From Wikipedia, the free encyclopedia
L’Albania (albanais indefinit: Shqipëri, definit: Shqipëria), uffizial Republica da l’Albania (albanais Republika e Shqipërisë), è in pajais en l’Europa dal Sidost sin la Peninsla dal Balcan. Il territori statal cunfinescha en il nord cun il Montenegro ed il Cosovo, en l’ost cun la Macedonia dal Nord ed en il sid cun la Grezia. Il cunfin dal vest natiral furma la costa da la Mar Adriatica e Mar Ionica, uschia ch’il pajais tutga tar ils stadis che cunfineschan cun la Mar Mediterrana. La chapitala ed a medem temp pli gronda citad dal pajais è Tirana.
| Republica da l’Albania Republika e Shqipërisë (albanais) | |||||
| |||||
| Lingua uffiziala | albanais | ||||
| Chapitala | Tirana | ||||
| Furma da stadi | republica parlamentara | ||||
| Schef da stadi | president dal stadi Ilir Meta | ||||
| Schef da la regenza | primminister Edi Rama | ||||
| Surfatscha | 28 748 km² | ||||
| Abitants | 2 886 026 (1 da schaner 2016) | ||||
| Spessezza | 100 abitants per km² | ||||
| Munaida | lek albanais | ||||
| Independenza | 28 da november 1912 | ||||
| Imni naziunal | Himni i Flamurit | ||||
| Di da festa naziunala | 28 da november | ||||
| Zona d'urari | UTC+1 (MEZ) | ||||
| Numer da l'auto | AL | ||||
| TLD d'internet | .al | ||||
| Preselecziun | +355 | ||||
 | |||||
 | |||||
L’Albania furma ina republica parlamentara democratica. Tenor l’index dal svilup uman da las Naziuns unidas tutga l’Albania tar ils pajais fitg sviluppads dal mund. Dapi la fin dal communissem han ins prendì a mauns numerusas mesiras per meglierar la situaziun economica e sociala dal pajais. Malgrà tut ils progress furma l’Albania a l’entschatta dal 21avel tschientaner in dals pli povers pajais da l’Europa. In problem è la cultivaziun e la cuntrabanda da drogas cun la quala vegnan generadas ina cumpart considerabla da las entradas.
Il stadi è commember da las Naziuns unidas, da la NATO, da l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, dal Cussegl da l’Europa, dal Cussegl da cooperaziun regiunal, da la Cooperaziun economica da la Mar Naira e da l’Organisaziun per la collavuraziun islamica. Dapi il 2014 è l’Albania ultra da quai candidat d’adesiun da l’Uniun europeica. Plinavant è il pajais commember da l’Organisaziun mundiala da commerzi e da la Banca mundiala.
Cun sia surfatscha da 28 748 kilometers quadrat è l’Albania in pau pli pitschna che la Belgia; il pajais dumbra 2,8 milliuns abitants.
La costa da l’Albania a l’Adria ed a la Mar Ionica ha ina lunghezza da 362 km. Al lieu il pli stretg da l’Adria – la Via d’Otranto – è quella situada be 73 kilometers davent da l’Italia, e sper il vitg Ksamil be 2 kilometers davent da l’insla greca Corfu. A la costa èn situadas numerusas rivas natiralas da sablun e sablun grop. Enconuschents lieus da vacanzas furman Velipoja, Shëngjin, Durrës e Vlora a l’Adria sco er Dhërmi, Himara e Saranda a la Mar Ionica.
Il cunfin statal vers il Montenegro ed il Cosovo (resp. la Serbia) mesira 287 kilometers, vers la Grezia 282 kilometers e vers la Macedonia dal Nord 151 kilometers.
Radund la mesadad dal territori statal da l’Albania furma territori muntagnard situà sur 600 m s.m. Ina pitschna part da quel èn regiuns d’auta muntogna. Dal Lai da Scutari en il nord fin Vlora en il sid tanschan per lung da la costa terrens alluvials ch’han per part ina ladezza da be paucs kilometers e che s’extendan en l’Albania Centrala a la vasta planira Myzeqe. A la costa sa chattan numerusas lagunas e territoris umids.
Be las vals, las regiuns collinusas, parts da la planira da costa ed intginas planiras autas pussibiliteschan ina colonisaziun pli spessa tras l’uman. Là è la spessezza da la populaziun relativamain auta, entant che autras parts dal pajais èn be pauc populadas.
En il nord dal stadi èn situadas las Alps da l’Albania dal Nord che tutgan tar las Dinaridas. La pli auta muntogna dal pajais è il Korab (2764 m s.m.) en il nordost da Peshkopia al cunfin tar la Macedonia dal Nord. In auter piz aut ed enconuschent furma la Jezerca. Quella mesira 2694 m e furma la pli auta muntogna situada dal tuttafatg en l’Albania.
Tut ils gronds flums da l’Albania sbuccan en l’Adria. Cun ina lunghezza da 282 kilometers è il Drin il pli lung flum dal pajais. Il Drin Nair nascha en il Lai d’Ohrid. Sper Kukës en l’Albania dal Nord s’unescha quel cun il Drin Alv che vegn nà dal Cosovo. Il Drin (unì) curra alura en direcziun vest tras plirs lais da fermada e sbucca sper Shkodra en la Buna. Ils ulteriurs gronds flums da l’Albania Mat, Shkumbin, Seman cun Devoll e Vjosa culan pli u main a moda directa vers vest en direcziun da l’Adria; mintga flum rumpa però tras autras chadainas da muntognas. Il Buna, in flum plitost curt, maina l’aua dal Lai da Scutari en l’Adria e furma per part il cunfin vers il Montenegro.
En l’Albania regia in clima subtropic-mediterran cun envierns segnads da plievgia (clima mediterran). La temperatura annuala munta en media a 16 °C, las precipitaziuns annualas a stgars 1200 millimeters.
A Tirana èn dus mais da stad arids. En las regiuns muntagnardas dal nord e da l’ost èn ils envierns vaira crivs; er la stad poi esser là detg frestg. Pervi da la blera naiv èn blers lieus en questas regiuns separads l’enviern sur mais dal mund exteriur. En il sid a la Mar Ionica è il clima bundant pli miaivel. En las regiuns da costa è la quantitad da precipitaziuns l’enviern relativamain auta. A Saranda vegnan mesirads bunamain 300 dis da sulegl ad onn.
Citads existan sin il territori da l’Albania odierna dapi bundant 2600 onns. Sco ina da las pli veglias vala Durrës ch’è vegnida fundada 627 a.C. Bundant la mesadad da la populaziun (54 %) vivan oz en citads. Las pli grondas èn situadas en la regiun da costa occidentala. Dapi l’ultim decenni dal 20avel tschientaner èn quellas creschidas fitg ferm, entant che lieus pli pitschens han pers abitants. Surtut la chapitala Tirana è s’extendida fitg ferm pervi da la fugia da la champagna dals onns 1990 e furma oz cun las aglomeraziuns e cun Durrës ina regiun metropola.
Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2011): Tirana (557 422 resp. 895 042 incl. aglomeraziun), Durrës (175 110), Elbasan (141 714), Shkodra (135 612), Fier (120 655), Vlora (104 827), Kamza (104 190), Lushnja (83 659), Korça (75 994) e Lezha (65 633).
L’Albania dispona d’ina ritga varietad da las spezias e cumbatta a medem temp cunter ina retscha da problems da l’ambient sco surpasculaziun, runcadas illegalas, fraud da chatscha e pestga. L’onn 2002 sa chattavan 3,6 % da la surfatscha dal pajais sut protecziun da l’ambient, il 2010 eran quai 9,9 %.
Il pajais è situà en ina regiun segnada da bleras spezias, en la quala surtut la multifariadad da las plantas dat en egl. La flora albanaisa dumbra 3221 spezias. Da quai èn 489 spezias endemicas sin la Peninsla dal Balcan e 40 spezias cumparan be en l’Albania. A la costa creschan palmas, oranschers e citroners. Las valladas tagliadas dals flums profund en la muntogna vegnan dominadas da nuschers e mandlers. En ils guauds en il nord creschan tranter auter pigns, aviez, ruvers, faus ed ischis. Caracteristics èn ils guauds da ruver che furman radund in tschintgavel da tut ils guauds da l’Albania. En il sid pli chaud ed a la costa creschan surtut pinias, tigls ed ulivers. La macchia è derasada fin en in’autezza da 800 m s.m., sper plantas d’eucaliptus, fighers e plantas d’arbaja.
Cun blers territoris nunaccessibels porscha il pajais spazi da viver ad in grond dumber da spezias d’utschels rars e d’auters animals ch’èn uschiglio svanids en bleras regiuns. En las regiuns da muntogna giud via vivan lufs, lufs-tscherver e vulps; tschiervs, chauras daventadas selvadias e portgs selvadis èn medemamain derasads. Il dumber dals urs brins duai esser sa reducì fermamain vers la fin dals onns 1990.[1] Tranter las radund 350 spezias d’utschels indigenas tutgan evlas, falcuns e milans. Las regiuns umidas a la costa ed ils lais furman impurtantas staziuns per utschels migrants. En las auas albanaisas vivan ca. 260 spezias da peschs d’aua dultscha e d’aua da sal sco er diversas spezias da tartarugas.
Ils ultims decennis han ins constatà ina ferma diminuziun da la biodiversitad. Duas spezias da plantas e quatter spezias da mammals èn svanidas. Tar in grond dumber da mammals, d’utschels, da peschs e da plantas han ins dumbrà ina diminuziun dals effectivs da bundant 50 %. La regenza ha perquai relaschà repetidamain scumonds da chatscha e da runcada.
En l’Albania existan 14 parcs naziunals, ils quals cuvran 6,9 % dal territori statal sco er la zona da protecziun da la mar Karaburun-Sazan. Intgins parcs furman impurtantas destinaziuns turisticas.
Il 2004 valeva l’Albania sco pajais europeica cun la pli gronda polluziun da l’ambient insumma. Anc adina furman las emissiuns e deponias veglias in problem per auas, terrens ed aria, e quai surtut en regiuns populadas fitg ferm. En la cumparaziun a lunga vista èn però er evidents meglieraments sin ils divers secturs.
Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 dumbrava l’Albania 2 800 138 abitants. Quai correspunda ad ina diminuziun da la populaziun da bundant 8 % en congual cun il 2001, surtut pervi dad emigraziuns. Il ministeri da l’intern ha communitgà il 2015 che bundant 4,4 milliuns persunas sajan registradas en ils registers dal stadi civil da l’Albania. Da quels vivia però ina fitg gronda part a l’exteriur.
Cumbain ch’ils process d’urbanisaziun ed industrialisaziun han cumenzà en l’èra communistica, ha la maioritad dals Albanais vivì avant il 1990 sin la champagna. Quai caracterisescha fin oz la mentalitad da blers umans, pertge che la gronda part dals abitants da las citads han anc adina stretgs parents che vivan da la puraria pitschna. La burgaisia tradiziunala ha en l’Albania adina be pudì sa far valair a l’ur. Ina cultura burgaisa moderna existiva a l’entschatta dal 20avel tschientaner be a Shkodra, Korça, Durrës, Berat e Gjirokastra. Ils onns 1920 è vegnida vitiers la nova chapitala Tirana. Ils communists han refusà la schientscha burgaisa da questas citads ed han per gronda part destruì suenter il 1945 las prestaziuns culturalas da la burgaisia.
Il temp suenter la vieuta dal 1990 ha manà a gronds spustaments demografics. Per l’ina èn tschientmillis Albanais emigrads a moda legala u illegala en l’Italia, Grezia, en auters stadis da l’Uniun europeica ed en l’America dal Nord; per l’autra ha gì lieu ina gronda migraziun interna, ina fugia da la champagna nà da las muntognas e dals territori rurals vers las citads ed aglomeraziuns. Il 2004 ha la regenza albanaisa stimà che in milliun persunas hajan bandunà il pajais en il decurs dals ultims 15 onns. Malgrà l’emigraziun han per exempel la chapitala Tirana e la citad da port Durrës enconuschì in’enorma creschientscha che deriva da la migraziun interna: Tirana è creschì da 250 000 abitants l’onn 1990 sin actualmain bundant 600 000 abitants (situaziun dal 2019). La champagna ed er diversas citads pitschnas vegnan percunter bandunada pli e pli fitg. En la muntogna ed en il sid dal pajais èn divers vitgs vegnids bandunads dal tuttafatg.[2]
Avant il 1990 avevan ils Albanais la pli auta rata da naschientschas da l’Europa (cuntraceptivs eran scumandads); en il fratemp è quella crudada cun 1,51 uffant per dunna (2016) sin la media europeica. En la chapitala Tirana munta quella a be pli in uffant per dunna, bain la pli bassa valur da tut las citads europeicas pli grondas. Ils fatgs numnads vegnan a manar a mesa vista ad ina ferma inveteraziun da la populaziun. L’aspectativa da vita muntava il 2015 77,7 onns (umens 75,6, dunnas 79,9).[3]
Etnicamain sa preschenta la populaziun albanaisa a moda relativamain omogena. Cun 82,6 % furman ils Albanais tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 per lunschor la pli gronda gruppa etnica.
Tar questa dumbraziun dal pievel han radund 14 % da la populaziun dà per differents motivs nagina resposta sin la dumonda davart lur appartegnientscha etnica. Organisaziuns da diversas minoritads avevan appellà da boicottar la dumbraziun, uschia ch’igl è grev da gudagnar in maletg represchentativ da la cumposiziun etnica da la populaziun dal pajais. Las pli grondas minoritads furman persunas che derivan dals stadis vischins (t.a. Grecs, Macedons, Montenegrins) sco er ils Roma ed ils Aromuns (ina sutgruppa dals Valachs).[4]
Ils Albanais sa dividan en las duas grondas gruppas dialectalas e culturalas dals Ghegs e Toscs. Entant ch’ils Toscs en la part meridiunala dal pajais èn vegnids influenzads bler pli ferm da la cultura citadina-orientala da l’Imperi osmanic, ha dominà tar ils Ghegs en il nord fin en il 20avel tschientaner ina cultura da stirpa archaica. Excepziuns han furmà l’impurtanta citad da l’Albania dal Nord Shkodra, la quala è stada fin en il 15avel tschientaner sut domini venezian – là han il catolicissem e las relaziuns cun l’Italia influenzà er pli tard la mentalitad dals abitants – sco er Durrës ch’era bain er influenzà ferm da vart osmanica, ma ch’ha disponi da colliaziuns constantas vers l’Italia.
Dapi ils onns 1990 sa lascha constatar che adina dapli umans en il sid da l’Albania sa decleran sco Grecs e barattan lur nums muslims tras nums cristians u grecs. Tras quai speran els per il pli, da survegnir in visum per la Grezia.[5]
Tenor la constituziun dal 1998 sa considerescha l’Albania sco «republica laicistica». Da la dumbraziun dal pievel dal 2011 è resultada la suandanta appartegnientscha a las religiuns: 56,7 % muslims, da quai 2,1 % bektaschi. Ils 16,9 % cristians èn sa repartids sin 10,0 % catolic-romans, 6,75 % ortodox-albanais e 0,1 % protestants/evangelicals. 13,8 % n’han dà nagina resposta, 5,5 % èn stads cartents che na s’attribueschan a nagina cuminanza religiusa e 2,5 % han inditgà d’esser ateists.
Avant la Segunda Guerra mundiala sa decleravan ca. 70 % da la populaziun sco muslims. Da quels eran la gronda part sunnits e bunamain in terz aderents da l’urden dals bektaschi. Stgars 20 % eran cristians ortodoxs, ils quals cumpigliavan quasi tut las minoritads etnicas. Radund 10 % appartegnevan a la baselgia catolic-romana.
Il 1967 han ils communists declerà l’Albania sco «stadi ateistic» e scumandà tut exercizi da la religiun. Il 1990 è quest scumond vegnì dismess. La maioritad dals Albanais n’ha bain betg renovà uffizialmain il confess, sa senta però liada ad ina cuminanza religiusa tenor la tradiziun da la famiglia.[6] La baselgia catolica è sa reorganisada suenter il 1990, surtut cun agid talian. L’islam è vegnì sustegnì da vart da la Tirchia e da l’Arabia ed igl èn vegnidas erigidas numerusas moscheas. En general sa lascha però constatar che la religiun organisada na gioga betg in’impurtanta rolla en il pajais.
Sco gia dal temp avant il scumond da las religiuns, è la toleranza ed acceptanza vicendaivla tranter ils aderents da las religiuns tradiziunalas auta. Per part vegnan festas religiusas celebradas communablamain ed er visitads lieus religius d’autras cuminanzas. Lètgs tranter cristians e muslims eran gia dal temp dal socialissem per omaduas varts nagin problem ed èn anc adina usitadas en l’Albania.
Tenor dumbraziun dal pievel dal 2011 vivan en il pajais nagins gidieus. La pitschna cuminanza gidieua oriunda dumbrava avant la Segunda Guerra mundiala bundant 200 commembers. Durant la guerra è il dumber creschì tenor stimaziuns sin 800 fin 2000. Nagins dals Gidieus ch’èn fugids en l’Albania n’èn vegnids deportads. Els èn vegnids protegids d’Albanais ch’als han dà suttetg e zuppà. Suenter la fin da la guerra han ils fugitivs puspè bandunà il pajais. L’entschatta dals onns 1990, suenter la fin da l’èra communistica, èn ils gidieus restants emigrads en l’Israel.
Suletta lingua uffiziala furma l’albanais; sco varietad da standard vala in dialect tosc. Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 discurran betg main che 98,8 % da la populaziun albanais sco lingua materna.
En l’Albania da l’Ost, a Pustec, ha il macedon il status sco lingua uffiziala. En intginas vischnancas cun ina gronda minoritad greca è er en diever il grec sco lingua uffiziala e da scola. A l’universitad da Gjirokastra vegnan medemamain purschids studis en lingua greca. Vitgs cun maioritad greca disponan d’inscripziuns en duas linguas.
Blers Albanais èn plurilings. La lingua estra per lunschor la pli derasada è il talian. Medias en lingua taliana, surtut radio e televisiun, èn derasadas en tut il pajais ed èn ordvart popularas. Las linguas estras che vegnan instruidas il pli savens a las scolas autas èn englais e franzos.[7]
Dals onns 1950 fin la fin dals onns 1980 è vegnì instruì a las scolas ed universitads russ, damai che quai era da lez temp la lingua franca dals stadis dal bloc da l’ost. L’Albania è ultra da quai commember cumplain da la francofonia. Liceums franzos a Korça e Gjirokastra han er existì durant l’èra communistica, cun quai ch’il schef da stadi Enver Hoxha aveva studegià a l’Universitad da Montpellier. Suenter che l’Albania era sa vieuta en rom da las cuntraversas ideologicas tranter l’Uniun sovietica e la China sin la vart da quest’ultima, han blers Albanais cumenzà a studegiar en China ed ad emprender là chinais.
Il sistem da furmaziun da l’Albania ha percurrì ils ultims onns intginas refurmas e restructuraziuns. Il 2008 è l’obligaziun d’ir a scola vegnida augmentada dad otg sin nov onns, il dumber da students è quasi sa dublegià, il sistem da scol’auta è vegnì liberalisà, la quota da scolarisaziun è s’augmentada massivamain e las expensas statalas sin il champ da furmaziun èn vegnidas augmentadas. Il 2015 han ins pudì registrar ina rata d’alfabetisaziun da 97,6 %.
Emprims fastizs da colonisaziun umana sin territori statal da l’Albania odierna derivan d’avant radund 100 000 onns. Ca. vers 1000 a.C. han ils Illirs colonisà il Balcan dal Vest. Ad intginas stirpas èsi reussì da fundar reginavels, sco per exempel quel dals Labeats ch’ha existì tranter 380 e 168 a.C. Citads residenzialas eran Skodra (Shkodra) e Rhizon (Risan). Suenter las Guerras illiricas è il Balcan dal Vest vegnì a la fin dal terz tschientaner a.C. sut influenza romana e la romanisaziun dals Illirs ha cumenzà. Cun la spartiziun da l’Imperi roman l’onn 395 s.C. è l’Albania odierna vegnida sut domini bizantin. L’onn 591 èn ils Slavs penetrads nà dal nord en il territori ed igl èn suandadas sblundregiadas da l’entir Balcan. Tranter 880 e 1018 han l’Albania Centrala ed Albania dal Sid fatg part dal Reginavel bulgar. L’onn 1081 èn ils Normans penetrads en l’Albania che steva sut domini bizantin.
Suenter il declin da l’Imperi bizantin en consequenza da la Quarta Cruschada (1204) è il territori da l’Albania odierna vegnì successivamain sut differents dominis. Sper pussanzas estras (Napoli, Serbia, Venezia), èsi er reussì a nobels indigens da fundar agens principadis. Il principadi da Karl Thopia en l’Albania Centrala ha existì tranter il 1359 ed il 1388. Quasi a medem temp, dal 1360 fin il 1421, ha la famiglia Balšić dominà cun ses principadi l’Albania dal Nord ed il Montenegro.
Ils onns 1443 fin 1468 ha il prinzi da Kruja, Scanderbeg, manà cun success il cumbat da defensiun cunter ils Tircs. Suenter sia mort han ils Albanais e lur alliads però stuì succumber ed a partir da la fin dal 15avel tschientaner ha il pajais furmà sur bundant quatter tschientaners ina part da l’Imperi osmanic. En il decurs dal temp è la gronda part dals Albanais sa convertida a l’islam.
Il 1912, suenter l’Emprima Guerra dal Balcan, è il Reginavel da l’Albania daventà independent, e quai pli u main en ils cunfins odierns.
Il Tudestg Wilhelm zu Wied è stà il 1914 per sis mais prinzi da l’Albania, senza però pudair far valair si’influenza sur Durrës or. En il sid han ils Grecs proclamà il stadi Epirus dal Nord. En l’Emprima Guerra mundiala ha l’Albania pers si’independenza. Fin il 1919 è l’Albania stada occupada da las pussanzas en guerra.
Dal 1919 fin il 1924 è il pajais sfundrà en scumbigls dal suenterguerra cun regenzas ch’èn sa midadas d’in cuntin. Il 1920 èsi reussì en rom dal Congress da Lushnja da far emprims pass vers ina nov’organisaziun statala. L’emprova da stabilir sut Fan Noli ina republica democratica dueva far naufragi. Il 1925–1939 è suandada la fasa dal domini autoritar dad Ahmet Zogu, il qual ha proclamà il 1928 sasez sco retg. L’Albania è daventada adina pli dependenta da l’Italia faschista, quai ch’è s’exprimì en l’Emprim e Segund Patg da Tirana e dueva la finala culminar l’avrigl 1939 en l’annexiun dal pajais tras l’Italia. Durant la Segunda Guerra mundiala è l’Albania stada occupada fin il 1944 tras las Pussanzas da l’Axa.
Fin il 1944 han Albanais manà ina guerra da partisans cunter ils occupants talians e pli tard tudestgs. Al stadi da marionetta albanais avevan quels er attribuì parts dal Cosovo, da la Macedonia dal Nord e da l’Epirus grec. Il 1944 èsi alura reussì da liberar l’Albania dal domini ester faschistic. Enver Hoxha, il manader da la partida communistica, ha erigì ina dictatura. Ils cunfins d’avant la guerra èn vegnids restabilids. Durant ils proxims quatter onns ha l’Albania fatg in patg cun la Jugoslavia da Tito. Il fanadur 1948 ha Hoxha però rut cun la Jugoslavia ed igl ha cumenzà ina fasa d’avischinaziun a l’Uniun sovietica.[8]
L’onn 1949 è l’Albania s’associada al Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON). Il 1955 è il pajais daventà commember dal Patg da Varsovia ed il medem onn commember da las Naziuns unidas. Il 1961 ha alura gì lieu la ruptura cun l’Uniun sovietica e sinaquai l’avischinaziun a la Republica populara da la China.
Il 1967 han ins relaschà in scumond da religiun cumplet. L’Albania è vegnida declerada sco «l’emprim stadi ateistic dal mund». In onn pli tard è il pajais sortì dal Cussegl per agid economic vicendaivel e dal Patg da Varsovia ed è restà sin curs stalinistic. Per tema d’in’invasiun ostila han ins erigì en l’entir pajais a moda sparpagliada var 200 000 refugis. Intgins onns ha existì in patg cun la Republica populara da la China; ma facticamain ha il pajais pratitgà in’autoisolaziun creschenta. L’onn 1985 è Enver Hoxha mort, ses successur è daventà Ramiz Alia. Il 1990 è il reschim communistic vegnì cupitgà ed igl ha cumenzà in’emigraziun en massa.
Il process da transfurmaziun ch’è suandà ha progredì l’emprim be plaun e senza gronds success. Il 1991 han ins realisà las emprimas elecziuns libras; ils victurs èn stads ils communists. Il pajais è vegnì recepì en l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa. Il 1992 han ils democrats sut Sali Berisha surpiglià la regenza e mess ad ir refurmas. Il 1995 è l’Albania daventada commembra dal Cussegl da l’Europa.
Cun l’uschenumnada Sullevaziun da lottaria dal 1997 è stà collià il collaps da las structuras statalas. A quai è suandà ina missiun da pasch e da svilup da l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa. Il 1998 è vegnida acceptada tras votaziun dal pievel ina nova constituziun. Tras la Guerra dal Cosovo ha il pajais recepì il 1999 dieschmillis fugitivs. Il 2006 ha l’Albania segnà il patg da stabilisaziun ed associaziun cun l’Uniun europeica. Il 2009 è il pajais daventà commember da la NATO. Dapi il 2014 è l’Albania in candidat d’adesiun uffizial da l’Uniun europeica ed il 2018 han cumenzà las contractivas d’adesiun.
Il 2015 ha il parlament decidì d’avrir ils archivs da l’anteriura polizia da segirezza Sigurimi. In comité decida davart l’access per persunas ed instituziuns ch’èn vegnidas survegliadas a ses temp u ch’han cooperà.
L’Albania furma ina republica parlamentara. Legislatur è il Kuvendi i Shqipërisë cun ses 140 deputads che vegnan elegids mintga quatter onns. Schef da stadi è il president che vegn elegì dal parlament per tschintg onns. La regenza ch’è responsabla visavi il parlament vegn manada dal primminister. L’onn 2000 ha l’Albania installà in tribunal constituziunal, il qual è sa cumprovà en las crisas politicas da l’ultim temp sco factur stabilisant. La constituziun ch’è actualmain en vigur è vegnida acceptada da las votantas e dals votants en votaziun dals 28 da november 1998.
Il dretg d’eleger da las dunnas è vegnì introducì en l’Albania l’onn 1920.[9] Durant l’èra communistica era be ina partida admessa a las elecziuns. Il 1991 han gì lieu las emprimas elecziun libras cun pliras partidas. Fin il 2009 èn las elecziuns stadas segnadas d’irregularitads, dapi lura è la situaziun sa stabilisada.
La politica vegn surtut dominada da la Partida democratica da l’Albania e da la Partida socialistica da l’Albania che furman las duas partidas las pli grondas dal pajais.
Dapi il 1993 enconuscha l’Albania ina lescha cun libertads fundamentalas e dretgs umans. Tenor Amnesty International èn las structuras da famiglia però anc fitg patriarcalas e segnadas da violenza cunter dunnas (situaziun dal 2013). Daspera furma er la discriminaziun dals Roma in problem. En l’index da democrazia na vala l’Albania dapi il 2014 betg pli sco democrazia incumpletta, mabain sco reschim ibrid.
La politica da l’exteriur da l’Albania è sa midada fitg ferm dapi la fin da la dictatura communistica il 1990/91. Il pajais na furma betg pli in’«insla isolada» sin la charta da l’Europa, mabain è daventà commember da bleras organisaziuns internaziunalas. Dapi onns sa stentan ins d’integrar il pajais en las structuras europeicas-atlanticas (NATO, UE e.a.).
La Republica da l’Albania posseda dapi il 1912 in’atgna armada. Il 1939 è il stadi albanais vegnì schlià en rom da la Segunda Guerra mundiala ed uschia er las forzas armadas. A medem temp èn però sa furmads en il pajais differents moviments da resistenza; il pli ferm e popular era quel sut Enver Hoxha, il dictatur da pli tard. Vers la fin da la guerra il november 1944 dumbravan ils partisans communistics radund 70 000 umens, quai che correspundeva da lez temp a ca. 7 % da la populaziun da l’Albania.
Suenter la liberaziun dal pajais è l’armada vegnida fundada da nov il 1945 en la Republica populara socialistica da l’Albania. Dal 1950 fin il 1968 è il stadi stà commember dal Patg da Varsovia, uschia che quel vegniva provedì cun armas ed implants tecnics. Medemamain han gì lieu regularmain exercizis militars cun las forzas armadas dals auters stadis communistics. Ils onns 1970 e 1980, suenter la ruptura cun l’Uniun sovietica, èn las forzas armadas vegnidas extendidas cuntinuadamain. A la fin da l’èra communistica dumbravan quellas 61 000 schuldads activs, 260 000 reservists ed in aut dumber da «voluntaris».
Suenter la cupitga dal dictatur communistic il 1990/91 ha l’Albania, sco blers auters stadis communistics, enchaminà ina nova direcziun ed è s’orientada pli ferm vers il vest. Per pudair daventar il 2009 commember da la NATO ha l’armada stuì vegnir refurmada da rudent. Il 2010 han ins ultra da quai abolì il duair da far servetsch militar; dapi lura dispona il pajais d’in’armada professiunala.
La Policia e Shtetit furma la polizia statala ch’è suttamessa al ministeri da l’intern. Fin il 2017 è la polizia vegnida refurmada da rudent. Surtut en vista ad in’eventuala adesiun a l’Uniun europeica vegnan rinforzadas las mesiras cunter la criminalitad organisada.
Il territori da la Republica da l’Albania sa divida en 12 qarqe (singular: qark; er numnà prefecturas). Quellas sa dividan da lur vart en 61 bashkia; il nivel da las komuna (vischnancas) han ins abolì il 2015.
Cumbain ch’igl èn attribuids als dus nivels administrativs diversas incumbensas d’atgna administraziun, vegn il pajais anc adina regì a moda fermamain centralistica nà da la chapitala Tirana. La regenza elegia per mintga qark in prefect che surveglia al lieu las autoritads localas. Ultra da quai exequescha el incumbensas administrativas localas che n’èn betg vegnidas delegadas a las autoritads localas.
L’Albania sa chatta en in process da transfurmaziun da l’economia planisada socialistica d’antruras a l’economia da martgà averta. Suenter grevas crisas ils onns 1990 è la situaziun sa meglierada. Bleras interpresas statalas han ins privatisà, las cundiziuns da basa giuridicas èn vegnidas meglieradas e las pajas èn creschidas. Il sectur turistic ha purtà dapli entradas e l’infrastructura è vegnida modernisada.
Malgrà quests svilups datti vinavant problems structurals vaira gronds. La quota da dischoccupads è relativamain auta ed anc adina vala il pajais sco in dals pli povers da l’Europa. In dals pli gronds problems furma l’infrastructura manglusa en regiuns ruralas; perquai bandunan blers lur vitgs e van a star en la citad u emigreschan a l’exteriur.
Il 2015 sa cumponiva il product naziunal brut da 21,4 % agricultura, 19,4 % industria e 59,2 % servetschs; il medem onn eran però anc activs en l’agricultura 58 % da las persunas activas, en l’industria 15 % ed en ils servetschs 27 %.[10]
En il Global Competitiveness Index sa chatta l’Albania sin plaz 75 da 137 (situaziun dal 2017–2018). En l’index da la libertad economica è il pajais rangà il 2018 sin plaz 65 da 18 pajais.
Ils exports han muntà il 2011 a 1,954 milliardas dollars ed ils imports a 5,076 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit da commerzi da 3,122 milliardas dollars (24,3 % dal product naziunal brut).
Il pli impurtant stadi d’export e d’import furma l’Italia, alura la China e divers stadis vischins resp. stadis commembers da l’Uniun europeica. Exportà vegn surtut victualias, crom, textilias, ieli, asfalt e mangola; importà victualias, maschinas, chemicalias, textilias ed autra rauba da diever.
La banca centrala Banka e Shqipërisë è responsabla per la politica monetara dal pajais, ella emetta la valuta dal pajais, il lek, e surveglia las bancas. L’anteriura banca statala Banka e Kursimeve ha la Raiffeisen International austriaca acquistà il 2004 e transfurmà en l’interpresa da servetschs da finanzas la pli gronda dal pajais.
L’onn 2006, suenter che l’ovra atomara bulgara Kosloduj è vegnida messa ord funcziun, è il provediment d’energia en il pajais daventà precar: l’Albania che producescha 97 % da l’energia cun agid d’ovras idraulicas era, sco blers stadis vischins er, dependenta d’imports or da la Bulgaria. Igl èn suandadas bleras e lungas interrupziuns dal current electric ch’han fatg grond donn a l’economia.
Ils ultims onns è la situaziun sa meglierada marcantamain: La gronda part da las ovras idraulicas pli grondas als flums Drin e Mat èn vegnidas modernisadas cun agid svizzer ed austriac e plirs novs lais da fermada èn en planisaziun u en construcziun. Er las raits electricas èn vegnidas sanadas ed extendidas.
Il pajais dispona da numerusas materias primas. Crom furma in dals pli impurtants bains d’export da l’Albania. Daspera datti er giaschaments da nichel, arom, charvun, gip, crap da chaltschina, turba, basalt e.a. Ultra da quai dispona l’Albania da vasts giaschaments da gas e dad ieli. Per divers motivs vegnan bleras da questas materias primas però strusch explotadas.
Sco pajais agrar tradiziunal furma l’agricultura in dals pli impurtants secturs en l’Albania. Bunamain 7000 km², radund in quart da l’entira surfatscha dal pajais, sa laschan trair a niz per l’agricultura. Il clima è da princip adattà per tuttas furmas da cultivaziun da plantas ed allevament da muvel; la qualitad dal terren variescha fermamain tenor regiun e posiziun. I dominescha surtut l’allevament da muvel; er en la cultivaziun da plantas vegn radund la mesadad da la producziun utilisada sco pavel da muvel.
Sco gia menziunà survart è ina gronda part da la populaziun anc adina activa en l’agricultura. Savens sa tracti però be d’economia da subsistenza, pia per l’agen diever. La productivitad en l’agricultura è anc adina bassa. Ils problems principals èn la mancanza da chapital per investiziuns en maschinas e stabiliments sco er en il mantegniment resp. en il restabiliment da la fritgaivladad dal terren, sistems da sauaziun insuffizients, metodas da producziun antiquadas e la mancanza d’access als martgads. La ferma parcellaziun da las surfatschas da cultivaziun e relaziuns da proprietad nuncleras furman ulteriurs problems structurals che pudessan anc franar sur pli lung temp il svilup da l’agricultura albanaisa: Ils manaschis agriculs avevan anc il 2011 ina grondezza d’en media be 1,05 hectaras. E malgrà ina lescha da decollectivisaziun radicala dal 1991, la quala ha prevesì la repartiziun da la surfatscha d’utilisaziun agricula sin ils purs dals manaschis senza prender resguard sin las relaziuns da possess d’antruras, mancan anc savens ils documents da terren formals.[11]
Vastas parts da l’Albania èn caracterisadas tras natira intacta e cuntradas variadas (multifariadad da l’ecosistem). Il pajais enconuscha ina flora e fauna ordvart ritga e furma in dals pajais cun la pli gronda ritgezza da las spezias en l’Europa (endemia). Cun sia cultura multifara ed il clima mediterran dispona l’Albania d’ulteriuras premissas per il svilup da differentas furmas da turissem.
Il dumber dals turists crescha dad onn tar onn. L’onn 2004 han ins registrà 588 000 pernottaziuns; l’onn 2016 eran quai gia 4,07 milliuns persunas da l’exteriur. Er en avegnir vul la regenza investir en il turissem per promover l’economia dal pajais.
Il 2016 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas en l’autezza da 3,55 milliardas dollars ed entradas en l’autezza da 3,20 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit dal budget en l’autezza da 2,8 % dal product naziunal brut.[12]
Ils debits dal stadi han muntà il 2016 a 71,5 % dal product naziunal brut.
Il 2012 ha la cumpart da las expensas statalas muntà a 9,7 % en il sectur da sanadad, 11,7 % en il sectur da furmaziun e 3,3 % en il sectur da defensiun.
Anc adina ha l’Albania da cumbatter cun problems structurals pli gronds, ils quals stattan en via a l’economia. Tar ils pli gronds tutgan la povradad, l’infrastructura flaivla, la corrupziun, il problem social da la vendetga (kanun, cf. sutvart) e.a. Tenor l’index da corrupziun da Transparency International da l’onn 2017 sa chatta l’Albania en tut il mund sin plaz 91 da 180 pajais examinads.[13]
Tar autoritads da segirezza dal vest vala l’Albania sco pli grond furnitur da marihuana da l’Europa. Ultra da quai furma il pajais in’impurtanta plazza da transtgargiar da la cuntrabanda da heroin e cocain.
Las emprimas vias modernas en l’Albania èn vegnidas erigidas tranter il 1939 ed il 1942 dals occupants talians. Sut domini communistic n’han ins alura strusch sviluppà vinavant la rait da vias. Ins ha però er tegnì bass il basegn – fin il 1990 n’era il possess d’automobils betg admess a privats. Las cundiziuns sin via èn per gronda part anc adina nauschas, ma cun agid dal patg da stabilitad dal Balcan han intginas vias da transit gia pudì vegnir sanadas. L’emprima autostrada dal pajais, la SH 2 (Tirana–Durrës), è vegnida averta l’onn 2000; ulteriuras èn medemamain gia terminadas resp. sa chattan en planisaziun u construcziun.
Tut las lingias da viafier dal pajais èn vegnidas construidas suenter la Segunda Guerra mundiala, savens en furma da «lavur voluntara» da la populaziun u da students. Il 2013 dumbrava la rait da viafier 346 kilometers, 101 kilometers pli pauc ch’ils onns 1990. Il 2016 eran en funcziun las lingias Durrës–Kashar, Durrës–Elbasan–Librazhd, Durrës–Shkodra e Durrës–Fier. Pervi da la liberalisaziun dal traffic privat suenter il 1990 e l’extensiun da la rait da vias ha la viafier da cumbatter ils ultims dus decennis cun cifras sbassantas, e quai tant areguard il traffic da martganzia sco er da persunas.
A Durrës a la Mar Adriatica sa chatta il pli grond port da l’Albania. Impurtants ports pli pitschens sa chattan a Shëngjin, Vlora e Saranda. Da Durrës u Vlora existan colliaziuns da navs-fera a Brindisi, Bari, Ancona, Triest e Venezia en l’Italia; Saranda en l’Albania dal Sid sa lascha cuntanscher cun la navetta nà da Corfu.
La suletta plazza aviatica civila en funcziun sa chatta sper Tirana, en ina distanza da 17 km en il nordvest da la chapitala. Il 2010 è er vegnì avert sper Kukës ina plazza d’aviaziun, ma quella vegn be duvrada sporadicamain. L’Albania na dispona da nagin’atgna societad aviatica.
L’Albania è segnada d’ina cultura ritga da fassettas, la quala ha percurrì dapi l’independenza da l’Imperi osmanic (1912) in svilup fitg vast. Pervi da l’isolaziun relativa dal pajais ha la cultura pli u main pudì mantegnair sur ils tschientaners sias atgnadads tipicas.
Ils Albanais en l’Albania, il Cosovo, la Macedonia dal Nord, la Serbia ed il Montenegro disponan d’ina cultura communabla, la quala è sa sviluppada fermamain dapi che la tenda da fier è crudada.
La cultura populara albanaisa sa concentrescha surtut sin ils territoris, en ils quals la gronda part da la populaziun era povra e betg fitg scolada e sa manifestescha en furma da costums, sauts popularas ed epos e chanzuns. A la cultura immateriala ch’è vegnida dada vinavant a bucca sa laschan er attribuir las diversas versiuns da normas da dretg da disa (kanun).
Surtut sut il reschim communistic è la cultura populara vegnida tgirada e promovida, ma er duvrada per intents ideologics. Festas da folclora han lieu regularmain en tut il pajais.
La musica populara è segnada en il sid da l’isopolifonia, en il nord prevala percunter la musica omofona. La tradiziun musicala è ordvart ritga e variescha vaira ferm da regiun tar regiun. Tipics èn er ils instruments specifics, sco diversas sorts da lautas, da flautas e d’auters instruments a flad (p.ex. la cornamusa albanaisa che deriva da la gaida da la Trachia), en pli tamburins e schumbers da differentas materialias e grondezzas. L’Albania dispona però er d’ina ritga tradiziun musicala en las citads, nua ch’èn sa furmads divers orchesters e chapellas.[14]
Il saut tradiziunal cumpiglia sauts epics e sauts lirics, tar ils quals ils sautunzs chantan er. La furma da saut la pli populara è, sper autras variantas, il saut da rudè. Las festas da saut èn mintgamai segnadas da costums plain colurs e da coreografias fitg variadas.
Fin ils onns 1950 eran ils costums dal pajais er derasads en il mintgadi. Pli baud exprimivan quels savens la ritgezza u il status social da la persuna. Ozendi vegn la tradiziun dals costums surtut tigrada en uniuns culturalas. Ma en territoris rurals èn els tuttavia anc en diever a chaschun da nozzas u d’autras festas da famiglia.
Culturalmain sa divida l’Albania en trais regiuns grondas, las qualas sa laschan da lur vart sutdivider en spazis culturals pli pitschens. Il segn distinctiv central da las trais regiuns grondas furma il dialect resp. la gruppa da dialects. En l’Albania dal Nord vegnan discurrids dialects gegics che sumeglian quels dal Cosovo e da la Macedonia dal Nord. Il kanun dal Lekë Dukagjini ha furmà il dretg da disa tradiziunal dals Albanais gegics durant il temp osmanic ed er sur quel ora.
En l’Albania dal Sid èn derasads dialects toscs, als quals ins è er s’orientà cun stgaffir la lingua da standard albanaisa. Il sid è en general enconuschent per sia musica; il chant da questa regiun è schizunt vegnì recepì sco Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO.
L’Albania Centrala furma ina zona da transiziun tranter las duas regiuns. Ils dialects varieschan qua pli fitg da regiun tar regiun che quai ch’igl è il cas en il nord u en il sid dal pajais. En il sid da l’Albania Centrala domineschan elements toscs, en il nord elements ghegs. Il cunfin dialectal tranter la gegëria en il nord e la toskëria en il sid tanscha pli u main per lung dal Shkumbin. In’ulteriura caracteristica da l’Albania Centrala, che differenziescha questa part dal pajais da las duas ulteriuras regiuns, è sia musica populara segnada da clarinetta, daira ed accordeon.
L’architectura da l’Albania è, tuttina sco la cultura, ritga da cuntrasts. Là nua ch’han pudì vegnir mantegnids centers da citads istorics pon ins contemplar prestaziuns architectonicas surtut dal temp osmanic e venezian. Pervi da lur caracteristicas architectonicas or da l’epoca osmanica fan per exempel las duas citads Berat e Gjirokastra, situadas en il sid dal pajais, part dal Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. Er a Tirana ed Elbasan èn entiras vias segnadas da quest stil architectonic. Autras citads han survegnì pervi da differentas influenzas culturalas ed economicas lur cumparsa odierna; da numnar èn surtut Korça (chasas da commerziants en il stil dals fundaturs e floreal) Shkodra, Vlora, Saranda e Durrës (architectura taliana). Furmas fitg arcaicas èn oravant tut da chattar en regiuns muntagnardas. In exempel per l’architectura medievala furma il chastè da Petrela.
Oz è l’architectura segnada da numerus edifizis cun plattas prefabritgadas dal temp socialistic. Quels han fatg part dals plans da la regenza dictatorica dad Enver Hoxha che preveseva ina cumparsa unitara per tut ils lieus.
Ina tut autra via ha mess ad ir l’architectura moderna: L’onn 2000 ha l’artist e president da la citad da Tirana da lez temp Edi Rama (pli tard primminister) cumenzà a colurar edifizis trists en il center da la citad; en il fratemp han ins sa laschà inspirar en tut il pajais da quest’idea. Surtut citads pli grondas èn vegnidas enritgidas cun blera colur e cun in’architectura ludica.
Producziuns da film albanaisas datti dapi l’onn 1952, cur ch’è vegnì realisà cun reschissurs russ l’emprim film da kino. Igl è quai stà in film davart l’erox naziunal Scanderbeg, sia vita e sia guerra cunter ils Osmans. Producids vegnivan ils films dal studio Shqipëria e Re a Tirana, il qual è vegnì serrà il 1991. Quel produciva fin a 14 films ad onn. Ozendi existan diversas firmas da producziun pli pitschnas. Dapi il 2003 ha lieu mintg’onn il Tirana International Film Festival.[15]
In exempel excellent per l’art albanais tempriv furma il pictur d’iconas Onufri ch’è stà activ en il 16avel tschientaner en l’Albania dal Sid. Kolë Idromeno vala sco emprim Albanais ch’è s’orientà a la pictura seculara, realistica.
Numerus festivals ed emissiuns da televisiun sa deditgeschan a la musica actuala, uschia per exempel il festival da musica Festivali i Këngës a Tirana che vegn manà tras dapi il 1961 mintg’onn e che furma dapi il 2003 la decisiun preliminara albanaisa per l’Eurovision Song Contest.
Tar ils pli impurtants poets da la litteratura albanaisa dal 19avel tschientaner tutgan sper Gjergj Fishta (1871–1940) tranter auter Naim Frashëri (1846–1900) e Girolamo de Rada (1814–1903). Ils pli enconuschents represchentants da la prosa pli nova èn Fan Noli (1882–1965), Mimoza Ahmeti (* 1963) ed Anila Wilms (* 1971). Impurtants auturs albanais dal realissem socialistic e da la litteratura contemporana èn tranter auter Sterjo Spasse (1914–1989), Dritëro Agolli (* 1931) ed Ismail Kadare (* 1936) ch’è er enconuschent a nivel internaziunal.
Sper il Radio Televizioni Shqiptar statal datti divers ulteriurs emetturs privats. Sco ils meds da massa statals n’èn er blers emetturs e publicists privats politicamain betg independents. Las gasettas las pli derasadas èn Shqip e Shekulli. Cun ina circulaziun totala da 95 100 exemplars da tut las dudesch gasettas dal di ch’èn cumparidas il 2001 ha il pajais ina da las pli bassas ratas da lecturs da gasettas da l’Europa.
En la rangaziun da la libertad da pressa 2017 che vegn edida da Reporters senza cunfins è l’Albania stada plazzada sco 76avel da 180 pajais. Areguard la libertad da pressa taxeschan organisaziuns nunguvernamentalas la situaziun sco «segnada da problems».
Il sport il pli popular en il pajais è il ballape. Tranter ils pli gronds success da la squadra naziunala da ballape tutgan la victoria en il Cup dal Balcan l’onn 1946 sco er la participaziun al campiunadi europeic l’onn 2016. Daspera giogan er ballabasket, ballarait, auzar pais ed il tir in’impurtanta rolla. Cun il campiunadi europeic en auzar pais ha gì lieu il 2013 a Tirana l’emprima giada ina concurrenza internaziunala pli gronda. Sper la Bosnia ed Erzegovina furma l’Albania il sulet pajais europeic senza medaglia olimpica.
La cuschina albanaisa è segnada d’influenzas mediterranas ed orientalas. Spezialitads albanaisas èn byrek, pite, fli, schuppa da fava, biftek, tarator, llokum, kadajif, sultjash e bakllava. Tipicas bavrondas indigenas èn boza, dhallë e raki. Bleras spezialitads èn er derasadas en auters pajais da l’Europa dal Sidost ed en il Proxim Orient.
Sper divers dis da festa religius cristians (catolics ed ortodoxs) ed islamics (incl. bektaschi) ed il di da la lavur (prim da matg) vegnan er festegiads: Dita e Verës (14 da mars, ina festa da la primavaira pajauna), il di da la beatificaziun da Mamma Teresa (5 da settember), la festa naziunala (28 da november), la liberaziun dal reschim faschistic (29 da november) e la liberaziun dal reschim communistic (8 da december).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
