From Wikipedia, the free encyclopedia
Bosnia ed Erzegovina (bosniac/croat/serb-latin Bosna i Hercegovina [ˌbɔsnaixɛrʦeˈɡoːvina], serb-cirillic Босна и Херцеговина, abreviaziun: BiH / БиХ; er Bosnia-Erzegovina u en furma curta Bosnia) è in stadi federal da l’Europa dal Sidost. El sa cumpona geograficamain da la regiun Bosnia en il nord, che cumpiglia radund 80 % dal territori statal, e da la regiun Erzegovina pli pitschna en il sid. Politicamain è il stadi federal sutdividì en la Republika Srpska, la federaziun Bosnia ed Erzegovina ed il district Brčko sco territori d’administraziun speziala.
| Bosnia ed Erzegovina Bosna i Hercegovina | |||||
| |||||
| Lingua uffiziala | bosniac, serb, croat | ||||
| Chapitala | Sarajevo | ||||
| Schef da la regenza | Denis Zvizdić | ||||
| Surfatscha | 51 197 km² | ||||
| Abitants | 3 531 159 (2013) | ||||
| Spessezza | 69 abitants per km² | ||||
| Munaida | marc convertibel | ||||
| Independenza | 1 da mars 1992 | ||||
| Numer da l'auto | BIH | ||||
| TLD d'internet | .ba | ||||
| Preselecziun | +387 | ||||
 | |||||
Il territori statal è situà en l’ost da la Mar Adriatica sin la Peninsla dal Balcan e sa chatta quasi cumplettamain en la Muntogna Dinarica. Stadis vischins èn la Croazia en il nord e vest, la Serbia en l’ost ed il Montenegro en il sidost. Il 2013 dumbrava il pajais ina populaziun da bundant 3,5 milliuns. Sarajevo è la chapitala e pli gronda citad dal pajais; ulteriuras grondas citads èn Banja Luka, Tuzla, Zenica, Bijeljina e Mostar.
En sia furma odierna è il stadi resortì da la Cunvegna da Dayton dal 1995. Tenor quella furma el il successur legal da la Republica Bosnia ed Erzegovina ch’era vegnida fundada l’entschatta 1992 suenter in referendum; durant la Guerra da la Bosnia aveva quel furmà il sulet stadi renconuschì internaziunalmain tranter quatter stadis situads sin il territori da la Bosnia Erzegovina. Il Contract da Dayton ha terminà la guerra en il pajais ed ha stgaffì in stadi unitar, però organisà a moda fitg decentrala (federalistica). Oz sa cumpona la Bosnia ed Erzegovina da las duas entitats Federaziun Bosnia ed Erzegovina (nua che vivan per gronda part Bosniacs e Croats bosniacs) e da la Republika Srpska (populada surtut da Serbs bosniacs). Il territori d’administraziun speziala Brčko è vegnì stgaffì posteriuramain or da cumparts dad omaduas entitads ch’appartegnevan avant la guerra a la vischnanca gronda Brčko; oz furma quest territori in condomini dad omaduas entitads, ma cun dretg d’administraziun autonoma.
Cun la Bosnia ed Erzegovina cunfineschan ils trais stadis Serbia, Montenegro e Croazia. En pli dispona il pajais sper Neum en furma da l’uschenumnà Corridor da Neum d’in toc da la costa adriatica d’ina lunghezza da 20 kilometers.
La Bosnia ed Erzegovina è commembra da las Naziuns unidas, dal Cussegl da l’Europa, da l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, en pli dal Cussegl da cooperaziun per l’Europa dal Sidost, da la Convenziun da commerzi liber da l’Europa Centrala e da l’Organisaziun per collavuraziun islamica (status d’observatur). Dapi il 2010 è il pajais in candidat d’adesiun uffizial da la NATO ed ultra da quai furma el in candidat d’adesiun potenzial da l’Uniun europeica.
La Bosnia ed Erzegovina sa chatta en la part occidentala da la Peninsla dal Balcan ed è segnada per gronda part d’ina cuntrada da muntognas mesaunas cuvertas cun guaud. Las pli autas muntognas cuntanschan autezzas da bunamain 2400 meters sur mar. Ina part dal territori muntagnard, surtut en la part occidentala dal pajais ed en l’Erzegovina, è segnada da grip carstic. L’aua da la surfatscha che sa rimna qua n’arriva betg en ils gronds sistems da flums, mabain sfundra per gronda part. En il sid sco er en la Planira da la Sava situada en il nord datti er regiuns pli planivas cun terren agricul. Ed en il sid, sper Neum, sa chatta ultra da quai la costa da l’Adria d’ina lunghezza da 20 kilometers.
La Bosnia ed Erzegovina ha in cunfin exteriur d’ina lunghezza totala da 1538 kilometers. Da quai cunfineschan 932 km cun la Croazia, la quala circumdescha il pajais en il nord e vest en furma d’in artg, 357 km cun la Serbia en l’ost e 249 km cun il Montenegro en il sidost.[1]
Ils 20 kilometers da la costa da l’Adria sper Neum cunfineschan tant en l’ost sco er en il vest cun la Croazia ed interrumpan uschia la costa croata. La citad croata Dubrovnik sa lascha cuntanscher per terra be cun surpassar duas giadas ils cunfins da la Bosnia-Erzegovina.
Pervi da sia posiziun centrala è la Bosnia ed Erzegovina la suletta da las anteriuras sutrepublicas da la Jugoslavia ch’è circumdada exclusivamain d’autras anteriuras sutrepublicas jugoslavas.
Las regiuns las pli autas dal pajais sa chattan en il sidost, al cunfin istoric tranter la Bosnia e l’Erzegovina. La tschima dal Massiv da Maglić, situà en il sidost da Foča al cunfin montenegrin, furma cun 2386 meters il punct il pli aut. Las ulteriuras parts dal pajais èn surtut segnadas da muntognas mesaunas.
La Bosnia ed Erzegovina è situada en il territori da transiziun tranter il clima mediterran ed il clima continental. Ils envierns pon esser fitg fraids e temperaturas da fin a −20 °C na furman nagina raritad. Las stads èn pervi da la posiziun dal pajais per ordinari fitg chaudas e sitgas.
Sa basond sin las zonas climaticas sa lascha il pajais sutdivider en las suandantas trais cuntradas:
Al cunfin dal nord fa la Bosnia-Erzegovina part da la Planira Pannonica, la quala s’extenda qua en la regiun da la Planira da la Sava.
La regiun da muntogna dinarica, er numnada ‹Dinaridas bosniacas›, s’extenda dal sidost dal pajais sur la regiun centrala fin en il nordvest. Questa cuntrada è segnada da numerusas muntognas ch’èn main carsticas, mabain cuvertas cun surfatschas da guaud. En questa cuntrada sa chattan tranter auter citads sco Sarajevo, Zenica e Bihać. Questa cuntrada è l’enviern per ordinari fitg chauda cun temperaturas fin 35 °C e la stad fraida cun temperaturas fin −15 °C e per part grondas navadas.
L’Erzegovina tutga per gronda part tar la regiun da costa adriatica. Questa cuntrada segnada d’influenzas mediterranas consista surtut da carst resp. da muntognas carsticas. En questa cuntrada na datti strusch auas. Il flum Neretva che curra nà da l’Erzegovina dal nord tras Mostar vers la costa da l’Adria è il pli grond ed enconuschent flum da questa regiun.
Ils pli impurtants flums dal pajais èn Sava e Drina che cunfineschan la Bosnia-Erzegovina vers nord es ost, sco er la Bosna che nascha a l’intern dal pajais e sbucca en la Save. Bunamain l’entira surfatscha da la Bosnia tutga tar l’intschess idrografic da la Sava resp. da la Mar Naira, entant ch’ils flums da l’Erzegovina mainan l’aua – per part sut terra – en l’Adria.
Las vals dals flums pli gronds da la Bosnia s’extendan quasi exclusivamain en direcziun nord-sid, quai ch’è da muntada en connex cun l’istorgia da colonisaziun e da traffic dal pajais. Tar ils flums pli gronds tutgan Una, Sana, Vrbas e Neretva. Abstrahà da la Sava al cunfin vers la Croazia n’è nagin dals flums da la Bosnia-Erzegovina navigabel.
La Bosnia ha be paucs lais natirals. Tar la gronda part dals lais pli gronds sa tracti da lais da fermada.
Be stgars in tschintgavel da la surfatscha dal pajais è adattà per l’agricultura. Questas surfatschas sa chattan surtut per lung da la Save, al curs inferiur da la Neretva ed en ils poljen da l’Erzegovina.
La natira dal pajais è ritga da spezias e multifara. Tant la flora sco er la fauna profiteschan da la bassa spessezza da la populaziun e da las regiuns nunabitadas. Radund 60 % da la Bosnia ed Erzegovina èn cuverts cun guaud; surtut la muntogna è segnada da vasts guauds. Entras il fatg che tscherts territoris èn strusch accessibels, han quels pudì sa mantegnair sco spazi da viver da numerusas spezias d’animals e da plantas fitg raras.
Bleras spezias da plantas smanatschadas han chattà en l’auta muntogna dal pajais in spazi da viver. En il parc naziunal Sutjeska, situà al flum da medem num, sa chatta il guaud selvadi da Perućica – in dals pli gronds ch’èn anc sa mantegnids en l’Europa.
In bun exempel per la flora dal pajais furma la muntogna Bjelašnica. Al pe da quella creschan diversas plantas da feglia sco ruvers, nuschers, chagliastretg e faus. En regiuns pli autas prevalan guauds maschadads cun faus e pigns sco er ginaiver. En la zona superiura creschan diversas spezias d’anemonas e da timian e la flora alpina classica. In’atgnadad furman las dolinas ch’èn sa furmadas tras taunas ch’èn dadas ensemen. Sin las grondas surfatschas da las dolinas domineschan las plantas tipicas d’ina regiun da muntogna pli fraida, entant che creschan a l’ur da quellas plantas ch’èn tipicas per la regiun da la Mar Mediterrana.
Bleras spezias da plantas ch’èn uschiglio mortas ora lunsch enturn han chattà in refugi en la Bosnia ed Erzegovina. Quai vala en spezial per diversas spezias d’orchideas e per intgins represchentants fitg rars dal gener Tulipa, sco per exempel Tulipa biflora ch’è derasada da la Croazia fin l’Albania u Tulipa orphanidea ch’è ina raritad che profitescha da la natira intacta. Ultra da quai exista in dumber remartgabel d’endemits, pia da spezias che cumparan be en la Bosnia ed Erzegovina (p.ex. Lilium carniolicum var. bosniacum).
Anguillas pon ins per exempel scuntrar a Hutovo Blato. Hutovo Blato è in parc natiral che cumpiglia blers lais pitschens e palids. Er in grond dumber d’autras spezias d’animals da l’aua vivan qua, surtut differentas spezias da giombers.
Da las bleras spezias da serps ch’ins po scuntrar en la Bosnia ed Erzegovina èn duas da tissi, numnadamain la vipra dal corn europeica e la vipra berus. La natra a quatter strivlas è ina da las spezias che n’èn betg da tissi. Sper serps cumpara er in grond dumber d’auters reptils sco per exempel luschards.
Dal mund dals utschels fascinant è sa mantegnida ina gronda varietad en las muntognas da la Bosnia. Il pitgalain verd è da chasa en ils guauds da feglia, il pitgalain nair en ils guauds da guglias. Tschess cularin vivan en intginas muntognas sco per exempel la Bjelašnica. Tar ils pli impurtants utschels da preda dal pajais tutgan l’evla da la pizza sco er diversas spezias da falcuns.
Il pli grond animal dal pajais è l’urs brin. Da questa spezia periclitada vivan radund 2800 exemplars en la Bosnia-Erzegovina.
Ils burgais da la Bosnia ed Erzegovina vegnan numnads Bosniacs. Quest term cumpiglia muslims oriunds da la Bosnia sco er Croats e Serbs che vivan en la Bosnia ed Erzegovina. Tuttas trais gruppas tutgan tar ils «trais pievels constituents» dal pajais e disponan uffizialmain dals medems dretgs.
L’aspectativa da vita ha cumpiglià tranter il 2010 ed il 2015 76,3 onns (umens 73,7, dunnas 78,8). La quota da fertilitad per dunna ha muntà il 2016 1,28 uffants, quai ch’è ina da las pli bassas en tut il mund. La populaziun è sa sminuida dapi ils onns 1990 pervi da la guerra, pervi da l’emigraziun e pervi da la bassa quota da fertilitad. Per l’onn 2050 vegn fatg quint cun stgars 3 milliuns abitants. La vegliadetgna media da la populaziun fiss lura cun 50 onns ina da las pli autas en tut il mund.[2]
Svilup da la populaziun
| Onn | Dumber d’abitants |
|---|---|
| 1950 | 2.661.000 |
| 1960 | 3.226.000 |
| 1970 | 3.761.000 |
| 1980 | 4.180.000 |
| 1990 | 4.463.000 |
| 2000 | 3.767.000 |
| 2010 | 3.722.000 |
| 2017 | 3.507.000 |
Funtauna: UN.[3]
Da la dumbraziun dal pievel dal 2013 è resultada ina cumpart da 50,1 % Bosniacs muslims, 30,8 % Serbs (per gronda part ortodoxs) sco er 15,4 % Croats (per gronda part catolics). La populaziun restanta tutga tar ina da las 17 minoritads renconuschidas uffizialmain, sco Roma u Gidieus, ubain n’ha inditgà nagin’appartegnientscha etnica. L’autoatribuziun etnica dals Bosniacs succeda surtut a basa da l’appartegnientscha religiusa e da las differenzas culturalas ch’èn per part colliadas cun quella. Ina separaziun linguistica entaifer ils Bosniacs na datti betg, damai che tut las gruppas discurran dialects parentads dal serbocroat. Dapi las Guerras da la Jugoslavia designeschan els però per ordinari lur lingua analog a l’appartegnientscha etnica sco bosniac, croat u serb e dovran il standard da la lingua scritta respectiv.
L’onn 2017 era 1,1 % da la populaziun residenta naschida a l’exteriur.
Ils abitants da la Bosnia ed Erzegovina discurran per il pli varietads ijekavas da la gruppa da dialects štokava, ils quals na sa differenzieschan strusch tranter pèr. En furma scritta vegnan, tenor la partiziun uffiziala da la populaziun en ils trais pievels constituents – Bosniacs (muslims), Serbs e Croats – duvradas las trais linguas da standard parentadas stretgamain bosniac, serb e croat. Tut tenor puntg da vista vegnan questas linguas er subsummadas sut la noziun serbocroat.
Las trais linguas da standard sa laschan oravant tut differenziar ina da l’autra areguard lur scrittira. Il serb vegn scrit en la Bosnia ed Erzegovina surtut en scrittira cirillica e bler pli darar er en lingua latina, il croat percunter be cun l’alfabet latin. Il bosniac po vegnir scrit en omaduas scrittiras; per ordinari vegn preferì il sistem latin. Dal temp da la Guerra da Bosnia è il diever da la scrittira cirillica vegnì pli e pli en diever tar ils Serbs da la Bosnia, quai che serviva surtut a sa cunfinar da las duas ulteriuras gruppas da la populaziun. Uschia è la scrittira cirillica vegnida duvrada durant in tschert temp en la Republika Srpska a moda pli consequenta che en la Serbia sezza.[4]
Linguisticamain èn las differenzas tranter las trais variantas fitg pitschnas; quellas sa restrenschan ad ina pitschna part dal stgazi da pleds e pertutgan tscherts suns. Uschia cuntegna la lingua da standard bosniaca (tuttina sco la lingua serba) dapli pleds da derivanza osmanica resp. tirca sco per exempel akšam (saira).
Sper ils dialects stocavs èn en diever tar tschertas etnias pli pitschnas, sco per exempel ils Roma, atgnas linguas.
La Bosnia ed Erzegovina è segnada dapi tschientaners da la convivenza da differentas religiuns e confessiuns. La gronda part dals abitants vegnan attribuids formalmain ad ina da las duas grondas cuminanzas religiusas monoteisticas (cristianissem ed islam): muslims (tenor la dumbraziun dal pievel dal 2013 ca. 50,7 %, per gronda part bosniacs etnics), cristians ortodoxs (2013 ca. 30,7 %, per gronda part Serbs) e cristians catolic-romans (ca. 15,2 %, per gronda part Croats). Dapi il temp jugoslav è l’attribuziun però per blers abitants plitost l’expressiun d’in’appartegnientscha ed attaschadadad culturala, istorica e famigliara che d’ina religiusadad per propi. Tenor la dumbraziun dal 2013 èn 0,3 % sa declerads sco agnostichers e 0,8 % sco ateists. 2,3 % da l’entira populaziun dal pajais appartegnan ad autras gruppas sco il protestantissem u n’han fatg nagin’indicaziun.
Il 1991 eran anc 42,8 % muslims, 30,1 % serb-ortodoxs e 17,6 % catolics. 5,7 % han inditgà d’esser ateists; ils 3,8 % restants han appartegnì ad autras crettas u eran senza confessiun.
L’onn 2008 vivevan radund 1000 Gidieus en la Bosnia-Erzegovina, radund 900 sefards e 100 aschkenasim. La pli gronda cuminanza è quella da Sarajevo cun radund 700 commembers. Durant la Guerra da la Bosnia eran radund 2000 Gidieus da Sarajevo fugids surtut en l’Israel; ina part dad els ha silsuenter tratg en consideraziun da returnar a Sarajevo.
L’obligaziun d’ir a scola dura fin la novavla classa. Silsuenter pon ils giuvenils absolver ina furmaziun professiunala u sa decider per ina furmaziun cuntinuanta da trais u quatter onns al gimnasi u ad ina scola spezialisada. Access a las universitads han, suenter in examen d’admissiun, absolvents d’ina scola secundara ed – a moda limitada – absolvents da scolas professiunalas.
Entaifer la federaziun èn ils singuls chantuns e la Republika Srpska responsabels per la politica da furmaziun e da cultura. Quai maina ad in sistem da furmaziun sparpaglià cun plans d’instrucziun per part etnocentrics. En territoris cun ina structura da la populaziun maschadada, vegnan ils scolars savens instruids separadamain tenor las etnias. Universitads existan a Sarajevo, Pale, Banja Luka, Mostar, Tuzla, Zenica e Bihać.
.jpg)
Il stadi Bosnia-Erzegovina consista da duas regiuns istoricas, las qualas n’han però nagina relaziun tar la sutdivisiun en entitads odierna: la Bosnia e l’Erzegovina. Il num da la Bosnia deriva dal flum Bosna che nascha datiers da la chapitala Sarajevo. Il num Erzegovina sa lascha deducir dal titel da regent (Herceg = duca, cf. tudestg Herzog) che vegniva duvrà da Stjepan Vukčić Kosača (Hercegovina = pajais dal duca). En l’antica ha il territori appartegnì ditg a l’Imperi roman (provinza Dalmatia), vers l’onn 600 è quel alura vegnì populà dals Slavs.
L’onn 1463 han ils Osmans conquistà la Bosnia. Tras l’immigraziun dals Osmans en la Bosnia èn vegnidas construidas bleras moscheas ed igl ha dà conversiuns da la populaziun cristiana a l’islam. Pervi da la pli auta cumpart da populaziun islamica ha la Bosnia perquai giudì in status spezial entaifer l’Imperi osmanic. L’onn 1527 han ins fundà l’eyalet (provinza) Bosnia, il qual cumpigliava l’entir territori da la Bosnia-Erzegovina odierna, parts da la Croazia e dal Montenegro sco er il sandschak (district) da Novi Pazar; da quai è la finala resultà vers il 1580 il paschalik (provinza) Bosnia. Da rumper e chatschar enavos la pussanza osmanica dueva reussir en rom da la sullevaziun en massa da la populaziun bosniaca il 1876/78.
L’onn 1878, suenter la victoria dals Russ sur ils Osmans, ha il Congress da Berlin tschentà las provinzas osmanicas Bosnia ed Erzegovina sut l’administraziun da l’Austria-Ungaria; ultra da quai han ins concedì a la monarchia habsburgaisa il dretg da garnischun en il sandschak da Novi Pazar. L’annexiun formala tras la monarchia dubla dals Habsburgais ha manà il 1908 a la Crisa d’annexiun bosnica. Ils moviments d’independenza avevan però betg il davos difficultads da sa far valair pervi da la maschaida etnica e religiusa. En connex cun las tendenzas separatisticas stat l’attentat dal student bosniac-serb Gavrilo Princip sin il successur al tron austriac-ungarais Franz Ferdinand ils 28 da zercladur 1914 a Sarajevo; quest incident ha provocà la Crisa dal fanadur, la quala ha la finala mess ad ir l’Emprima Guerra mundiala. Suenter la fin da la guerra è il pajais daventà ina part dal Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens (dapi il 1929: Reginavel da la Jugoslavia).
Gist suenter l’Emprima Guerra mundiala è la Bosnia-Erzegovina daventada ina part dal Reginavel da la Jugoslavia. A la testa da quest stadi multinaziunal dals Slavs dal sid steva Petar I (Petar Karađorđević), oriund da la Serbia. A partir da la mesadad dals onns 1920 èn creschidas entaifer il stadi las tensiuns politicas: surtut ils Slovens e Croats bramavan suenter in’atgna independenza politica, entant che Belgrad vuleva in stadi cumplessiv sut domini serb. En la Bosnia ed Erzegovina è questa discordia sa mussada tranter muslims bosniacs, Croats e Serbs.
Il stadi vegniva manà a moda centralistica; tutta autonomia per etnias betg serbas e religiuns betg cristianas vegniva supprimida da l’entschatta ennà. Las tensiuns etnicas e confessiunalas resp. religiusas èn sa mantegnidas e plitost anc sa pegiuradas. Il politicher da la Bosnia ch’aveva da quel temp la pli gronda influenza è stà il president da l’organisaziun muslima da la Jugoslavia, Mehmed Spaho (1883–1939).
Il 1939 hai dà ina cunvegna tranter represchentants serbs e croats che preveseva d’endrizzar ina zona d’autonomia croata cun integrar parts da la Bosnia ed Erzegovina. La primavaira 1941, durant la Segunda Guerra mundiala, è il pajais vegnì occupà da truppas dal Reich tudestg e da l’Italia. La Bosnia-Erzegovina è daventada ina part dal stadi vasal faschistic cun num Stadi independent Croazia.
Sut Josip Broz Tito han ils partisans jugoslavs fatg cun success resistenza cunter ils occupants e lur alliads. Quai dueva culminar en las Cunvegnas dad AVNOJ dals 29 da november 1943 a Jajce, las qualas han mess il crap da fundament per ina nova federaziun da pajais dals Slavs dal sid sut l’egida da la Partida communistica da la Jugoslavia.
Suenter la Segunda Guerra mundiala è sa furmà cun la fundaziun da la Republica federativa socialistica Jugoslavia in stadi federal cun las sis republicas participantas Slovenia, Croazia, Bosnia ed Erzegovina, Montenegro, Macedonia e Serbia cun las provinzas autonomas Cosovo e Vojvodina. Areguard la surfatscha era la Republica socialistica Bosnia ed Erzegovina la terz gronda; economicamain sa chattava quella però betg be davos la Serbia, mabain er davos la Slovenia e Croazia cun lur infrastructura turistica, entant che la Bosnia ed Erzegovina s’orientava pli ferm vers l’agricultura ed industria.
Suenter la crudada da la ‹tenda da fier› en l’Europa a l’entschatta dals onns 1990, è er ì a fin il temp dal communissem en la Jugoslavia. La Slovenia e la Croazia han declerà il 1991 lur independenza, uschia che la Jugoslavia sa cumponiva be pli da las sutrepublicas Serbia, Montenegro, Macedonia e Bosnia-Erzegovina. Ils 29 da favrer/1 da mars 1992 ha la Bosnia ed Erzegovina votà a chaschun d’in referendum cun 99,4 % da las vuschs a favur da la suveranitad statala (participaziun a la votaziun: 63 %).[5] La populaziun serba aveva però boicottà quasi dal tuttafatg la votaziun. Uschia ha il pajais declerà ils 2 da mars 1992 da sortir dal stadi federal Jugoslavia ed ha pronunzià si’independenza statala sut il num uffizial Republica Bosnia ed Erzegovina (Republika Bosna i Hercegovina) en ils cunfins da la republica parziala da fin qua. La renconuschientscha internaziunala ha gì lieu ils 17 d’avrigl 1992, ma ils represchentants serbs n’han betg acceptà l’independenza ed han fundà en ils territoris che stevan sut lur controlla la Republica serba Bosnia ed Erzegovina (Srpska republika Bosna i Hercegovina). La Guerra da la Bosnia ch’è prorutta sinaquai ha durà bundant trais onns e chaschunà dapli che 100 000 unfrendas. Fin oz exista en parts dal pajais, surtut en guauds e regiuns muntagnardas, il privel d’explosiuns da minas.
La fin da la Guerra da la Bosnia ha pudì vegnir cuntanschida cun il contract ch’è vegnì parafà il 1995 a Dayton (USA) e suttascrit ils 14 da december dal medem onn a Paris. Quel ha stgaffì il stadi Bosnia ed Erzegovina, organisà a moda federala, che sa cumpona da las duas entitats Bosnia-Erzegovina e Republika Srpska. La situaziun a l’intern dal pajais è però stada segnada vinavant da las consequenzas da la guerra e da las tensiuns cuntinuantas tranter las trais etnias. En il fratemp na sa tracti bain betg pli da conflicts violents, mabain plitost da la dumonda politica en tge direcziun ch’il stadi duaja sa sviluppar. Surtut politichers bosniacs (muslims) vulan puspè centralisar il stadi e manar quel a mesa vista en l’Uniun europeica; represchentants croats sa stentan per in nov dretg d’eleger e vulan per part stgaffir ina terza entitat croata; e la Republika Srpska pretenda ch’il stadi vegnia decentralisà anc pli fitg u vul schizunt sa separar dal tuttafatg dal stadi Bosnia ed Erzegovina. Tut ils trais models n’han fin uss chattà nagina maioritad politica en il stadi.
Il sistem politic da la Bosnia ed Erzegovina vegn savens designà da scienziads e schurnalists sco «il pli cumplitgà sistem guvernamental en tut il mund». Il stadi cumplessiv, las entitats ed ils 10 chantuns disponan tuts d’atgnas structuras legislativas ed executivas. Supplementarmain suttastat il pajais ad in mandat internaziunal.
Er la cuntrada da partidas è segnada da gronda sparpagliaziun. Entant che las partidas che furman la regenza èn relativamain survesaivlas, sa chattan bleras partidas da differenta orientaziun politica en l’opposiziun.
En l’index da democrazia dal 2016 sa chatta la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 101 da 167 pajais e furma uschia in ‹reschim ibrid› cun elements democratics ed autoritars.
Per part vegnan crititgadas discriminaziuns tar l’occupaziun da plazzas. Ultra da quai hai dà ils ultims onns diversas giadas smanatschas envers defensurs dals dretgs umans e schurnalists critics u è vegnida violada la libertad da pressa.
Fin la fin dal 2005 sa chattava la politica da defensiun a nivel da las duas entitats. Dapi il 2006 èn las forzas armadas suttamessas directamain al president dal stadi ed al ministeri da defensiun ch’è vegnì stgaffì a nivel statal. L’armada consista da fin a 10 000 schuldads da professiun activs e d’ina ‹reserva activa› da ca. 5000 schuldads. Sper las structuras operativas communablas existan mintgamai in regiment bosniac, serb e croat che cuntinueschan cun las tradiziuns da las forzas armadas parzialas.
La sutdivisiun politica dal pajais è cumplexa. Dapi il Contract da Dayton consista la Bosnia ed Erzegovina da duas entitats: la Federaziun Bosnia ed Erzegovina (Federacija Bosne i Hercegovine) cun bundant 2 370 000 abitants (62,55 %) e la Republica Srpska cun 1 327 000 abitants (35 %). Omaduas entitats disponan mintgamai d’in’atgna executiva e legislativa. Il district Brčko cun la citad da medem num situada en la Bosnia dal Nord cun 93 028 abitants (2,45 %) suttastat sco condomini dad omaduas entitats directamain al stadi cumplessiv. La Federaziun Bosnia ed Erzegovina sa cumpona da diesch chantuns che disponan d’agens champs da cumpetenza. Per motivs statistics è er la Republika Srpska sutdividida en regiuns, ma quellas n’han naginas cumpetenzas administrativas. Il nivel d’administraziun local furman las 142 vischnancas (općine resp. opštine).
| Nr. | Num | Surfatscha[6] | Dumber d’abitants[7] | Spessezza | Chapitala |
| 1. | Chantun Una-Sana (Unsko-sanski kanton) | 4.125,0 | 273.261 | 66,2 | Bihać |
| 2. | Chantun Posavina (Posavski kanton/Posavska županija) | 324,6 | 43.453 | 133,9 | Orašje |
| 3. | Chantun Tuzla (Tuzlanski kanton) | 2.649 | 445.028 | 168 | Tuzla |
| 4. | Chantun Zenica-Doboj (Zeničko-dobojski kanton) | 3.343,3 | 364.433 | 109 | Zenica |
| 5. | Chantun Podrinje Bosniaca (Bosansko-podrinjski kanton) | 504,6 | 23.734 | 47 | Goražde |
| 6. | Chantun Bosnia Centrala (Srednjobosanski kanton/Srednjobosanska županija) | 3.189,0 | 254.686 | 79,9 | Travnik |
| 7. | Chantun Erzegovina-Neretva (Hercegovačko-neretvanski kanton/Hercegovačko-neretvanska županija) | 4.401,0 | 222.007 | 50,4 | Mostar |
| 8. | Chantun Erzegovina dal Vest (Zapadno-hercegovački kanton / Zapadno-hercegovačka županija) | 1.362,2 | 94.898 | 69,7 | Široki Brijeg |
| 9. | Chantun Sarajevo (Sarajevski kanton) | 1.276,9 | 413.593 | 323,9 | Sarajevo |
| 10. | Chantun 10 (Hercegbosanska županija/Livanjski kanton/Zapadnobosanski kanton) | 4.934,9 | 84.127 | 17 | Livno |
| Total | 26.110,5 | 2.219.220 | 85 |
Al nivel statal surordinà eran l’emprim attribuids be la politica da l’exteriur, la politica monetara sco er la politica d’economia da l’exteriur. En il decurs dals onns èn las cumpetenzas dal stadi central vegnidas cumplettadas successivamain (defensiun, duana e taglias directas, persecuziun da crims da guerra e cumbat cunter la criminalitad).
Sper las regenzas ed ils parlaments da las duas entitats exista ina regenza communabla ed in parlament communabel per il stadi cumplessiv. Las trais etnias pon tschentar mintgina in represchentant en il presidi statal che sa cumpona da trais persunas. Il presidi da quest gremi mida mintga otg mais. Il fatg che be represchentants dals trais pievels constituents pon candidar per il presidi statal ha il Tribunal europeic dals dretgs umans valita sco cuntravenziun cunter il scumond da discriminaziun ed il dretg sin elecziuns libras.
Facticamain vegn ina part da la pussanza statala però exequida vinavant tras l’aut represchentant da la communitad internaziunala; quai vegn giustifitgà cun il fatg ch’i regia en consequenza da la guerra anc adina ina gronda disfidanza tranter ils responsabels da las etnias, quai che blocheschia il svilup prosperaivel dal stadi. Medemamain èn anc adina staziunads en rom da l’operaziun EUFOR radund 1000 schuldads da l’exteriur en la Bosnia ed Erzegovina.
Vastas parts dal pajais èn be pauc populadas. Ina gronda part da la populaziun viva en la regiun da Sarajevo sco er en las valladas che vegnan percurrids dals flums pli gronds, surtut da la Bosna.
Las pli grondas citads en la Bosnia ed Erzegovina èn (incl. aglomeraziun, situaziun dal 2013): Sarajevo (291 422), Banja Luka (150 997), Tuzla (120 441), Zenica (115 134), Bijeljina (114 663) e Mostar (113 169).
Entaifer l’anteriura Jugoslavia tutgava la Bosnia ed Erzegovina tar las regiuns economicamain plitost flaivlas. Suenter la fin da la Guerra da la Bosnia ha l’emprim gì lieu ina creschientscha economica cuntinuanta. Ina politica monetara rigida, la quala cumpiglia in curs da stgomi fix tranter il marc convertibel e l’euro, ha contribuì a stabilisar la valuta. Il sistem bancar è vegnì refurmà; quel vegn però controllà per 85 % tras bancas da l’exteriur. La quota da dischoccupaziun uffiziala munta a 28,2 %; questa quota vegn però reducida tras in grond sectur economic grisch. L’introducziun da la taglia sin la plivalur l’onn 2006 ha augmentà las entradas statalas.
Ils exports èn anc pauc diversifitgads; minerals e laina cumpiglian 50 % da tut ils exports. Il grond deficit da la bilantscha da las prestaziuns e transacziuns ha pudì vegnir equilibrà fin qua tras prestaziuns da transfer da Bosniacs che vivan a l’exteriur. Il partenari da commerzi principal da la Bosnia ed Erzegovina furma l’Uniun europeica cun ina cumpart da radund 50 %. Ils pli gronds investiders da l’exteriur èn, tenor lur pajais d’origin, l’Austria e la Slovenia. Sco problematic per il svilup economic vegn considerà il sectur public ch’è grond ed ineffizient, impediments birocratics per interpresas ed il martgà da lavur ch’è fitg fragmentà e resplenda la separaziun etnica dal pajais. En il Global Competitiveness Index figurescha la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 103 da 137 (situaziun 2017–2018). En l’index per la libertad economica sin plaz 92 da 180 pajais (situaziun dal 2017).
Tenor Transparency International sa chattava la Bosnia ed Erzegovina il 2010 sin l’index da la percepziun da la corrupziun en l’ultim quartal dals pajais europeics ed en tut il mund sin plaz 91. La valur da 3,2 da 10 puncts pussaivels inditgescha che la corrupziun è derasada vastamain.
Il marc convertibel è dapi il 1998 il med da pajament uffizial en l’entira Bosnia ed Erzegovina. Quel è lià a l’euro en ina valur fixa da 1,95583:1 e correspunda uschia a la valur da l’anteriur marc tudestg.
Tenor la lescha ston tut ils quints a l’intern dal pajais vegnir preschentads en il marc convertibel. Malgrà quai vegn er acceptà quasi dapertut l’euro sco er tut tenor regiun la kuna croata u il dinar serb, cumbain che quai na vegn betg vis gugent da vart uffiziala.
Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas en la valur da radund 7,975 milliardas dollars ed entradas da 7,681 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 1,7 % dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà il medem onn tenor stimaziun dal Fond monetar internaziunal 44,3 % dal product naziunal brut.
Da las expensas statalas vegnan impundids (en % dal product naziunal brut) 10,9 % per la sanadad (2009) ed 1,4 % per il militar (stimaziun per il 2011). Per la furmaziun n’èn avant maun naginas indicaziuns.[8]
Pervi da la guerra ha er il turissem pudì sa sviluppar be plaun. Dapi intgins onns vegnan però adina dapli turists en il pajais, surtut a Mostar e Sarajevo.
Impurtantas destinaziuns èn la punt da Mostar e la punt da Višegrad (omaduas Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO); Jaice cun il chastè, la cascada d’in’autezza da 17 meters ed ils Lais da Pliva; il lieu da pelegrinadi Međugorje; il parc naziunal Kozara cun il monument per las unfrendas da la Battaglia da Kozara en la Segunda Guerra mundiala.
Sco monuments natirals èn en pli da numnar la funtauna Buna, ina da las pli fermas e pli grondas funtaunas en tut l’Europa; las cascadas da Kravica che stattan sut protecziun da la natira; las piramidas da la Bosnia, muntognas en furma da piramida; il parc naziunal Sutjeska cun in dals ultims guauds selvadis en tut l’Europa, il pli aut piz dal pajais (Maglić), la cascada da 75 meters Skakavac e la chavorgia da la Sutjeska; Hutovo Blato, il pli grond reservat da la natira per utschels da palì en l’Europa.
Ulteriura menziun meritan il chastè e las fortezzas da Počitelj, il chastè medieval da Travnik, las fortificaziuns e l’amfiteater da Banja Luka, numerus craps-fossa medievals (Stećci, surtut en l’Erzegovina), sco er il monument a Potočari che regorda a las unfrendas da la Mazzacra da Srebrenica. Plinavant il lieu da costa adriatic Neum cun la pli auta temperatura media dal pajais, ils lais Blidinjsko jezero, Prokoško jezero e Šatorsko jezero e las purschidas da rafting sin ils flums Neretva, Una e Drina.
A Sarajevo ed en il conturn da la citad sa chattan numerusas attracziuns turisticas. La Punt latina ha furmà il punct da partenza da l’Emprima Guerra mundiala, damai ch’ha gì lieu qua l’attentat sin Franz Ferdinand da l’Austria e sia dunna. Ils dus sgrattatschiels Bosmal City Center (118 m) ed Avaz Twist Tower (142 m) èn vegnids erigids il 2001 resp. 2009 e furman actualmain ils pli auts edifizis sin l’entira peninsla dal Balcan. Alura la citad veglia Baščaršija, ch’è sa mantegnida cumplettamain, cun il bigl d’aua tirc Sebilj e la Vijećnica, la veglia chasa-cumin da la citad. En pli datti en la citad numerusas moscheas (t.a. Moschea da Gazi Husrev-beg, la pli gronda moschea dal pajais) e baselgias istoricas.
En proxima vischinanza sa chattan ultra da quai ils territoris da sport d’enviern Bjelašnica e Jahorina, nua ch’han gia gì lieu ils gieus olimpics d’enviern 1984.
A l’assedi da la citad durant la Guerra da la Bosnia regordan il Sarajevski ratni tunel (Tunnel da Sarajevo), il Historijski muzej Bosne i Hercegovine (Museum istoric da la Bosnia ed Erzegovina), las ‹Rosas da Sarajevo› e las destrucziuns e foras d’entrada da projectils ch’ins chatta anc numerusamain vi d’edifizis, surtut a l’ur da la citad.
La citad porscha ultra da quai anc ulteriurs museums che sa deditgeschan a l’istorgia da la citad e da l’entir pajais. Tranter quels tutgan il Museum naziunal ed il Museum da Sarajevo.
Sco sin blers auters secturs disponan las duas entitads er en la politica d’energia d’ina vasta concurrenza. Uschia existan dus ministeris d’energia che relaschan mintgamai differentas leschas ed ordinaziuns.
L’energia electrica vegn surtut producida tras ovras d’energia da charvun ed ovras idraulicas. Da las reservas da charvun dal pajais èn fin uss vegnidas explotadas be radund 35 %. Il 2007 vegnivan 9,4 % da la producziun cuverts tras energias regenerablas. Radund 50 % da l’entira surfatscha dal pajais èn cuverts cun guaud, quai che renviescha al grond potenzial da biomassa avant maun. En regiuns senza rait da chalur a distanza vegnan duvrads fin a 60 % da l’energia en furma da lain e cotgla.
L’entira rait da vias cumpigliava il 2010 22 926 kilometers, dals quals 19 426 eran asfaltads. Il 2001 han ins cumenzà a construir davent da l’Adria en direcziun Budapest l’emprima da tschintg autostradas ch’èn planisadas. Differenzas politicas tranter las duas entitads retardeschan però adina puspè singuls pass da planisaziun e da realisaziun.
En la Bosnia-Erzegovina existan duas societads da viafier: per l’ina la societad da la federaziun Bosnia ed Erzegovina, per l’autra quella da la Republika Srpska. Sper divers trajects laterals sa splega il traffic da viafier surtut sin duas axas da viafier principalas: per l’ina quella che maina en direcziun nord-sid da Strizivojna-Vrpolje a la lingia da viafier Zagreb-Belgrad sur Šamac, Doboj, Zenica, Sarajevo e Mostar en la citad da port croata Ploče; per l’autra il traject ost-vest che maina da Sisak Novi Grad e Banja Luka a Doboj.
Igl existan quatter plazzas d’aviaziun internaziunalas, numnadamain a Sarajevo, Mostar, Banja Luka e Tuzla.
Il port da Neum furma il sulet access da la Bosnia ed Erzegovina a la Mar Mediterrana.
In omagi litterar a sia patria furma surtut l’ovra dal purtader dal Premi Nobel da litteratura Ivo Andrić. Si’ovra principala ‹La punt sur la Drina› è cumparida il 1945.
In stil da musica tradiziunal è la sevdalinka – musica populara bosniaca cun fermas influenzas osmanicas. Ultra da quai è la musica populara segnada da la musica dals Sinti e Roma e d’autras gruppas etnicas. In enconuschent represchentant da la sevdalinka è stà Safet Isović. Entant che quest stil da musica è surtut popular tar la populaziun pli veglia, è s’etablì tar la generaziun giuvna l’uschenumnada narodna muzika, in stil che maschaida musica populara tradiziunala cun pop e per part cun tecno. Quest stil è en general sa sviluppà dapi ils onns 1980 al pli popular en ils pajais da lingua serbocroata.
Musicists da la Bosnia-Erzegovina ch’èn enconuschents en l’entir stadi u sur ils cunfins da quel or èn sper Goran Bregović e si’anteriura band Bijelo dugme, ils chantadurs Zdravko Čolić, Lepa Brena e Dino Merlin sco er ils rappers Edo Maajka e Frenkie. Las gruppas da rock e pop Zabranjeno Pušenje, Plavi orkestar, Indexi, Crvena jabuka e Hari Mata Hari sco er la band da heavy metal Divlje Jagode tutgavan sper Bijelo dugme tar las pli enconuschentas e popularas en tut la Jugoslavia. Il center musical da questa musica bosniaca moderna furmava Sarajevo.
Dapi la fin da la guerra han intgins films bosniacs cuntanschì renum internaziunal. Il film ‹Ničija Zemlja› (‹Niemandsland›) da Danis Tanović da l’onn 2001 ha gudagnà in Golden Globe Award ed in Oscar, il film ‹Grbavica› è vegnì premià il 2006 a la Berlinale. Ultra da quai ha la critica ludà il film ‹Welcome to Sarajevo› cun Woody Harrelson che tracta la bloccada da Sarajevo a l’entschatta dals onns 1990. A chaschun da la Berlinale 2016 è vegnì premià il film ‹Smrt u Sarajevu› da Danis Tanović. Er il reschissur Emir Kusturica (‹Crna mačka, beli mačor, tud. ‹Schwarze Katze, weißer Kater›; ‹Život je čudo, tud. ‹Das Leben ist ein Wunder›) è oriund da Sarajevo.
Il Sarajevo Film Festival è mintg’onn l’avust in punct culminant en la vita culturala ed attira adina dapli visitaders er da l’exteriur.
Las trais pli impurtantas gasettas dal di en la Bosnia ed Erzegovina èn ‹Dnevni avaz› ed ‹Oslobođenje›, che cumparan omaduas a Sarajevo en lingua bosniaca, sco er ‹Nezavisne novine› che cumpara a Banja Luka en lingua serba e scrittira latina. Ultra da quai existan diversas gasettas emnilas politicas ‹Slobodna Bosna› u ‹Dani›.
La Bosnia ed Erzegovina enconuscha in sistem d’emetturs da dretg public da dus stgalims: Sper l’emettur da radio e da televisiun naziunal (BH Radio 1 e BHTV 1) disponan mintgamai er las duas entitats e la Republika Srpska d’agens emetturs. Daspera existan intgins emetturs privats ch’ins po recepir en tut il pajais. Fitg popular è ultra da quai la televisiun via cabel che cumpiglia er ils emetturs dals stadis vischins.
En la rangaziun da la libertad da pressa, che vegn edida da Reporters senza cunfins, sa chatta la Bosnia ed Erzegovina sin plaz 65 (situaziun dal 2017).
Ils sports ils pli populars èn ballape e ballabasket. En quests sports èn reussidas al pajais diversas participaziuns a campiunadis europeics resp. mundials. A Sarajevo han plinavant gì lieu il 1984 ils gieus olimpics d’enviern.
La cuschina dal pajais è influenzada fermamain da la cuschina tirca. Enconuschentas bavrondas èn il café tirc che vegn preparà en chantas da café spezialas ed il šlivovic, in vinars da palogas. Enconuschentas spezialitads èn bosanski lonac, ćevapi, lokum (‹mel tirc›), pita (pide) en tuttas variaziuns da legums. Daspera datti sogan dolma, somun, japrak, baklava, halva, burek, sarma e bler auter.
Sper ils dis da festa religius sco Nadal e Pasca (tar ils Croats e Serbs) e las festas islamicas Ramazanski Bajram (a la fin dal Ramadan) e Kurban Bajram (dal temp dal pelegrinadi a Mecca), valan en Bosnia-Erzegovina ils suandants dis da festa:
En la federaziun vegnan ultra da quai tegnids ils suandants dis da festa:
En la Republika Srpska na vegnan il prim da mars ed ils 25 da november betg festegiads, persuenter ils 9 da schaner sco di da la republica ed ils 21 da november sco di da la Cunvegna da Dayton.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
