Ils ‹retgs catolics› Isabella I da Castiglia e Fernando II d’Aragon na vulevan tolerar en lur sfera da pussanza naginas persunas che n’eran betg catolicas. Muslims e gidieus èn vegnids sfurzads da sa laschar battegiar. L’onn 1478 è vegnida endrizzada l’inquisiziun spagnola cun l’intent da scuvrir e punir ‹nuncartents› ch’eran be sa convertids exteriuramain e che pratitgavan en il zuppà lur veglia cretta. Ils 31 da mars 1492 han Isabella I e Fernando II relaschà l’Edict da l’Alhambra; quel ha prescrit che tut ils 300 000 Gidieus che n’eran betg pronts da sa laschar battegiar stoppian bandunar la Peninsla Iberica.[6] Da quest’emigraziun è sa furmada entaifer il giudaissem la gruppaziun dals sefardim. Il 1609 ha Felipe III schizunt stgatschà ils moriscos, ils perdavants dals Maurs ch’eran sa convertids al cristianissem.
En il 15avel tschientaner èn s’unids ils dus reginavels da la Castiglia e d’Aragon. Aragon furmava da quel temp gia daditg in’impurtanta pussanza maritima en la Mar Mediterrana. E la Castiglia steva en concurrenza cun il Portugal per la predominanza en l’Ocean Atlantic. Cun la scuverta da l’America tras Cristof Columbus l’onn 1492 è la Spagna avanzada per in tschert temp ad ina pussanza mundiala.
Cun l’imperatur Karl V (sco retg spagnol: Carlos I), in biadi dals ‹retgs catolics›, è vegnì il 1516 in Habsburgais sin il tron spagnol. Fin che la lingia spagnola è morta ora l’onn 1700 èn tut ils retgs spagnols derivads da questa dinastia. La dumonda da la successiun dal davos retg habsburgais Carlos II ha manà a la Guerra da successiun spagnola, en la quala èn stadas involvidas las pussanzas europeicas dominantas da quel temp. En consequenza da la guerra è vegnì in rom dals Bourbons cun Felipe V sin il tron spagnol.
L’imperi colonial spagnol s’extendeva vers il 1600 sur vastas parts da l’America dal Sid ed America Centrala, dals Stadis Unids dad oz e da las Filippinas. Rinforzond però ils Englais e Franzos lur stentas d’obtegnair colonias, è la predominanza spagnola plaunsieu stulida. Las guerras da liberaziun dals stadis americans, surtut la Guerra d’independenza mexicana e las Guerras d’independenza sidamericanas, han manà la gronda part da las colonias en l’independenza. En rom da la guerra spagnol-americana ha la Spagna pers las davosas grondas possessiuns als Stadis Unids, quai ch’ha muntà la fin da l’imperi colonial. Las colonias africanas ch’èn vegnidas vitiers pli tard (il Maroc spagnol, la Sahara spagnola e la Guinea Equatoriala) han la finala cuntanschì en il 20avel tschientaner lur independenza.
A l’entschatta dal 20avel tschientaner furmava la Spagna per gronda part in stadi agrar sutsviluppà e segnà da relaziuns da possess feudalas; la pauca industria avant maun sa concentrava surtut sin la Catalugna ed il Pajais Basc. L’onn 1923 ha il general Miguel Primo de Rivera surpiglià la pussanza ed ha installà ina dictatura militara. Pervi dals problems socials fitg urgents n’ha quella però betg pudì sa tegnair ditg; il 1931 è la Spagna daventada ina republica. Ma ils conflicts politics e socials han engrevgià da l’entschatta ennà la Segunda Republica e gia il 1932 hai dà in’emprova da putsch da vart da militar da dretga sut general José Sanjurjo. L’onn 1934 hai dà intginas sullevaziuns da sanestra e d’anarchists, las qualas èn per part vegnidas abattidas sanguinusamain. L’instabilitad politica vegniva tizzada surtut da represchentants extrems da posiziuns sanestras e dretgas e da lur furmaziuns paramilitaras, ma er da vart da commembers da las forzas da segirezza regularas. La situaziun tendida è be anc pegiurada suenter che la frunt naziunala (che sa cumponiva dals liberals da sanestra, socialists e communists) ha gudagnà ils 17 da favrer 1936 las elecziuns en il parlament.
Il fanadur 1936 han parts dal militar sut il generalissim Francisco Franco fatg in culp da stadi cunter la regenza. Il putsch ha però be gì success en intginas parts dal pajais ed ha fatg naufragi en ils impurtants centers politics ed industrials (t.a. Madrid, Catalugna, Pajais Basc). Sinaquai è suandada la Guerra civila spagnola. En il decurs da quella èn ils putschists vegnids sustegnids a moda decisiva da vart da l’Italia faschista e da la Germania naziunalsocialistica; las democrazias liberalas Frantscha e Gronda Britannia han fatg ina politica da nunintervenziun ed han uschia favurisà l’avanzament da Franco cunter la republica.
Il 1939 è la guerra ida a fin cun la victoria dals naziunalists cunter la Spagna republicana. L’epoca da la dictatura da Franco ha cumenzà cun ina fasa da purificaziuns violentas ch’ha durà plirs onns ed ha manà il pajais en ina letargia politica e sociala da lunga durada. Sco en auters pajais europeics hai er dà en Spagna suenter la Segunda Guerra mundiala – or da la quala igl era reussì a Franco da tegnair il pajais – in grond boom economic.[7] Il 1947 ha Franco restaurà la monarchia en Spagna ed ha fixà il 1969 che Juan Carlos duaja daventar ses successur sco schef da stadi. Suenter la mort dal dictatur ils 20 da november 1975 ha quel inizià in process da democratisaziun (spagnol transición). Cun la constituziun dal 1978 è la Spagna daventada ina monarchia parlamentara. Dapi la fasa finala da la dictatura ed er durant la fasa da transiziun èn l’ETA ed autras gruppas terroristicas da sanestra e da dretga stadas fitg activas. Il 1981 hai anc dà in’ulteriura emprova da putsch (‹23-F›) da vart da militars da dretga e parts da la Guardia Civil paramilitara cunter la regenza democratica.
La transiziun è ida a fin il 1982 cura che la partida socialdemocratica sut Felipe González ha surpiglià la regenza. En il decurs dals onns 1980 è la Spagna daventada commembra da la NATO e da l’Uniun europeica ed è stada segnada d’in ulteriur svilup economic. A medem temp è vegnida installada en il cumbat cunter l’ETA ina gruppa da terrorissem statal (GAL) ch’ha cumbattì il separatissem basc cun tortura e murdraretschs; quest’epoca è enconuschenta en Spagna sco ‹guerra tschuffa›.[8]
Tenor la constituziun dals 6 da december 1978 è la Spagna in stadi da dretg social e democratic. Sia furma statala è quella d’ina monarchia parlamentara. Il titel da retg vegn dà vinavant a moda ereditara. Il retg è schef da stadi e schefcumandant da las forzas armadas. La sedia da la famiglia roiala è il Palacio de la Zarzuela a Madrid.
A la curuna spagnola cumpetan en emprima lingia funcziuns represchentativas. Ultra da quai conferma il retg las leschas e designescha e relascha il schef da la regenza.
L’organ legislativ superiur da la Spagna è il parlament, las Cortes generales. Las cortes sa dividan en duas chombras, la chombra dals deputads (Congreso de los diputados) ed il senat (Senado). Ils 300 fin 400 commembers da la chombra dals deputads vegnan elegids mintga quatter onns en elecziun directa. Il senat dumbra 259 commembers. Da quels vegnan elegids 208 directamain dal pievel, entant ch’ils 51 restants vegnan designads dals parlaments da las communitads autonomas. Er ils senaturs vegnan tschernids per in temp d’uffizi da quatter onns.
Il primminister (presidente del gobierno) vegn elegì da la chombra dals deputads. Ils ministers vegnan designads dal retg sin proposta dal primminister. Il sez uffizial furma il Palacio de la Moncloa a Madrid.
_14.jpg)
En la chombra dals deputads existan quatter partidas resp. colliaziuns da partidas ch’èn activas en tut la Spagna: il Partido Popular (PP) d’orientaziun dretga-conservativa, la PSOE socialdemocratica, l’Izquierda Unida (IU) che collia la sanestra e l’Unión Progreso y Democracia (UPyD), ch’è vegnida fundada il 2008, da tenuta antiregiunala-liberala. Ultra da quai furma la partida da protesta Podemos ch’è sa furmada il 2014 ina rolla adina pli impurtanta.
La Spagna è partida en 17 communitads autonomas u regiuns (comunidades autónomas). Quellas na disponan da nagina independenza statala (la Spagna n’è pia nagin stadi federativ), ma exequeschan tuttina incumbensas cumparegliablas p.ex. a quellas dals chantuns svizzers u dals pajais federativs da la Germania. Set da questas communitads consistan da be ina provinza (Asturia, Cantabria, Navarra, La Rioja, Madrid, Murcia, Balearas), las ulteriuras da pliras. Tut en tut datti 50 provinzas. Las duas citads autonomas Ceuta e Melilla n’èn attribuidas ni ad ina communitad autonoma ni ad ina provinza.
Il stgalim administrativ il pli profund furman las vischnancas (municipios). En diversas communitads autonomas datti tranter las provinzas e las vischnancas anc in stgalim intermediar, il qual porta differents nums (comarcas, veguerías, mancomunidades).
Gia dapi daditg existan conflicts nunschliads areguard il status d’autonomia dal Pajais Basc e da la Catalugna. En il Pajais Basc cumbatta l’ETA dapi il 1959 cun violenza e terrur per l’independenza. Las partidas explicitamain bascas resp. catalanas s’engaschan percunter sin via politica per in’extensiun da l’autonomia, per ina ‹colliaziun lucca cun la Spagna› resp. per l’independenza da lur regiuns. Ins sa referescha al dretg d’autodeterminaziun dals pievels e vul realisar votaziuns dal pievel, en rom da las qualas la populaziun da las regiuns respectivas duai pudair decider libramain davart il status. Ils models persuenter furman tranter auter las votaziuns a Québec (1980, 1995) ed en il Montenegro (2006). Las partidas orientadas ad ina Spagna centralistica PP e PSOE èn cunter quests plans.
Pervi da la sutdivisiun politica da la Spagna è il sistem da polizia vaira cumplex. Quel cumpiglia la Guardia Civil (ch’è organisada a moda militara e ch’è suttamessa tant al ministeri da defensiun sco er al ministeri da l’intern), la polizia naziunala, la polizia da las communitads autonomas sco er las polizias da las vischnancas resp. citads.
Il servetsch secret Centro Nacional de Inteligencia (CNI) è vegnì fundà il 2002. Ses precursurs èn stadas differentas organisaziuns statalas dal temp da Franco che n’eran uffizialmain betg enconuschentas e che na purtavan nagin num.
Las forzas armadas sa dividan en las forzas terrestras, la marina cun l’infantaria da marina e l’aviatica militara. Ultra da quai fan part da l’armada la Guardia Civil e l’Unidad Militar de Emergencias ch’è vegnida fundada il 2005. Unitads independentas furman la guardia roiala (Guardia Real) sco er la legiun spagnola ch’è suttamessa directamain al cumond superiur. L’armada dumbra radund 123 000 schuldads (situaziun dal 2014)[9]; l’obligaziun al servetsch militar è vegnida abolida il 2001.
Dapi il prim da schaner 1986 furma la Spagna in stadi commember da l’Uniun europeica odierna. En pli appartegna il pajais a diversas organisaziuns europeicas sco l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa u l’Agentura da defensiun europeica.
Cun sia tenuta proeuropeica ha la Spagna giugà in’impurtanta rolla areguard differentas iniziativas. Da menziunar spezialmain èn: il svilup d’ina Europa sociala; l’instituziunalisaziun da las relaziuns cun l’America Latina; l’Europa dals burgais e l’introducziun da l’iniziativa da burgais europeica; il cumbat cunter la criminalitad organisada internaziunala; il svilup d’ina politica d’immigraziun communabla ed il rinforz dals cunfins exteriurs; l’extensiun da la collavuraziun cun ils pajais dal territori mediterran e nordafrican.
En Spagna devi il 2009 479 autos sin 1000 abitants. 78 % da la populaziun vivan en citads. En tschertas aglomeraziuns è la rait da vias per part surchargiada durant il traffic da lavur. I dat però er citads cun sistem da diriger il traffic, sco per exempel Valencia.
Il pajais dispona d’ina buna rait da vias d’ina lunghezza totala da 663 795 kilometers. La rait da vias da transit cumpiglia vias naziunalas (carreteras nacionales) ed autostradas, las uschenumnadas autovías (libras da taxas) e las autopistas (cun taxa da via, de peaje). Las vias che mainan enturn las aglomeraziuns èn per ordinari libras da taxas, bleras colliaziuns interurbanas èn percunter suttamessas a taxas.
Ir cun velo vegn resguardà en Spagna en emprima lingia sco activitad sportiva. Sco med da traffic vegn il velo pir duvrà l’ultim temp pli savens, cumbain che la cultura da velo n’ha anc betg cuntanschì il nivel da l’Europa Centrala u dal Nord. Surtut en las citads è creschida ils ultims onns la rait da vias per velos; en il fratemp disponan numerusas citads er d’in sistem d’emprestar velos. Barcelona, che dispona d’ina geografia da citad fitg planiva ed è perquai fitg adattada per ir cun velo, ha creà fin il 2013 ina rait da vias per velos da 182 km lunghezza.
Damai che la Spagna dispona d’ina infrastructura da viafier plitost modesta, è la rait da bus interurbans tant pli vasta. En citads pitschnas e pli grondas datti spezialas staziuns da bus. La rait da bus collia surtut citads pli pitschnas e vitgs, ma igl existan er lingias surregiunalas e colliaziuns internaziunalas.
Ils pli gronds ports da mar sa chattan ad Algeciras, Barcelona, Valencia, Bilbao, Gijón e Santa Cruz de Tenerife. Tranter la Peninsla Iberica e las Balearas resp. las Canarias datti ina retscha da colliaziuns da traffic da navettas.
Per la navigaziun interna èn vegnids construids en il 18avel e 19avel tschientaner il Canal Imperial de Aragón ed il Canal de Castilla. En il fratemp vegnan quels però be pli duvrads per transportar aua da baiver. Per il provediment cun aua ed energia èn vegnidas construidas en il decurs dal 20avel tschientaner en tut ils curs da flums pli gronds numerusas serras, uschia ch’ins na po betg pli navigar sin ils flums dal pajais. La suletta excepziun furma il Guadalquivir tranter Sevilla e l’Atlantic. Sin quest sectur pon er navigar bastiments d’auta mar.
Tar la rait tradiziunala da la societad da viafier statala Red Nacional de los Ferrocarriles Españoles (RENFE) sa tracti d’ina viafier a binari lad (1668 mm). Quella vegn cumplettada successivamain tras ina rait da tren ad auta sveltezza a binari normal cun num Alta Velocidad Española (AVE). Quest’ultima cumpigliava il 2013 ina lunghezza da 2276 kilometers.
Numerusas citads disponan d’ina rait da trens urbans; ultra da quai datti a Barcelona, Bilbao, Madrid, Valencia, Sevilla, Malaga e Palma de Mallorca viafiers sutterranas.
En radund 40 citads spagnolas datti plazzas aviaticas per aviuns da passagiers. Las pli grondas societads aviaticas spagnolas èn Iberia, Air Europa e Vueling. Las plazzas aviaticas da Madrid e Barcelona tutgan areguard il dumber da passagiers tar las diesch pli grondas en tut l’Europa. Tranter Madrid e Barcelona exista ina punt aviatica, puente aéreo: tranter las 7 e las 23 uras partan numerus sgols entaifer fitg curts intervals.
L’onn 2012 possedevan tenor indicaziuns da l’OECD be 11 milliuns abitants (pia radund 25 % dals Spagnols) in access a l’internet, quai ch’è ina valur fitg bassa en congual cun la media europeica.
La pli impurtanta funtauna d’energia en Spagna è il petroli; quel furnescha stgars la mesadad da l’energia primara. Tut en tut munta la cumpart dals combustibels fossils (petroli, gas natiral e charvun) a bundant 75 %. L’onn 2010 han stuì vegnir importadas 73,9 % da tut las funtaunas d’energia primara.
L’energia electrica ha cumpiglià il 2009 21,5 % da tut l’energia finala. La producziun d’electricitad succeda surtut cun agid d’ovras electricas cumbinadas da gas e vapur (23 %), las sis ovras atomaras han furnì 22 %, mintgamai 16 % derivan d’implants eroelectrics e d’ovras idraulicas, 7 % d’implants d’energia a charvun e 2 % d’implants solars (cumpart restanta: energias regenerablas e.a.). L’onn 2010 ha la Spagna producì il pli bler energia electrica a basa da la forza dal vent en tut l’Europa (43 692 GWh).
Cun il Plan de Estabilización, la vieuta democratica dal temp suenter il 1975, l’adesiun a la Communitad europeica l’onn 1986 e la participaziun a l’Uniun economica e monetara europeica ha la Spagna tschentà il fundament per ina creschientscha economica a lunga durada. L’industria dal pajais è vegnida liberalisada e modernisada successivamain. Da quai èn resortidas intginas interpresas ch’ageschan cun success a nivel internaziunal, sco per exempel Iberia, Seat, Telefónica, Zara u Endesa. L’avertura da la Spagna per la concurrenza internaziunala ha manà a vastas investiziuns directas nà da l’exteriur.
Il pretsch per quest svilup ha però furmà in process da diminuziun entaifer las branschas tradiziunalas, quai ch’è tranter auter sa manifestà vaira ferm en il Pajais Basc. Ultra da quai sa chatta il dumber d’emploiads da las interpresas spagnolas lunsch sut la media europeica (10 il 2011, media europeica 17; per cumparegliar: Grezia 5, Germania 35). 80 % da las interpresas entaifer l’industria che producescha han main che 10 collavuraturs, quai ch’è in indizi per ina capacitad da concurrenza plitost bassa.
Tenor indicaziuns dal Fond monetar internaziunal furmava la Spagna il 2011 la dudeschavel gronda economia naziunala dal mund.[10] La crisa economica dal 2009 ha er tutgà la Spagna ed ha manà in tschert temp ad in aut dumber da dischoccupads. A partir dal 2013 para questa fasa da recessiun e stagnaziun d’esser stada surmuntada. Il product naziunal brut da la Spagna ha muntà il 2014 a 1058,4 milliardas euros.
La structura da l’economia spagnola mussa la repartiziun tipica d’ina naziun industrialisada: 68 % servetschs, 20 % industria elavuranta, 9 % economia da construcziun, 3 % agricultura. Impurtants secturs economics èn il turissem, la branscha da construcziun, la tecnica da communicaziun ed infurmaziun, l’industria da metal, la construcziun da maschinas, l’agricultura e la petrochemia.
La Spagna è segnada da grondas differenzas economicas tranter las singulas communitads autonomas. En regiuns ch’èn industrialisadas fermamain, sco il Pajais Basc, Madrid, Navarra u la Catalugna, sa chattava il product naziunal brut per persuna tranter 8 e 25 % sur la media da l’Uniun europeica; en regiuns plitost agraras sco Extremadura, Castiglia-La Mancha u Andalusia però 28 fin 37 % sut la media europeica.
La Spagna è vegnida visitada il 2013 da 60,6 milliuns turists; suenter la Frantscha ed ils Stadis Unids sa chatta la Spagna uschia sin la terza plazza da la statistica da viadi mundiala. La pli impurtanta destinaziun turistica furma la Catalugna cun la chapitala Barcelona (25,7 % da tut ils turists), alura suondan las Balearas, las Canarias e l’Andalusia.
54 % da la surfatscha dal pajais vegn utilisada da l’agricultura. Radund 20 % dal territori da cultivaziun vegn sauà. Ils guauds cumpiglian ina surfatscha da 144 000 kilometers quadrat. En Spagna vegnan producids ils suandants products agrars: granezza (surtut furment e tirc), legums, ulivas, ivas, ravas, fritgs da citrus, charn (t.a. nursa, chaura, cunigl e giaglinom), products da latg (p.ex. il chaschiel manchego), pesch da mar e fritgs da mar.
Bleras famiglias spagnolas possedan sper in’abitaziun en la citad ina chasa da fin d’emna sin la terra u sper la mar. Tenor cifras dal Banco de España devi la fin 2005 en Spagna radund 23,7 milliuns abitaziuns e 15,39 milliuns tegnairchasas. Mintga chasada dispona pia en media da 1,54 abitaziuns, quai ch’è la pli auta rata en tut il mund. Radund 85 % da las abitaziuns vegnan abitadas da lur possessurs, 15 % vegnan affittadas.
La bilantscha dal stadi ha cumpiglià il 2009 expensas en l’autezza da 483 mrd. euros ed entradas da 366 mrd. euros. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 117 mrd. euros resp. da 11,1 % dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi muntavan il medem onn a 560,6 mrd. euros u 53,2 % dal product naziunal brut. Suenter la crisa da finanzas han las mesiras da spargn gidà a stabilisar in pau la situaziun finanziala dal pajais.
La Spagna ha contribuì en tut las spartas culturalas artists ed ovras da renum mundial. Qua ina survista dals nums ils pli impurtants:
In tipic spectacul spagnol furma la corrida. Tenor l’opiniun da ses aderents è quel da resguardar sco in art, en il qual l’eleganza e l’estetica giogan in’impurtanta rolla. En ils egls da blers critichers furma ella però ina tradiziun arcaica e brutala; pervi da la tortura d’animals ch’è colliada cun la corrida na meritia quella betg da vegnir cuntinuada en la furma odierna. Tant en la Catalugna sco er sin las Inslas Canarias è ella scumandada en il fratemp.
La gronda part da las gasettas dal di surregiunalas cumpara en la chapitala Madrid: ‹El País› (ediziun il 2003 radund 561 000 exemplars), ‹El Mundo› (379 000), ‹ABC› (346 000) e ‹La Razón› (205 000). A Barcelona cumparan ‹La Vanguardia› (240 000) e l’impurtanta gasetta regiunala ‹El Periódic› (221 000; er en versiun spagnola sco ‹El Periódico›). Da muntada èn er gasettas da sport che cumparan mintga di sco ‹Marca› (549 000) ed ‹As› (303 000).
L’emettur da radio e televisiun da dretg public sa numna Radiotelevisión Española (RTVE). L’emettur da televisiun (TVE) cumpiglia ils programs La 1, La 2 e TVE Internacional sco er intgins programs da sparta. Emetturs da televisiun privats furman t.a. Antena 3, Cuatro Telecinco e LaSexta.
Il ballape è en Spagna per lunschor il sport il pli popular, e quai tant sco sport da massa sco er areguard il public en ils stadions e davant la televisiun. Ils pli enconuschents clubs da ballape èn Real Madrid e FC Barcelona che tutgan a medem temp tar ils megliers clubs da l’Europa. Ulteriurs impurtants clubs naziunals furman FC Valencia, Atlético Madrid, Athletic Bilbao, Real Saragossa e FC Sevilla. A l’equipa naziunala èsi fin uss reussì da gudagnar trais giadas il campiunadi europeic, numnadamain il 1964, il 2008 ed il 2012. Il 2010 è la Spagna daventada per l’emprima giada campiun mundial.
Ulteriurs sports da squadra populars èn ballabasket, ballamaun, hockey, futsal (ballape en halla), ballarait e ballanataziun; a las universitads è ultra da quai il rugby ordvart popular. Surtut en las regiuns Catalugna e Galizia è en pli il hockey sin rollas derasà vastamain.
Er il sport motorisà è fitg popular en Spagna. L’interess per la furmla 1 ha culminà cun Fernando Alonso ch’è daventà campiun mundial il 2005 e 2006.
Il ciclissem è in ulteriur sport fitg apprezià tant sco sport da profis sco er sco sport da massa. Cun Miguel Indurain, Federico Bahamontes, Luis Ocaña Pernia, Pedro Delgado, Óscar Pereiro, Alberto Contador e Carlos Sastre dispona la Spagna da set victurs dal Tour de France. Óscar Freire è ultra da quai daventà diversas giadas campiun mundial. Il pli impurtant eveniment da ciclissem è la Vuelta; ulteriuras cursas da muntada internaziunala èn il Tur dal Pajais Basc, il Tur da la Catalugna e la Clásica San Sebastián.
Il pli impurtant sport individual furma il tennis. Tar ils giugaders da tennis spagnols ch’èn stads u en ils pli enconuschents a nivel internaziunal tutgan Manuel Santana, Carlos Moyá, Sergi Bruguera, Arantxa Sánchez Vicario, Conchita Martínez e Rafael Nadal.
En Spagna vegnan designads mintg’onn 14 dis da festa. Intgins da quels vegnan prescrits dal stadi, intgins da las communitads autonomas e mintgamai in di da festa da las provinzas. I sa tracta dals dis da festa usitads entaifer l’onn ecclesiastic, da dis da festa da patruns da citads, provinzas, regiuns u naziunals sco er da las suandantas festas secularas: di da la lavur (1 da matg), festa naziunala a chaschun da la scuverta da l’America tras Cristof Columbus (Día de la Hispanidad / El Pilar ils 23 d’october) e di da la constituziun che regorda a l’approvaziun da la constituziun dal 1978 (6 da december).
 |
Commons: Spagna – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
