From Wikipedia, the free encyclopedia
Il Montenegro (serbocroat Црна Гора/Crna Gora [ˈt͡sr̩naː ˈɡɔra], albanais Mali i Zi) è ina republica situada en l’Europa dal Sidost, a la costa dal sidost da l’Adria. Il territori statal cunfinescha en il nordvest cun la Croazia (25 km), Bosnia ed Erzegovina (225 km), en il nordost cun la Serbia (124,4 km), en il sidost cun il Cosovo (78,6 km) ed en il sid cun l’Albania (172 km). Il 2006 ha il Montenegro danovamain cuntanschì si’independenza; avant aveva il territori fatg part dapi il 1920 da la Jugoslavia.
| Montenegro Crna Gora (montenegrin) | |||||
| |||||
| Lingua uffiziala | Lingua montenegrina | ||||
| Chapitala | Podgorica | ||||
| Furma da stadi | republica parlamentara | ||||
| Furma da regenza | democrazia parlamentara | ||||
| Schef da stadi | president dal stadi Jakov Milatović | ||||
| Schef da la regenza | primminister Milojko Spajić | ||||
| Surfatscha | 13 812 km² | ||||
| Abitants | 642 550 (2017) | ||||
| Spessezza | 48,7 abitants per km² | ||||
| Munaida | euro | ||||
| Independenza | 13 da fanadur 1878 / 3 da zercladur 2006 | ||||
| Di da festa naziunala | 13 da fanadur | ||||
| Numer da l'auto | MNE | ||||
| TLD d'internet | .me | ||||
| Preselecziun | +382 | ||||
 | |||||
Il stadi situà sin il Balcan furma cun radund 625 000 abitants ed ina surfatscha da 13 812 km² in dals stadis europeics pli pitschens. La chapitala ed a medem temp la pli gronda citad dal pajais è Podgorica; la segund gronda citad è Nikšić. Impurtants secturs economics furman ils servetschs ed il turissem (surtut a la costa montenegrina).
Il Montenegro è commember da las Naziuns unidas, da l’Organisaziun mundiala da commerzi, da l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa e dal Cussegl da l’Europa. Dapi il 2017 è il pajais er commember da la NATO ed actualmain furma el in candidat d’adesiun da l’Uniun europeica; il pajais dovra l’euro sco valuta.[1]
Il num ‹Montenegro› deriva dal venezian ‹montagna negra›, quai che signifitga ‹muntogna naira›. L’autodenominaziun ‹Crna Gora› po avair las suandantas muntadas: ‹muntogna naira›, ‹muntogna cuverta cun guaud naira› ubain ‹guaud nair›.[2]
Cumpareglià cun la media europeica è il Montenegro relativamain pauc populà. Il pajais è segnà da muntognas ritgas da guaud ch’appartegnan a la part dal sidost da la Muntogna Dinarica. Tranter l’auta muntogna sa chattan numerusas chavorgias (t.a. la chavorgia da Tara che vala sco la pli profunda da l’entira Europa). Perquai è be la Val dal Lims, ch’è in pau pli lada, abitada relativamain spess.
Regiuns pli planivas sa chattan be en il sidost dal Montenegro. Al Lai da Scutari ed en la bassa da la Morača e Cijevna sa chattan ses territoris ils pli fritgaivels; là vegn tranter auter cultivà il Vranac, il tipic vin cotschen dal pajais.
Muntada speziala han las numerusas poljen (sbassadas carsticas). Il polje da Nikšić è il pli grond e populà il pli spess. Ils guauds da la part centrala dal pajais, segnads da faus, pigns ed aviez, tutgan tar ils guauds cun la pli gronda ritgezza da spezias da plantas en tut l’Europa (t.a. cun diversas spezias d’ischi, tieu e nitscholer endemicas); daspera èn er represchentads guauds da ruvers da tempra mediterrana e guauds da regiuns umidas (p.ex. al Lai da Scutari). Ils guauds selvadis situads en ils parcs naziunals furman impurtants spazis da viver e lieus da retratga per animals da preda sco luf, urs brin e luf-tscherver.
Dal sidvest vers il nordost sa lascha il pajais sutdivider en trais cuntradas principalas:
La populaziun dal Montenegro è, sco quella da blers stadis da l’Europa dal Sidost, multietnica. Tar la dumbraziun dal pievel dal 2011 èn 278 865 persunas u 44,98 % da la populaziun sa declerads sco Montenegrins, 178 110 u 28,73 % sco Serbs, 53 605 u 8,65 % sco Bosniacs, 30 439 u 4,91 % sco Albanais, 20 537 u 3,31 % sco Muslims (en il senn etnic), 6251 u 1,01 % sco Roma, 6021 u 0,97 % sco Croats e 47 513 u 7,68 % han inditgà in’autra u nagina naziunalitad resp. n’han fatg naginas indicaziuns.
Ils Serbs furman la maioritad da la populaziun surtut en territoris en il nord dal Montenegro al cunfin tar la Serbia sco er al cunfin tar la Bosnia ed Erzegovina. Ils Bosniacs e muslims slavs vivan surtut en il nordost, enturn Plav e Rožaje en la regiun da cunfin dals trais pajais Serbia, Cosovo ed Albania. In’ulteriura minoritad furman ils Albanais, ils quals vivan surtut en ils territoris per lung dal cunfin vers l’Albania e vers il Cosovo. En la vischnanca Ulcinj furman els la maioritad cun 71 % (dumbraziun dal 2011).
Ultra da quai vivan en il Montenegro expatriads che na vegnan betg resguardads en la dumbraziun dal pievel, perquai ch’els han il status da fugitiv. I sa tracta da radund 7000 fugitivs, per gronda part Serbs, or da la Bosnia ed Erzegovina sco er da bundant 16 000 fugitivs or dal Cosovo (per gronda part Roma e Serbs).
L’aspectativa da vita en il Montenegro ha muntà en l’interval 2010 fin 2015 tenor las Naziuns unidas 76,4 onns (umens: 74,0 onns, dunnas: 78,8 onns).
Las linguas uffizialas dal Montenegro èn tenor la constituziun dal 2007 montenegrin, serb, bosniac, albanais e croat. La lescha da minoritads dal 2006 lubescha percunter il diever da linguas minoritaras sco lingua uffiziala be en vischnancas, en las qualas la minoritad respectiva furma la maioritad da la populaziun u in’impurtanta part da quella, quai che porscha a las autoritads in tschert spazi d’agir. La lescha da minoritads ch’era vegnida deliberada il 2002 dal stadi Serbia e Montenegro aveva percunter prescrit che la cumpart d’ina minoritad a l’entira populaziun en ina vischnanca stoppia cumpigliar almain 15 procent tenor l’ultima dumbraziun dal pievel per pudair renconuscher lur lingua sco lingua uffiziala a nivel communal.
En diever èn tant l’alfabet latin sco er l’alfabet cirillic. Surtut en las regiuns da costa turisticas vegn la scrittira cirillica remplazzada pli e pli tras la scrittira latina.
Tant areguard il num da la lingua sco er areguard la denominaziun da la naziunalitad divergeschan las opiniuns entaifer la populaziun. En la dumbraziun dal pievel dal 2011 han 42,9 % inditgà il serb e 37,0 % il montenegrin sco lur lingua materna. Tar bosniac ed albanais èn quai stads mintgamai 5,3 %.
In’enquista dal 2014 ch’ha cumpiglià radund 1000 persunas ha manà als suandants resultats: 41,1 % montenegrin, 39,1 % serb, 3,9 % serbocroat, 1,9 % bosniac e 1,7 % croat; 12,3 % han ditg che montenegrin, serb, bosniac, croat e serbocroat saja per els la medema lingua.
72 % da la populaziun dal Montenegro appartegnan a la baselgia serb-ortodoxa. Ultra da quai exista dapi il 1993 ina baselgia ortodoxa autonoma, a la quala manca però la renconuschientscha canonica. Ils muslims sunnitics cumpiglian radund 16 % da la populaziun. Daspera vivan en il pajais intgins millis catolics ed intgins millis protestants e dapi il 2012 è er la cuminanza gidieua, cun ca. duamilli commembers, renconuschida sco religiun uffiziala.
L’onn 1950 dumbrava il Montenegro radund 395 000 abitants ed il 1960 487 000. Fin il 1990 è questa cifra creschida cuntinuadamain sin 615 000. Suenter in temp da stagnaziun (2000: 614 000) munta la cifra actualmain (2017) 629 000 abitants.
.png)
A partir da la fin dal 15avel tschientaner han residià a Cetinje ils prinzis or da la famiglia Crnojević. Dapi il 1516 han prinzi-uvestgs (Vladika) regì il prinzi-uvestgieu Montenegro. Fin la mesadad dal 19avel tschientaner han quels furmà tant il manader religius sco er politic dals Montenegrins. Grondas parts dal Montenegro odiern han appartegnì fin il 1878 almain formalmain a l’Imperi osmanic. Cun las decisiuns dal Congress da Berlin è sa furmà il Principadi dal Montenegro independent, renconuschì da la cuminanza da stadis internaziunala; il 1910 è quel vegnì revalità al Reginavel dal Montenegro. Il retg Nikola, ch’aveva gia regì dapi il 1860 sco prinzi, sa chattava a l’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala la stad 1914 sin la vart da la Serbia e tras quai da l’Entente. Ils onns 1916–1918 è suandada l’occupaziun dal Montenegro tras l’Austria-Ungaria.
Cun la fin da l’Emprima Guerra mundiala ha l’assamblea naziunala cupitgà il november 1918 il retg e decidì d’integrar il Montenegro en il nov Reginavel da la Jugoslavia, l’emprim sco provinza Montenegro, a partir dal 1929 sco part dal banat Zeta. Durant la Segunda Guerra mundiala, suenter che las truppas tudestgas han gì occupà la Jugoslavia, è il Montenegro vegnì restabilì a partir dal 1941 sco stadi da marionettas talian. Suenter la fin da la guerra è il Montenegro daventà ina da las sis republicas parzialas da la Republica populara federativa da la Jugoslavia (uss cun ils stadis enturn il Golf da Kotor, ma senza il territori cosovar enturn la citad Peć ch’aveva appartegnì dapi il 1913 al Montenegro).
L’onn 1992, suenter che la Croazia e la Slovenia eran sortidas dal stadi jugoslav, ha er gì lieu in referendum areguard il status futur dal Montenegro. En rom da quel èn 95,65 % u 266 273 votants s’exprimids per restar en la Jugoslavia e 3,14 % u 8755 votants per sa schliar da quella. La participaziun a la votaziun ha muntà 66,04 % u 278 382 da las 421 529 persunas cun dretg d’eleger.
Suenter las Guerras da la Jugoslavia ils onns 1990 èn creschidas las differenzas tranter il Montenegro e la Serbia, perquai che la populaziun dal Montenegro n’era betg pli pronta da parter l’isolaziun e da purtar la chargia da la guerra. La regenza dal primminister Đukanović ch’era en uffizi dapi l’entschatta dals onns 1990 ha prendì en mira da sa schliar da la Serbia. Be sut pressiun da l’Uniun europeica ha il Montenegro desistì il 2002 da far quest pass ed è sa cunvegnì cun la Serbia da s’unir ad in stadi luc cun num Serbia e Montenegro.
Ils 21 da matg 2006 ha la finala gì lieu ina votaziun dal pievel areguard l’independenza dal stadi Montenegro. Sin quai eran sa cunvegnids la regenza e l’opposiziun suenter ina pli lunga dispita. Ins ha adoptà la proposta da l’Uniun europeica, tenor la quala l’independenza dependeva d’ina maioritad da 55 % a la votaziun e d’ina participaziun d’almain 50 % da las persunas cun dretg da votar. La finala èn sa participads 86,39 % u 419 240 da las 485 280 persunas cun dretg da votar. Cun 55,49 % (230 661) gea hai dà in resultat stgars sur la maioritad necessaria; 44,51 % u 185 002 han ditg nà a l’independenza e vulevan restar vinavant en in’uniun statala cun la Serbia.
Observaturs da l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa èn vegnids a la conclusiun che las cundiziuns generalas per realisar il referendum hajan correspundì per gronda part als standards internaziunals. L’opposiziun percunter ha crititgà ch’il dretg da votar saja stà collià cun il domicil principal da l’electur potenzial, e che quai haja exclus dal referendum radund 250 000 Montenegrins cun domicil stabel.
Ils 15 da zercladur 2006 ha la Serbia renconuschì il Montenegro sco stadi independent; gia ils 5 da zercladur era la Serbia sezza sa declerada formalmain sco independenta.
Dapi l’independenza sa stenta il Montenegro da daventar commember da l’Uniun europeica. Las lavurs preparatoricas èn gia vaira avanzadas. La Cumissiun europeica è da l’avis ch’in’adesiun saja pussaivla ils proxims onns.
Ultra da quai è il Montenegro sa stentà da l’entschatta davent da daventar commember da l’Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord (NATO). Il 2009 ha l’organisaziun acceptà il pajais sco candidat d’adesiun ed ils 5 da zercladur 2018 è il Montenegro daventà uffizialmain il 29avel stadi commember.
En l’index da democrazia dal 2016 sa chatta il Montenegro sin il plaz 85 da 167 stadis. Il pajais vala uschia sco in ‹reschim ibrid›, vul dir sco stadi dal qual il sistem politic cuntegna tant elements democratics sco er autoritars. Sco problems valan surtut la corrupziun e l’infiltraziun da la politica tras structuras criminalas.
Il Montenegro è sutdividì en 23 vischnancas grondas (opštine, sg. opština). Nikšić è la pli gronda vischnanca areguard la surfatscha, Podgorica areguard la populaziun.
Las pli grondas citads èn: Podgorica (143 718 abitants, situaziun dal 2008), Nikšić (58 649, 2008) e Pljevlja (21 337, 2003).
L’october 2007 han ins relaschà per l’emprima giada dapi il 1905 ina constituziun per in stadi montenegrin independent. L’entrada en vigur da quella ha furmà in’impurtanta premissa adossada da vart europeica per integrar il stadi dal Balcan en las structuras euro-atlanticas. La constituziun na reglescha betg be il diever da las linguas uffizialas, mabain ha er detretschà ils problems en connex cun la naziunalitad dubla dals abitants (Montenegro/Serbia).
Tar il sistem politic dal pajais sa tracti tenor la constituziun d’ina republica parlamentara cun il primminister sco schef da la regenza ed il president sco schef da stadi.
Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas en l’autezza da 1,63 milliardas dollars ed entradas da 1,56 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 1,7 % dal product naziunal brut.
Ils debits dal stadi han muntà il 2016 71,3 % dal product naziunal brut.
L’onn 2011 èn vegnidas impundidas da las expensas statalas (en % dal product naziunal brut): per la furmaziun 4,3 %, per la sanadad 9,1 % e per il militar 1,9 %.[4]
Las forzas armadas montenegrinas consistan da las forzas terrestras, da la marina e da l’aviatica militara. L’armada montenegrina è resortida il 2006 dal corp d’armada dal stadi Serbia-Montenegro ch’era staziunà a Podgorica e dumbra ca. 6500 schuldads. La marina communabla ha il Montenegro surpiglià; quella duai però vegnir reducida ad ina pitschna guardia da costa.
La polizia aveva la regenza dal Montenegro transfurmà en rom dal declin da la Jugoslavia en in’armada cumpensatorica paramilitara. Il dumber dals policists era anc vegnì augmentà il 1999 da 10 000 sin 15 000. Oz sa tracti puspè d’ina polizia civila cun ca. 5200 collavuraturs.
In problem che fatschenta il Montenegro fin oz è la cuntrabanda cun cigarettas, narcotica, armas, vehichels engulads ed umans. Cunter schurnalists critics ed auts funcziunaris da la polizia èn er vegnids commess divers assassinats. Ultra da quai crititgescha l’Uniun europeica l’aut grad da corrupziun e l’apparat statal ch’è vegnì restructurà e reducì memia pauc. Tenor l’index da corrupziun da Transparency International sa chattava il Montenegro il 2015 sin plaz 61 (da 167), e quai ensemen cun l’Italia e l’Africa dal Sid.
Areguard ils dretgs umans crititgeschan l’Uniun europeica ed Amnesty International che la situaziun da stgatschads e da minoritads – surtut dals Roma – stoppia vegnir meglierada e che la libertad da manifestar l’atgna opiniun saja per part manglusa.
Il partenari da commerzi principal dal Montenegro furma la Serbia, suandà d’ulteriurs stadis vischins sco la Grezia, la Croazia e l’Italia, da l’ulteriura Uniun europeica e da la China.
Il sectur da servetschs ha contribuì il 2011 cun 88 % (resp. 73 % da las persunas occupadas) per lunschor la gronda part al product naziunal brut, suandà da l’industria cun 11 % (resp. 23 %) e da l’agricultura cun 1 % (resp. 6 %).
Tar las pli impurtantas resursas mineralas tutgan bauxit (in mineral ch’è sa furmà tras dischagregaziun e che furma il bain d’export principal dal pajais), en pli mineral da fier e charvun da terra. En l’industria tutgan l’elavuraziun da tubac, aluminium e sal tar ils secturs da producziun principals. L’agricultura cultivescha surtut legums, granezza, tartuffels, tubac, vin, fritgs da citrus, ulivas e figs.
Sin il Global Competitiveness Index che mesira la cumpetitivitad d’in pajais, sa chatta il Montenegro sin plaz 77 da 137 (situaziun dal 2017–2018).[5] Sin l’index areguard la libertad economica sa chatta il pajais sin plaz 83 da 180 (situaziun dal 2017).
L’onn 1999 ha il pajais introducì sco valuta il marc tudestg. En rom da la midada dal marc sin l’euro vegn duvrà dapi il 2002 sco valuta dal pajais l’euro. Damai ch’il pajais na fa betg part da l’uniun monetara europeica, n’ha el betg il dretg da batter atgnas munaidas d’euros.
La fin 2005 èn vegnidas edidas per l’emprima giada dapi il 1913 puspè atgnas marcas postalas montenegrinas.
Il turissem gioga en il Montenegro ina rolla decisiva. 21 % dal product interiur brut derivan da quest sectur. Il Montenegro sa chatta tenor il World Travel & Tourism Council (WTTC) dapi onns tar las destinaziuns che creschan il pli ferm.
Tras il Montenegro maina nà dal nord sur Podgorica fin al pli impurtant port montenegrin Bar l’impurtanta viafier Belgrad–Bar. La lingia ch’è en funcziun senz’interrupziun pir dapi il 1976 vala sco ina da las pli spectacularas viafiers da muntogna cun numerus tunnels e punts; il viaduct da Mala-Rijeka furma cun in’autezza da 198 meters sur il fund schizunt la segund auta punt da viafier da l’Europa e la segund auta dal mund.
Daspera mainan duas ulteriuras lingias da Podgorica a Nikšić resp. sur Shkodra a Tirana (Albania).
En il pajais existan duas plazzas aviaticas internaziunalas, numnadamain a Podgorica ed a Tivat. La suletta societad aviatica ch’è staziunada en il pajais è Montenegro Airlines.
Il pajais dispona a Bar d’in impurtant port da mar. Da qua partan pliras giadas l’emna navs-fera vers Bari ed Ancona en l’Italia.
Per scursanir il temp da viadi enturn il Golf da Kotor curseschan ultra da quai pliras giadas a di navettas tranter ils dus lieus Kamenari e Lepetane.
Il pajais na dispona anc da naginas autostradas (situaziun dal 2018), intgins tschancuns sa chattan però en planisaziun. Gia realisadas èn las vias directas Herceg Novi–Ulcinj e Plužine–Podgorica. En pli han ins realisà divers tunnels (p.ex. l’onn 2005 il tunnel da Sozina d’ina lunghezza da 4,1 km) che reduceschan il temp da viadi tranter la chapitala e la regiun da costa u l’access a la plazza aviatica Tivat.
Sco pli grond poet dal Montenegro vegn adina puspè numnà il prinzi Petar II Petrović-Njegoš. Quel vegn onurà fin oz cun in mausoleum sin la muntogna Lovćen.
Il 2006/2007 è il Montenegro daventà sco stadi independent commember da diversas associaziuns da sport internaziunalas (ballape, ballamaun e.a.). En il ballamaun èsi schizunt reussì a las dunnas da gudagnar il 2012 il campiunadi europeic. Daspera è la ballanataziun fitg populara en il pajais; en quest sport èn las dunnas medemamain daventadas il 2008 campiunessas mundialas. Ulteriura menziun merita la cursa da velos Putevima Kralja Nikole resp. Paths of King Nikola che maina tras l’entir pajais e ch’attira ciclists da cursa da blers pajais.
Sper ils dis da festa tenor l’onn ecclesiastic ortodox e giulian ed il prim da matg vegnan festivads ils 9 da matg (fin da la Segunda Guerra mundiala en l’Europa il 1945), ils 21 da matg (di da l’independenza il 2006) ed ils 13 da fanadur (di da la festa naziunala).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
