From Wikipedia, the free encyclopedia
L’Andorra (uffizialmain Principat d’Andorra, rumantsch: Principadi da l’Andorra) è in stadi pitschen independent ch’è situà en la part orientala da las Pireneas tranter la Spagna e la Frantscha. Il pajais è vegnì fundà l’onn 1278 e furma oz cun ses radund 468 km² il pli grond dals sis stadis pitschens europeics. L’Andorra è il sulet stadi dal mund, en il qual dus magistrats da l’exteriur exequeschan ensemen la funcziun dal schef da stadi. Igl èn quai l’uvestg d’Urgell (Catalugna) ed il president da la Frantscha. L’Andorra appartegna a las uschenumnadas oasas fiscalas. Ina gronda part dals visitaders dal di arrivan pervi da l’alcohol ed il tubac bunmartgà. Il turissem, surtut il sport d’enviern, furma oz il pli impurtant factur economic.
| Principadi da l’Andorra Principat d’Andorra (catalan) | |||||
| |||||
| Parola: Virtus Unita Fortior (La virtid unida è pli ferma) | |||||
| Lingua uffiziala | catalan | ||||
| Chapitala | Andorra la Vella | ||||
| Furma da stadi | monarchia constituziunala | ||||
| Schef da stadi | coprinzis uvestg Joan Enric Vives i Sicília e president dal stadi franzos Emmanuel Macron | ||||
| Schef da la regenza | Xavier Espot Zamora | ||||
| Surfatscha | 468 km² | ||||
| Abitants | 76 098 (2013)[1] | ||||
| Spessezza | 162 abitants per km² | ||||
| Munaida | euro (€) | ||||
| Independenza | 8 da settember 1278 | ||||
| Imni naziunal | El Gran Carlemany | ||||
| Zona d'urari | UTC+1 | ||||
| Numer da l'auto | AND | ||||
| TLD d'internet | .ad | ||||
| Preselecziun | +376 | ||||
 | |||||
 | |||||
L’origin dal num ‹Andorra› n’è betg enconuschent. I dat però diversas emprovas d’al explitgar. Tenor ina da questas teorias deriva il num dal pajais dal term navarro-basc andurrial che munta tant sco ‹pajais cuvert cun bostgaglia›.[2] Auters collian il term cun anorra che duai arrivar dal term basc ur per ‹aua›.[3] E sco terza teoria vegn fatg valair ch’il num derivia da l’arab al-darra che munta ‹guaud›. Dal temp ch’ils Maurs han conquistà la Peninsla Iberica eran las valladas da las Pireneas cuvertas cun guaud. Sco en autras regiuns e citads nua che regivan ils Maurs, han els er attribuì a questa regiun nums arabs. En il mund da las legendas tutga la decleraziun tenor la quala Carl il Grond haja numnà la regiun sa fundond sin la val biblica En Dor u Andor a Canaan, nua ch’eran vegnids battids ils Midianits.[4]
En il sid e vest cunfinescha l’Andorra cun la communitad autonoma spagnola Catalugna. En il nord ed ost sa chattan ils dus departaments franzos Ariège e Pireneas Orientalas. Il cunfin cun la Spagna mesira 63,7 km, quel cun la Frantscha 56,6 km.
L’Andorra sezza sa chatta en ina vallada auta da las Pireneas. La furmaziun da questa vallada va enavos sin il temp da glatsch, en il decurs dal qual ils glatschers han schlargià las valladas ch’eran oriundamain stretgas ed han deponì la glera en furma da morenas. Bundant in terz da l’Andorra è situada sur il cunfin dal guaud. Las regiuns sutvart èn segnadas da guauds da tieus sco er da prads e pastgiras. L’entir pajais è ordvart muntagnard. 65 pizs surpassan il cunfin da 2000 meters. Il pli aut punct dal pajais furma il Coma Pedrosa cun 2942 meters. Il punct il pli bass mesira 840 meters e sa chatta sper Sant Julià de Lòria al cunfin spagnol.
Dus bratschs dal flum Valira, il Valira del Nord ed il Valira d’Orient, s’uneschan ca. en la mesadad dal pajais e curran vinavant vers la Spagna. En furma d’ovras idraulicas furnescha il flum Valira er ina part dal provediment d’energia dal pajais. Ulteriurs flums èn l’Arinsal ed il Riu Madríu.
Il pajais è segnà d’in clima alpin cun influenzas mediterranas.[5] La temperatura media mensila tanscha da 0,7 °C il schaner fin a 16,6 °C il fanadur. Las precipitaziuns en media sa splegan tranter 41,6 mm il favrer e 97,4 mm il matg.
Las stresas las pli bassas èn caracterisadas dal conturn mediterran e cumpiglian ruvers semperverds sco er pastgiras e terren nuncultivà. Alura suonda la zona dals guauds da ruvers e da pinias resp. da pigns en lieus sumbrivauns. En la zona subalpina tranter 1600 e 2000 meters domineschan guauds cun tieus e pigns; per part creschan er badugns, fraissens, puzpans, ginaivers, rododendrons e brutg vulgar. Survart il cunfin dal guaud sa derasan pastgiras alpinas. L’Andorra posseda ina ritga flora cun bundant 1150 spezias cumprovadas. Pli baud vegniva la vegetaziun tegnida curta tras animals che pasculavan e las varts da la val orientadas vers sid vegnivan utilisadas en furma d’agricultura a terrassas.
La fauna sumeglia per gronda part quella da l’Europa Centrala cun erizuns, talpas, stgilats, vulps, tais, fiergnas, portgs selvadis, lieurs e numerusas spezias d’utschels. In parent da la talpa, il desmanin da las Pireneas, è da chattar a las rivas d’auals, nua ch’el va en tschertga da vivonda en l’aua clera. En regiuns pli autas èn da chasa chamutschs, muflons, muntanellas e giaglinas da taus; ma er evlas da la pizza, tschess cularins, tschess egipzians e tschess barbets han qua lur spazi da viver.
La regiun Vall del Madriu-Perafita-Claror è vegnida recepida il 2004 sco cuntrada cultivada en il Patrimoni mundial da l’UNESCO. Quest territori da protecziun intermediescha tenor l’Unesco co ch’ils umans han tratg a niz en il decurs dals ultims millennis las stgarsas resursas da las Pireneas per crear in ambient da viver che correspunda al territori muntagnard. L’entira regiun s’extenda sur 4247 hectaras e cumpiglia territori da las vischnancas d’Encamp, Escaldes-Engordany, Andorra la Vella e Sant Julià de Lòria.[6]
En l’Andorra existan dus parcs natirals. Il Parc Natural de la Vall de Sorteny ha ina surfatscha da 1080 hectaras e sa chatta en la vischnanca Ordino.[7] Il Parc Natural Comunal de les Valls del Comapedrosa tutga tar la vischnanca La Massana; el cumpiglia la chadaina da muntognas Comapedrosa e s’extenda sur in territori da 1542 hectaras.
La populaziun dal pajais sa concentrescha sin la gronda vallada dal principadi, tras la quala curra il flum Gran Valira ed en la quala sa chatta il lieu principal Andorra la Vella.
Il dumber da la populaziun è stà sur lung temp fitg bass, e quai pervi dal potenzial d’agricultura limità.[8] La creschientscha demografica sa regulava da quel temp a moda autonoma (tras emigraziun). En il 19avel tschientaner è la populaziun creschida da 3000 sin 5000 fin 6000. Tranter il 1860 ed il 1930 è il dumber d’emigrants stà fitg aut, uschia che la populaziun è puspè sa sminuida. Blers Andorrans han l’emprim tschertgà lavur stagiunala en Spagna ed en Frantscha ed èn alura sa chasads là per adina. Durant la Guerra civila spagnola e la Segunda Guerra mundiala è il Principadi da l’Andorra restà neutral ed è uschia daventà refugi per numerus fugitivs. L’onn 1950 ha la populaziun puspè cuntanschì il dumber da 6000. Ils proxims decennis èn stads segnads d’in grond augment da la populaziun, il qual cuntinuescha fin oz.
Dals bundant 76 000 abitants la fin dal 2013 eran be stgars 35 000 da provegnientscha andorrana. La creschientscha demografica pli nova è surtut d’attribuir ad immigrants ch’èn arrivads da la Spagna e dal Portugal, per part er da la Frantscha. I dat però er migrants da lavur da pajais fitg divers sco l’Argentinia, il Maroc u las Filippinas. In’ulteriura gruppa d’immigrants furma glieud bainstanta da divers pajais europeics sco la Gronda Britannia, la Germania u ils Pajais Bass che vegn attratga da las bassas taglias da l’Andorra.
88 % da la populaziun viva en citads; in quart da tut ils abitants ad Andorra la Vella ed in ulteriur quart en la vischnanca vischina Escaldes-Engordany, cun la quala la chapitala è creschida ensemen. L’aspectativa da vita munta en media a 82,4 onns, quai ch’è ina da las pli autas en tut il mund.
La lingua uffiziala da l’Andorra è il catalan. Tenor ina retschertga dal 2005 discurran 38,8 % dals abitants catalan sco lingua materna, 35,4 % castilian, 15,0 % portugais e 5,4 % franzos. Sco lingua che vegn duvrada il pli savens en la communicaziun inditgeschan 58,3 % il catalan.[9]
Pervi dal sistem da scola spagnol e franzos, l’immigraziun nà da la Spagna e da la Frantscha sco er l’influenza da las medias è la lingua uffiziala vegnida in pau sut squitsch. Per dar in cuntrapais a quest svilup ha il stadi fundà il Servei de Política Lingüística e rinforzà la preschientscha dal catalan a las scolas andorranas.[10]
La constituziun garantescha la libertad da religiun. L’Andorra n’ha nagina religiun u baselgia naziunala uffiziala, ma en l’artitgel 11 da la constituziun vegn fatg menziun speziala da la rolla tradiziunala da la baselgia catolic-romana. La baselgia catolica andorrana fa part da la diocesa d’Urgell. L’uvestg, ch’è a medem temp conregent da l’Andorra, ha sia sedia en la citad La Seu d’Urgell, en il nordvest da la Catalugna.
Radund 90 % dals Andorrans appartegnan a la baselgia catolic-romana, daspera datti ca. 1 % testimonis da Jehova, ultra da quai ina cuminanza protestanta ed ina cuminanza gidieua.
Ils pli vegls chats da vita umana en l’Andorra tanschan enavos en il temp da glatsch. Emprims purs neolitics sa laschan tschiffar al lieu d’exchavaziun Balma Margineda.[11] Tocca da cheramica, chadainas ed auters chats cumprovan ina colonisaziun avant il temp da bronz. Ulteriurs monuments archeologics furman las gravuras sin crap d’Ordino e las picturas da cuvels da La Roca de les Bruixes.
Ils abitants da las valladas vegnan menziunads l’emprima giada en in text da l’istoriograf grec Polybios (segund tschientaner a.C.). Polybios descriva co che Hannibal ha traversà las Pireneas e menziunescha en quest connex las stirpas dals Andosins. Dal temp dad Augustus èn las Pireneas e la part settentriunala da la Peninsla Iberica daventadas definitivamain ina part da l’Imperi roman. I vala sco cumprovà che restanzas da Bascs stgatschads èn sa maschadads en l’antica tardiva cun Romans, conquistaders visigotics e la populaziun originara celtoiberica. Sut domini francon èn vegnids fixads ils cunfins spagnols ch’han er cunfinà il territori andorran.
Igl exista er ina legenda nunistorica tenor la quala Carl il Grond duai avair fundà l’Andorra l’onn 788 sco engraziament per l’agid dals abitants en il cumbat cunter ils Maurs. A medem temp duai el avair relaschà il pievel da l’Andorra en l’independenza. En vardad fascheva il territori part dal temp da Carl il Grond dal contadi spagnol che quel ha fundà suenter avair ‹liberà› il territori dals Maurs. Las vischnancas da l’Andorra vegnan menziunadas l’emprima giada l’onn 839 en in document che sancziunescha ils feuds dal cont d’Urgell. Er en in scriver da l’onn 843 da Carl il Chalv a Sunifred I da Barcelona vegn il territori andorran definì sco possess dal cont d’Urgell ed en il document da consecraziun da la catedrala da La Seu d’Urgell (860) vegn menziunà che la regiun suttastettia ecclesiasticamain a la diocesa d’Urgell.
Ils 27 da schaner 1133 ha il cont Ermengol VI d’Urgell desistì suenter in pajament da 1200 sous (solidi) da ses dretgs feudals en las valladas andorranas a favur da l’uvestg d’Urgell. Ils uvestgs d’Urgell han sinaquai confidà la defensiun e giurisdicziun da l’Andorra a la famiglia aristocratica Caboet che derivava da Cabó, situà en il sid d’Urgell. Persuenter han ils Caboet survegnì da l’uvestg in agen feud en la val d’Andorra e Sant Jaon, il qual els han administrà sco vasals da l’uvestg. La davosa ertavla dals Caboet, Arnaua, ha maridà l’onn 1185 il vicecont da Castelbon, Arnau. Quel era in catar confessant ch’ha empruvà da terminar sia vasalitad envers l’uvestg d’Urgell ed è perquai sa collià cun il cont Raymond Roger da Foix ch’era sesent a la spunda nord da las Pireneas. L’onn 1202 ha Arnau da Castelbon dà en lètg sia figlia ereditara Ermesende al cont futur Roger Bernard II da Foix; uschia èn las possessiuns dals Caboet en l’Andorra vegnidas en ils mauns da questa famiglia pussanta. Damai ch’ils conts da Foix han refusà d’entrar en in vasalladi cun ils uvestgs d’Urgell, è prorut en il 13avel tschientaner in conflict tranter las duas partidas ch’è savens vegnì manà cun las armas.
Pir l’onn 1278 èsi reussì da terminar las rivalitads. En rom d’in inscunter dals 8 da settember a Lleida han l’uvestg Pere d’Urtx ed il cont Roger Bernard III concludì da reger communablamain sur il territori contestà. Las duas partidas han renconuschì ina l’autra sco regents da l’Andorra cun dretgs eguals. Quest contract marchescha il cumenzament dal condomini ch’ha perdurà fin il 1993 e vala facticamain er sco act da fundaziun dal coprincipadi d’Andorra. Il 1288 è il contract vegnì schlargià per divers artitgels. Entant che l’uvestg d’Urgell ha exequì vinavant ses dretgs, èn quels da vart dal cont da Foix passads l’onn 1594 tras l’ascensiun al tron dal davos cont Henri da Bourbon a la curuna franzosa; successur legal da quella è daventà il president da la Frantscha.
L’onn 1419 è vegnì stgaffì il Consell de la Terra, ina sort parlament tempriv ed a medem temp il pli impurtant organ represchentativ da l’Andorra. Quest gremi ha furmà il predecessur dal Consell General de les Valls odiern e cumpigliava ils chaus da las pli impurtantas famiglias andorranas. La structura politica ch’è sa furmada en il temp medieval è sa stabilisada en il decurs dal 16avel, 17avel e 18avel tschientaner. A medem temp è er creschida la pussanza economica e politica da las famiglias dominantas.
A l’entschatta dal 18avel tschientaner sa chattava l’Andorra en ina greva situaziun economica ed instituziunala, quai ch’era per part d’attribuir a conflicts ch’avevan lieu da quel temp a l’intern da la Spagna. En rom d’ina politica centralistica pli severa ha la Spagna – ch’era sa furmada en il 15avel tschientaner da l’uniun tranter ils dus reginavels Castiglia ed Aragon – mess ord funcziun tut las instituziuns catalanas ed ha smanatschà d’applitgar ils Decretos de Nueva Planta dal 1714 sin tut ils stadis terzs ch’importavan rauba en Spagna. Il decret preveseva ina taxa d’import en l’autezza da 10 % da la valita da la rauba. Ils Andorrans han stuì contractar blers onns, enfin ch’els han pudì segnar ina cunvegna speziala, la Sentència Manutenció dal 1738. Quella ha statuì la liberaziun da taxas per products andorrans.
.JPG)
Er a la fin dal 18avel ed en il decurs dal 19avel tschientaner è la situaziun en l’Andorra stada segnada da conflicts e dispitas; la situaziun era ordvart instabila, e quai tant areguard la situaziun economica e sociala sco er al nivel instituziunal. En Frantscha ha la Revoluziun franzosa gì per consequenza che las forzas revoluziunaras han refusà da renconuscher il statut dal coprincipadi, quai ch’ha bloccà l’Andorra per ils proxims onns. Da vart franzosa ha il pajais pers tut ils privilegis, tranter auter l’exemziun da taglia, la neutralitad da sia giustia e la controlla areguard ils fatgs da l’intern ed il commerzi. Sin dumonda dals Andorrans ha Napoleun restituì il 1806 il status quo ante ed ha renovà tut ils privilegis e las instituziuns ch’avevan collià l’Andorra cun il retg franzos. Dapi lura vegn l’uffizi dal coprinceps exequì da la pli auta autoritad da la Frantscha, vul dir dal president.
L’installaziun da vias da traffic e da communicaziun en il decurs dal 20avel tschientaner ha midà a moda fundamentala la fatscha antica da l’Andorra. Pass per pass èn vegnidas realisadas ina via che collia l’Andorra cun la Spagna (1913), in’ulteriura via che maina vers la Frantscha sco er vers l’intern da las valladas andorranas (1933), ina rait electrica, filialas da la posta spagnola e franzosa, staziuns da radio a partir dal 1935; ultra da quai è vegnida averta il 1934 l’emprima staziun da skis. Dal puntg da vista instituziunal ha la democrazia fatg il 1933 in grond pass enavant cun l’introducziun dal dretg da votar per tut ils umens maiorens. La maiorennitad vegniva però pir cuntanschida cun 27 onns. Il dretg da votar da las dunnas è suandà il 1971, suenter che la conjunctura auta a partir dals onns 1960 aveva purtà al pajais ina gronda creschientscha economica e bainstanza.
L’onn 1934 ha l’aristocrat russ Boris Skossyrew gudagnà adina dapli pussanza en l’Andorra; ils 7 da fanadur ha el laschà proclamar sasez dal cussegl general sco retg Boris I. Ses domini ha però be durà fin ils 21 da fanadur; sin intervenziun da l’uvestg d’Urgell è el vegnì arrestà e bandischà dal pajais.
Ils 25 da settember 1939 ha l’Andorra serrà in contract da pasch cun la Germania, cun la quala il pajais sa chattava tenor il dretg internaziunal anc adina en il stadi da guerra (damai che l’Andorra n’aveva betg segnà il Contract da Versailles). En consequenza da quai ha l’Andorra pudì mantegnair durant la Segunda Guerra mundiala sia neutralitad.
Ils 25 d’avust 1973 èn s’entupads a Cahors (Frantscha) l’uvestg dad Urgell, Joan Martí Alanís, ed il president dal stadi franzos Georges Pompidou. Dapi il 1278 è quai stà l’emprim inscunter dals coprinzis da l’Andorra.
Dretgs da participaziun pli vasts èn vegnids refusads sur lung temp a la populaziun. Bain ha l’Andorra survegnì ina represchentaziun dal pievel en furma dal Cussegl general da las vals; ma quest gremi na possedeva nagina pussanza legislativa. Pir en il decurs dals onns 1990 è l’arranschament instituziunal sa midà. La refurma da las instituziuns andorranas era vegnida planisada la fin dals onns 1970 ed aveva manà il 1981 a la creaziun d’in organ executiv, la Regenza. Parallel è vegnì stgaffì il cussegl general sco organ legislativ. Ils dretgs dals dus coprinzis vegnivan exequids a l’entschatta dal 20avel tschientaner da dus delegads che na residiavan betg en l’Andorra. Quels tramettevan in administratur ad Andorra la Vella, il qual survegliava la legislaziun ed administraziun ed incassava mintg’onn in tribut simbolic per ils regents (per gronda part en furma da natiralias). Ils 25 da schaner 1981 – suenter 703 onns d’independenza – ha il Cussegl general da las vals relaschà l’emprima constituziun. Quella ha statuì la creaziun d’in cussegl executiv sco er ina refurma da l’administraziun.
Enfin l’onn 1993 ha l’Andorra enconuschì nagina clera separaziun tranter la pussanza legislativa, executiva e giudicativa. Pir la constituziun dals 14 da mars 1993 ha etablì l’Andorra sco stadi suveran cun in sistem parlamentar-democratic en il senn modern. Ils dus protecturs e coprinzis da l’exteriur èn bain restads schefs dal stadi, ma ad els cumpeta be pli ina funcziun puramain represchentativa. La pussanza executiva è vegnida surdada ad in primminister ch’ha da render quint al parlament.
Oz è l’Andorra commembra da las Naziuns unidas, da l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l'Europa, dal Cussegl da l'Europa e da l’Uniun monetara europeica, betg però da l’Uniun europeica.
Tenor la constituziun dal 1993 è l’Andorra in coprincipadi parlamentar (artitgel 1 da la constituziun).
Schef da stadi communabel furman l’uvestg spagnol da La Seu d’Urgell ed il president dal stadi franzos. Lur uffizi è da natira puramain represchentativa; areguard affars exteriurs possedan els però in dretg da veto. Il parlament d’ina chombra elegia il schef da la regenza (Cap de Govern). La regenza dirigia la politica da l’intern e da l’exteriur e maina l’administraziun. Da quella fa er part il corps da polizia che cumpiglia radund 280 persunas.
Il cussegl general, il Consell General de les Valls, exequescha la funcziun legislativa, approvescha la bilantscha dal stadi e sustegna e controllescha las mesiras politicas da la regenza. El cumpiglia 28 cussegliers che vegnan elegids per quatter onns. 14 cussegliers vegnan elegids a nivel regiunal (dus cussegliers per mintga vischnanca), ils ulteriurs a nivel naziunal. Ils deputads elegian in Síndic ed in Subsíndic sco president e vicepresident dal parlament.
En rom da las elecziuns parlamentaras dal 2011 èn 15 mandats vegnids occupads da dunnas. L’Andorra ha uschia furmà l’emprim pajais europeic cun ina maioritad da dunnas en il parlament e pir il segund en il mund insumma (suenter Ruanda l’onn 2008).
L’Andorra dispona d’in sistem da pliras partidas. Tradiziunalmain vegn il spectrum dretg represchentà tras il Partit Liberal d’Andorra ed il spectrum sanester tras il Partit Socialdemòcrata. I dat però er ulteriuras partidas pli pitschnas sco ils Verds d’Andorra, Andorra pel Canvi ed Unió Laurediana. La pussanza guvernativa giascha per gronda part en ils mauns dals conservativs, cun excepziun da singuls cabinets ch’èn sut domini dals socialdemocrats.
La naziunalitad andorrana – e tras quai il dretg d’eleger activ e passiv – è relativamain greva d’acquistar.[12] Il dretg da naziunalitad tschenta autas pretensiuns areguard la natiralisaziun. Ina naziunalitad multipla n’è per exempel betg lubida. Uschia è be ina minoritad da la populaziun andorrana era burgaisa dal pajais.
En emprima lingia vegn applitgà il ius sanguinis, vul dir che surtut uffants da burgais han il dretg d’obtegnair la naziunalitad andorrana. Er uffants da persunas da l’exteriur ch’èn naschids en l’Andorra u che vivan dapi almain diesch onns en l’Andorra pon daventar burgais dal pajais.
La constituziun furma la norma suprema da l’urden giuridic. Ella è lianta per tut ils derschaders e tribunals che fan dretgira e ch’applitgeschan las leschas. En lur cumpetenza da far dretgira è garantida l’independenza da las singulas instanzas giudicativas.
Il principadi è commember da diversas organisaziuns internaziunalas; las pli impurtantas èn gia vegnidas enumeradas survart. Ultra da quai trategna il pajais relaziuns diplomaticas cun praticamain tut ils pajais europeics. Ambassadas sa chattan a Paris, Madrid, Brüssel e Lissabon. Missiuns diplomaticas èn plinavant staziunadas a Strassburg (Cussegl da l’Europa), Genevra (Naziuns unidas), New York (Naziuns Unidas) e Vienna (diversas organisaziuns internaziunalas). Ordaifer l’Europa trategna l’Andorra relaziuns diplomaticas cun divers pajais, ma be paucs han accredità ambassadurs. En l’Africa è quai il Maroc, en l’Asia sulettamain la Russia ed en l’America il Canada, ils Stadis Unids ed il Mexico.
En las Pireneas exista l’organ da cooperaziun regiunala Communauté de travail des Pyrénées che cumpiglia las regiuns franzosas Languedoc-Roussillon, Midi-Pyrénées ed Aquitaine sco er las regiuns autonomas spagnolas Catalugna, Aragonia, Navarra, il Pajais Basc ed Andorra. En quest’organisaziun interguvernamentala vegnan tractadas dumondas da l’infrastructura da traffic, da l’energia e da diversas autras branschas. La collavuraziun ha cumenzà l’onn 1983.[13]
L’Andorra na posseda nagin militar. La defensiun naziunala è chaussa da la Spagna e da la Frantscha.
Tar la bandiera da l’Andorra sa tracti d’ina tricolora che consista da trais sdrimas verticalas en blau, mellen e cotschen. La sdrima da mez porta la vopna da l’Andorra. La vopna statala da l’Andorra è vegnida approvada il 1969. La tavla cumpiglia elements che simboliseschan ils regents dal stadi e la regiun spagnola e franzosa cunfinanta.
El Gran Carlemany (‹Il grond Carl il Grond›) furma dapi il 1914 l’imni naziunal andorran. Il text deriva da Joan Benlloch i Vivo (1864–1926), la musica dad Enric Marfany Bons (1871–1942).
L’Andorra consista da sis parròquies (sg. parròquia, verbalmain pravendas, facticamain vischnancas). Andorra la Vella furma la chapitala dal pajais. Intginas vischnancas vegnan sutdivididas supplementarmain en quartiers u vischinadis. Ils comuns èn ils organs che represchentan ed administreschan las vischnancas, ch’approveschan il budget communal, decidan davart la politica locala ed administreschan la proprietad da la vischnanca. Las vischnancas retschaivan meds finanzials or da la cassa statala generala, per che lur independenza finanziala saja garantida.
Il sistem da furmaziun andorran è fitg cumplex. El cumpiglia in sistem andorran, in sistem spagnol, in sistem franzos ed in sistem englais (privat). Plinavant exista in sistem confessiunal ch’è finanzialmain ed instituziunalmain independent dal sistem spagnol, ma che suonda il medem program da furmaziun sco quel.
Il sistem da furmaziun consista da la prescola, da la scola elementara e da las scolas cuntinuantas collegi e gimnasi. Ultra da quai cumpiglia el la furmaziun professiunala, la scolaziun spezialisada e la furmaziun da creschids. L’universitad statala Universitat d’Andorra è vegnida fundada il 1997 cun sedia a Sant Julià de Lòria. Ella porscha studis da bachelor en informatica, tgira da malsauns, economia e scienzas da la furmaziun. L’Universitat de les Valls ha sia sedia ad Andorra la Vella ed è spezialisada sin medischina dentala.[14]
Il pitschen principadi na dispona praticamain da naginas resursas natiralas, cun excepziun dad aua e da plattamorta da granit (per il diever a l’intern dal pajais). Pli baud era Andorra, malgrà sia posiziun muntagnarda, in pajais agrar. En il decurs dal temp è l’agricultura però sa reducida a la tegnida da muvel, a la cultivaziun ed elavuraziun da tubac sco er a la cultivaziun da tartuffels (per il diever a l’intern). Be 2 % dal territori da l’Andorra che n’è betg surbajegià è adattà per intents agrars.
Igl exista be ina pitschna cumpart d’industria; ma la nova strategia da diversificaziun da l’economia promova actualmain la domiciliaziun d’interpresas pitschnas e mesaunas, per exempel en ils secturs da la farmaceutica e da l’industria optica. Ultra da quai furma la vendita da current electric, che vegn surtut producì cun forza idraulica, a la regiun vischina Catalugna in’impurtanta entrada.
Ozendi viva il pajais en emprima lingia dal sectur da servetschs e dal turissem. Il turissem, cun ina ferma cumpart da sport d’enviern, registrescha radund 12 milliuns visitaders ad onn. A disposiziun stattan circa 700 hotels sco er numerus centers da sport e da vacanzas. Er il sectur da bancas è sviluppà fitg ferm. In’ulteriura funtauna d’entrada furman las taxas da concessiun dals radios ch’èn staziunads en l’Andorra. Pervi da la taglia sin la svieuta fitg bassa è il pajais attractiv per artitgels da luxus (aur, bischutaria, rauba da tgirom, vestgadira, cosmetica). Sur lung temp ha l’Andorra furmà per la Spagna ina sort da vitrina europeica; suenter che la Spagna è s’associada il 1986 a la Communitad europeica, ha la politica dal pajais però stuì vegnir adattada. A ses abitants conceda il pajais ina vasta exemziun da taglia.
Las relaziuns cun l’Uniun europeica èn vegnidas regladas il 1990 en ina cunvegna da commerzi. Quella prevesa in’uniun da duana per products industrials e regulaziuns spezialas per products agrars.
Importads vegnan surtut bains da consum da tut gener, exportads vegnan energia electrica, animals, pels-nursa, cheramica e laina. L’economia andorrana dependa fitg ferm da la Spagna (60,4 % da la valur da tut ils imports, situaziun dal 2010); i suondan la Frantscha (17,7 %), la Germania (4,5 %) e la China (4,2 %).[15] Er ils exports van surtut en Spagna (63,1 % il 2010), suandà da la Frantscha (20,7 %) e da la Svizra (7,8 %).[16]
L’Andorra è stada enconuschenta (ed è per part anc adina) sco oasa fiscala. Fin la fin dal 2014 n’existivan naginas taglias generalas sin las entradas u sin l’ierta. L’onn 2011 è vegnida introducida per activitads economicas ina taglia sin il gudogn da 5 %; ina taglia en medema autezza vegn incassada dal gudogn da societads. Dapi il 2006 exista ultra da quai ina taglia sin la plivalita. Las relaziuns da taglia ch’èn anc adina relativamain favuraivlas vegnan tratgas a niz da numerusas ‹firmas da chaschas da brevs›. Ed er il turist profitescha vinavant da pretschs bass per spirituosas, tubac e cosmetica, damai che tut la rauba è libra da dazi.
La bilantscha dal stadi ha cumpiglià il 2009 expensas en la valita da 650 milliuns dollars ed entradas da 513 milliuns dollars. Da quai resulta in deficit dal quint en l’autezza da 3,6 % dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han cumpiglià il 2009 radund 1,19 milliardas dollars u 31,3 % dal product naziunal brut.
Las expensas statalas dals trais secturs da referenza han muntà il 2006 (en procents dal PNB): sanadad 7,4 %; furmaziun 2,3 % e militar 0,0 %.[17]
Ina part da si’energia producescha l’Andorra sezza. La producziun na basta però betg per cuvrir l’agen diever. Perquai vegnan importads tant products dad ieli mineral sco er current electric.
La forza idraulica vegn explotada dapi l’onn 1934 e cumpiglia oz radund 85 % da l’entira producziun d’electricitad dal pajais. Ella vegn duvrada per l’agen diever, ma er exportada en Frantscha ed en Spagna. Suenter ch’il consum da forza electrica è creschì fermamain cumpareglià cun il temp d’origin da l’explotaziun, cuvra l’atgna producziun be pli 17 % dal diever da current electric en l’entir pajais.[18]
L’Andorra n’è betg commembra da l’Uniun europeica, giauda però in status spezial en sias relaziuns cun l’UE. Il pajais na posseda nagin’atgna valuta. Avant il prim da schaner 2002 eran il franc franzos e la peseta spagnola ils sulets meds da pajament uffizials. Silsuenter è vegnì introducì, sco en Frantscha ed en Spagna, l’euro. Oriundamain n’ediva l’Andorra naginas atgnas munaidas; dapi il 2013 è quai però admess ed igl è er gia vegnì fatg diever da questa pussaivladad.
I dat percunter en l’Andorra – surtut per intents da collectar – munaidas en la valuta artifiziala diner. Quella è vegnida introducida il 1983 e vegn edida da la munaidaria dal coprinzi episcopal. Pajas, chastis etc. vegnan per ordinari inditgads en l’Andorra tant en diners sco en euros.
Il turissem ed il commerzi ch’è collià cun il turissem furman las pitgas centralas da l’economia andorrana (ca. 80 % dal PNB). Las butias libras da taglia attiran mintg’onn milliuns da turists. Tar la gronda part da quels sa tracti da turists dal di. Il 2009 èn 57 % dals visitaders arrivads da la Spagna e 40 % da la Frantscha.[18] Il turissem da duty free era surtut da gronda muntada avant che la Spagna è daventada il 1986 commembra da la Communitad europeica. Ma er oz èn anc admessas quantitads considerablas da tubac, alcohol, parfum, mangiativas e products industrials (surtut electronica pitschna) libras da taxas. Tras quai gioga il commerzi en l’Andorra ina rolla surproporziunala areguard l’occupaziun e la svieuta.
Daspera stattan a disposiziun als turists tschients dad hotels e d’autras pussaivladads da dimora sco er funtaunas termalas ad Escaldes-Engordany. L’industria da turissem ha stagiun auta tant la stad sco er l’enviern. L’Andorra furma la pli gronda destinaziun da sport d’enviern en las Pireneas.
L’Andorra posseda vias d’ina lunghezza totala da 269 kilometers (da quai 198 kilometers vias asfaltadas). La rait da vias statalas consista da sis vias principalas e da vias secundaras; autostradas na datti betg. Tut ils posts per traversar il cunfin giaschan a las vias principalas. La via vers la Frantscha maina sur il Port d’Envalira che furma cun 2408 m il pli aut pass da las Pireneas; sco alternativa exista dapi il 2002 er il Tùnel d’Envalìra d’ina lunghezza da 2850 m.
A l’intern dal pajais na datti nagin traffic da viafier e nagina plazza aviatica. Dapi il 2014 vegn l’eroport La Seu d’Urgell però renconuschì sco plazza aviatica da l’Andorra. Colliaziuns da bus internaziunalas èn avant maun en direcziun L’Hospitalet-près-l’Andorre (nua ch’igl ha ina colliaziun da viafier vers Toulouse), a la plazza aviatica Toulouse-Blagnac ed en direcziun da Barcelona. A l’intern dal pajais exista la rait da bus Clipol che collia las vischnancas cun ils lieus principals dal pajais. Ultra da quai sa laschan ils taxis staziunads ad Andorra la Vella ed Escaldes-Engordany clamar en tut las parts dal pajais.
A l’intern dal pajais è la spediziun postala gratuita. Brevs a l’exteriur vegnan spedidas tras la posta franzosa u spagnola. Questas duas postas edeschan er las marcas postalas dal pajais. Numers postals èn vegnids introducids pir il 2004.
En l’Andorra datti ca. 35 000 colliaziuns da telefon e ca. 23 500 telefons mobils. L’internet vegn utilisà da radund 24 500 persunas.
La festa naziunala ha lieu ils 8 da settember (il di da la Verge de Meritxell, la patruna da l’Andorra). Il di da la constituziun vegn festivà ils 14 da mars. La cultura andorrana stat fermamain sut l’influenza dal tschertgel cultural catalan; ella ha er sezza prestà intginas contribuziuns impurtantas a la cultura catalana.
In dals emprims scripturs dal pajais è stà Antoni Fiter i Rossell dad Ordino. En si’ovra ‹Digest manual de las valls neutras de Andorra› dal 1748 ha el descrit la colonisaziun ed istorgia feudala dal pajais. Il 1763 ha il plevon Antoni Puig edì sut il titel ‹Politar Andorrà› ina versiun redigida e scursanida da quest’ovra.
In’atgna belletristica andorrana è pir sa sviluppada en il decurs da la segunda mesadad dal 20vel tschientaner. Dals auturs fan part Antoni Morell, ch’ha edì prosa curta e divers romans, Robert Pastor i Castillo, autur da lirica ed essais catalans sco er da divers cudeschs en castilian, sco er ils lirichers Josep Enric Dallerès ed Albert Salvadó. Tranter ils auturs da la generaziun giuvna sa chattan Joan Peruga Guerrero (romans), Albert Villaró (romans ed essais), Manel Gibert Vallès (lirica), l’autur e diplomat Juli Minoves Triquell sco er la liricra Teresa Colom. Il cumenzament da la litteratura andorrana moderna croda ensemen cun l’independenza dal 1993. Quella vegn er promovida tras ils dus premis naziunals Premi Carlemany e Premi Fiter i Rossell.
Enconuschents sauts furman la marratxa ed il contrapàs che vegnan surtut celebrads a chaschun da festas popularas.
L’orchester da chombra naziunal è vegnì fundà il 1992 e sa numna dapi il 2006 Orquestra Nacional Clàssica d’Andorra. Ultra da quai exista in chor da mats naziunal, il Cor Nacional Dels Petits Cantors d’Andorra (dapi il 1991).
Il 2004 è l’Andorra sa participada l’emprima giada a l’Eurovision Song Contest. Cumbain che la chanzun è crudada ora en il mezfinal, ha ella dà da discutar – surtut tar las medias catalanas –, damai che la chanzun ha furmà l’emprima contribuziun insumma ch’è vegnida chantada dal tuttafatg en catalan.
Enconuschent è ultra da quai il festival internaziunal da jazz ad Escaldes-Engordany, al qual èn gia sa preschentads stars sco Miles Davis, Fats Domino e B.B. King.
En si’istorgia da milli onns èsi reussì al pajais da stabilir e mantegnair in ritg stgazi architectonic (surtut sacral). Enconuschents edifizis en: la baselgia a Santa Coloma (Andorra la Vella), la punt da la Margineda (Sant Julià de Lòria), la punt e la baselgia da Sant Antoni (La Massana) sco er il sanctuari da Meritxell (Canillo).
L’Andorra dispona da numerus museums che documenteschan l’istorgia da quest stadi pitschen. La Casa de la Vall ad Andorra la Vella, che furma la sedia dal Cussegl general, è vegnida erigida il 1580. Là pon ins visitar la sala da dretgira, la sala da sesida dal Cussegl general (nua che sa chatta la stgaffa cun las set clavs, en il qual vegnivan conservadas pli baud ils documents dal Cussegl), la sala nobla e la cuschina endrizzada cun mobiglias tradiziunalas.
Ulteriurs museums furman: il museum dal sculptur Josep Viladomat ed il museum dals models da l’art roman (tuts dus ad Escaldes-Engordany), il museum iconografic Sant Jordi ad Ordino, il museum naziunal da l’automobil ad Encamp sco er museums davart il tubac (a St. Julià de Lòria) e davart il parfum (ad Escaldes-Engordany).
La cuschina andorrana ha sias ragisch en l’art da cuschinar catalan ed è vegnida influenzada tant da vart da la Spagna sco er da la Frantscha. La cuschina andorrana utilisescha surtut products agriculs or da las trais valladas, sco charnpiertg, pesch, charn (surtut cunigl, agnè e chaura), verdura, furment e fritgs.
Fin il 1981 era l’Andorra la sedia da las duas societads da radio Andorra e Sud Radio. Quellas possedevan ad Encamp e sin il Pic Blanc indrizs da transmissiun ad undas mesaunas ed undas curtas effizients ch’ins pudeva retschaiver en tut l’Europa. Suenter èn ils indrizs da transmissiun vegnids surpigliads da la societad da radio e televisiun publica Ràdio i Televisió d’Andorra. En tut datti otg emetturs da radio (da quai tschintg privats) e l’emettur da televisiun da dretg public Andorra Televisió (ATV). Plinavant pon vegnir recepids ils emetturs spagnols e franzos.
En l’Andorra cumparan trais gasettas dal di, il Diari d’Andorra, El Periodic d’Andorra e la BonDia che vegn offerta gratuitamain.
Il comité olimpic da l’Andorra è vegnì fundà il 1971 e renconuschì il 1975. Il 1976 èn ils atlets dal pajais sa participads l’emprima giada als gieus olimpics d’enviern ad Innsbruck ed als gieus olimpics da stad a Montreal. Enfin uss n’ha nagin participant andorran pudì gudagnar ina medaglia olimpica.
En il territori da skis da Soldeu èn gia vegnidas manadas tras cursas dal cup mundial da skis. Sper il sport d’enviern, surtut ski alpin e passlung, datti dus sports ch’han quasi il caracter da sports naziunals: per l’ina è quai rugby, per l’autra hockey sin rollas, nua che l’Andorra ha appartegnì sur blers onns a l’elita mundiala.
La federaziun da ballape andorrana è vegnida fundada il 1994. L’emprim gieu da la squadra naziunala ha gì lieu il 1996. Entaifer la glista mundiala da la Federaziun internaziunala da ballape sa chatta la squadra da l’Andorra ensemen cun quellas dals auters stadis pitschens a la fin da la tabella europeica.
Per part ha la meglra squadra dal pajais la chaschun da sa mesirar en las ligas spagnolas. Quai vala tant per il club da ballape Andorra sco er per il club da ballabasket BC River Andorra.
En il sport da velo è l’Andorra stada diversas giadas lieu d’etappa tant dal Tour de France sco er da la Vuelta. E per il sport motorisà è da muntada il Circuito Grandvalira Andorra.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
