From Wikipedia, the free encyclopedia
Celts (latin Celtae ni Galli, grec Κέλτοι Keltoi ni Γαλάται Galatai) vegnan numnads dapi l’antica pievels dal temp da fier ch’abitavan en l’Europa (surtut Europa Centrala e dal Vest) tranter ils territoris da derasaziun tradiziunals dals Romans da pli tard e dals Germans. Il num deriva probablamain da la ragisch indogermana *kel-1 ‹che varga ora, grond› e *g[h]al- ‹savair› e signifitga ‹ils pussants, gronds, ferms›.[1] Ils Celts han laschà enavos be paucs documents en scrit; plinavant èn lur stirpas e lur cultura per gronda part idas si en ils dominis dals Romans e Germans, uschia che lur moda da viver sa lascha be reconstruir cun agid da chats archeologics.
Il term ‹Celts› va enavos sin Herodot[2] ed auters auturs grecs dal 6avel e 5avel tschientaner a.C. Là vegnan designads pievels da las funtaunas dal Danubi fin a la retroterra da Massilia (Marseille) cun il term Keltoi. Ils auturs grecs e romans enconuschevan mintgamai be ina part dals pievels che vegnan considerads oz sco ‹Celts›. Els han transferì la denominaziun Celts sin auters pievels ed etnias ch’als parevan da tutgar ensemen.
Tut tenor puntg da vista u sectur spezial signifitga il term ‹Celts› ina cuminanza linguistica da l’Europa Centrala e da l’Europa dal Vest (vista linguistica)[3], cuminanzas d’abitadis cun ina cultura materiala sumeglianta (definiziun archeologica) ubain pievels cun ils medems usits e praticas religiusas (definiziun etnologica). Vitiers vegn l’idea ch’i sa tractia tar ils Celts da quels pievels che sajan vegnids considerads dals Grecs e Romans sco celtics.
Las definiziuns dals singuls secturs spezials na correspundan betg dal tuttafatg ina a l’autra. La determinaziun vegn anc engrevgiada tras la mancanza quasi cumpletta da funtaunas scrittas areguard las culturas che vegnan taxadas sco celticas, e quai fin la romanisaziun da lur territoris da colonisaziun. Perquai sa basan las enconuschientschas davart las culturas celticas surtut sin chats archeologics e sin singuls rapports generals da vart da cronists grecs e romans.
Per ils linguists cumpiglia il term ‹Celts› en emprima lingia las persunas che discurrivan ina da las linguas celticas preistoricas. Las linguas celticas furman in’atgna gruppa entaifer las linguas da quel temp.
Tenor l’archeologia datti lioms tranter ils pievels celtics da la Spagna dal Nord fin en la Boemia; quels s’expriman en furma da tratgs cuminaivels entaifer la cultura da l’Europa Centrala dal temp da fier (8avel fin emprim tschientaner a.C.). Il svilup cuntinuà nà da las culturas precedentas dal temp da bronz en l’Europa Centrala, en spezial da la cultura da santeris cun urnas, è cumprovada cleramain. Ils Celts vegnan surtut mess en connex cun la Cultura da Hallstatt e cun la Cultura da Latène. Ils nums da questas duas culturas derivan da dus lieus da chat, numnadamain dal champ da fossas da Hallstatt al Lai da Hallstatt en l’Austria Auta e dal lieu da chat La Tène al Lai da Neuschatel en la Svizra franzosa. En omadus lieus han ins fatg en il decurs dal 19avel tschientaner scuvertas fitg ritgas ch’han pussibilità d’elavurar in’emprima cronologia. Tscherts auturs dovran il term Celts be per l’uschenumnada epoca celtica classica che cumenza ca. 650 a.C.
I vala sco cumprovà ch’ils Celts n’han mai furmà in pievel serrà u schizunt ina naziun; igl è plitost inditgà da discurrer da diversas gruppas etnicas cun tratgs culturals communabels. I sa tractava pia da stirpas parentadas ch’avevan sumegliantas culturas e che sa differenziavan tras quai dals pievels vischins, sco ch’explitgeschan per exempel Tacitus en la ‹Germania› u Caesar en ‹De bello Gallico›.
Archeologicamain tanscheva la derasaziun la pli vasta da la cultura materiala celtica da l’Engalterra dal Sidost, la Frantscha e la Spagna dal Nord en il vest fin en l’Ungaria dal Vest, la Slovenia e la Croazia dal Nord en l’ost; en pli da l’Italia Superiura en il sid fin al cunfin settentriunal da las Muntognas Mesaunas en Germania. Daspera tanschan singuls chats dal temp da Latène sur l’entir Balcan e fin en l’Anatolia (en il territori da colonisaziun dals Galats en la Tirchia odierna). Quests chats èn d’attribuir a las migraziuns celticas ch’han cumenzà en il quart tschientaner a.C.
Igl è dispità, schebain ins duaja er includer l’Engalterra dal Sidost en il territori da derasaziun archeologic da la cultura celtica. Ils chats archeologics da questa regiun dal temp da fier mesaun e tardiv (ca. 600–30 a.C.) mussan atgnadads regiunalas e localas che sa differenzieschan fermamain dals chats continentals. En la Galicia (Spagna dal Nord) han ins medemamain chattà intginas fiblas dal temp da Latène; d’in orizont cultural en il senn da la Cultura da Latène na sa lascha però betg discurrer en questa regiun.
En il sid cunfinava l’Europa Centrala celtica oriundamain cun la cultura etrusca, vers ost e sidost cun la cultura greca, traca e scita. Grondas parts da quests territoris èn pli tard vegnidas integradas en l’Imperi roman. Al nord dal territori d’influenza dals Celts eran da chasa diversas stirpas germanas. Cun tut las culturas numnadas han ils Celts trategnì in stgomi cultural ed economic intensiv.
Linguas celticas sa laschan cumprovar da parts da la Peninsla Iberica fin en l’Irlanda en il vest ed en il sidost fin en il Balcan dal Nord; in bratsch tardiv tanscha fin en l’Anatolia. Dal cunfin linguistic vers nord (Muntognas Mesaunas en Germania) san ins be pauc; en il sid da las Alps tanscheva il territori celtic fin en la Planira dal Po. Ils mussaments per la definiziun linguistica da l’intschess celtic èn:
Las linguas celticas vegnan attribuidas a la gruppa occidentala da las linguas indogermanas. D’ina lingua celtica originara n’èn sa mantegnids nagins fastizs. Tar ils documents celtics che vegnan considerads sco ils pli vegls tutgan tals en lingua lepontica dal 6avel tschientaner a.C. Sper inscripziuns ch’èn savens fitg curtas dat surtut il chalender lunisolar da Coligny, ch’è scrit en lingua gallica, invista en aspects immaterials da la cretta e da la vita da mintgadi dals Celts. Texts pli lungs en lingua celtoiberica ed en scripziun iberica furman ultra da quai las tavlas da Botorrita dal segund e prim tschientaner a.C.
Las linguas celticas da la terra franca èn tuttas mortas ora. Sin la Peninsla Iberica vegniva discurrì celtoiberic; ensemen cun il gallic ed il lepontic è questa lingua svanida en il decurs da la romanisaziun. En l’Asia Minura era preschenta en l’antica la lingua galatica ch’è documentada be marginalmain.
Da las linguas celticas insularas existan oz anc il valisic u kimric (a Wales), l’irlandais (dapi il 1922 emprima lingua uffiziala en l’Irlanda sper l’englais), il gaelic (en Scozia; en ils Highlands e surtut sin las Hebridas) ed il breton (ch’è vegnì manà en Bretagna d’emigrants da las inslas britannicas en il 5avel tschientaner). Il manx sin l’Isle of Man è mort ora ils onns 1970, il cornic a Cornwall gia en il decurs dal 18avel tschientaner. I dat però emprovas da puspè far reviver tant il manx sco er il cornic.
La menziun dals Celts e lur localisaziun coincida cun la cultura da Hallstatt tardiva. Quella era sa sviluppada dapi ca. 800/750 a.C. en la regiun tranter la Frantscha da l’Ost e l’Austria or da la cultura da santeris cun urnas dal temp da bronz tardiv.
La Cultura da Hallstatt dueva la finala cumpigliar il territori che tanscha da la Slovenia sur l’Austria, l’Ungaria dal Nordvest, la Slovachia dal Sidvest, la Tschechia, la Germania dal Sid, la Svizra e la Frantscha da l’Ost. L’entir intschess ha Georg Kossack sutdividì il 1959 en in tschertgel da Hallstatt oriental ed en in tschertgel da Hallstatt occidental; il cunfin tranter quels è situà tranter l’Austria Centrala e l’Austria da l’Ost.
Ils dus tschertgels numnads sa differenzieschan surtut tras lur moda d’abitar ed ils rituals da sepultura. En il tschertgel dal vest eran usitadas grondas culegnas fortifitgadas situadas sin spelms ch’eran circumdadas d’abitadis pli pitschens. En il tschertgel da l’ost dominavan curts signurilas ch’eran medemamain fortifitgadas, ma ch’eran da dimensiun pli pitschna. En il vest vegnivan persunalitads impurtantas sepulidas cun agiuntar ina spada u in stilet; en l’ost percunter eran usitadas maneras da cumbat sco object da fossa. Plinavant vegnan a la glisch en il vest ritgas fossas munidas cun chars; tipicas per l’ost èn percunter fossas da guerriers che portan tut las armas, inclusiv la chapellina ed il cuirass. Fossas da prinzis pompusas en il vest (Germania dal Sid, Burgogna) e fossas d’umens cun armaziuns cumplettas en l’ost (da la Baviera da l’Ost fin en la Slovenia) èn surtut tipicas per la cultura da Hallstatt tardiva (ca. 650 fin 475 a.C.).
Numerus chats cumprovan ils contacts tranter las elitas dal temp da Hallstatt e l’antica da l’Europa dal Sid. La provegnientscha da questa rauba d’import tanscha da la part occidentala da la Mar Mediterrana fin en l’Iran; l’accent giascha sin products etruscs e grecs.
Ina particularitad da la cultura da Hallstatt furman las culegnas situadas sin spelms ch’èn cumprovadas surtut en la Frantscha da l’Ost, en la Svizra ed en parts da la Germania dal Sid. Dus lieus da chat ch’èn perscrutads spezialmain bain furman il Mont Lassois sper Vix en Frantscha e la Heuneburg sper Hundersingen an der Donau en il Baden-Württemberg. Savens han ins chattà en questas culegnas imports grecs e fossas da prinzis en la proxima vischinanza; perquai las numnan ins per part ‹sedias da prinzis›. Exchavaziuns pli novas han però er cumprovà en abitadis situads en la planira imports mediterrans, uschia ch’ins parta er qua da la preschientscha d’ina classa sociala superiura.
Las relaziuns da commerzi cun il tschertgel cultural grec èn surtut sa splegadas sur la colonia greca Massilia/Marseille. Insumma para la populaziun dal temp da Hallstatt en la Frantscha da l’Ost odierna (per lung il Rodan e la Saone) d’avair gì ina posiziun-clav areguard il svilup da la cultura da Hallstatt en l’Europa Centrala en general.
En il decurs da la segunda mesadad dal 6avel tschientaner èn las societads ch’eran sesentas al nord ed al vest da la Cultura da Hallstatt vegnidas influenzadas pli e pli fitg da quella. Per part han ellas surpiglià tradiziuns da la Cultura da Hallstatt ed èn er vegnidas integradas en la rait da contacts da quella. Regiuns ch’èn stadas centralas per quest svilup furman la Champagne-Marne e la Hunsrück-Eifel en il vest sco er la regiun enturn il Dürrnberg (Hallein) en l’Austria.
A la Cultura da Hallstatt è suandada la Cultura da Latène (a partir da ca. 480 a.C. fin 40/1 a.C., tut tenor regiun). Ils stils artistics da quel temp èn segnads da models mediterrans e da l’Europa da l’Ost (influenzas etruscas, grecas e sciticas). La Cultura da Latène furma il davos temp da fluriziun da la cultura celtica.
En general sa lascha la Cultura da Latène sutdivider en trais fasas. Tut tenor regiun resortan quellas cleramain u sa differenzieschan er main ferm ina da l’autra; plinavant divergescha la midada d’ina fasa a l’autra tut tenor regiun per ina enfin duas generaziuns:
Durant il temp da Latène tempriv cuntinuescha la cultura materiala dal temp da Hallstatt; ils centers culturals sa spostan però per divers motivs da la Germania dal Sid vers nord, vest ed ost. Sper conflicts guerrils – per ils quals mancan cumprovas evidentas – vegnan er fatgs valair en connex cun las culegnas sin spelms problems da l’ambient. In’ulteriura teoria parta dal fatg ch’ils Etruscs hajan avert novas rutas da commerzi vers nord ed en direcziun da l’Atlantic per guntgir la concurrenza da las colonias grecas en la Frantscha dal Sid. Quai haja contribuì al svilup economic en las regiuns dal Rain Mesaun e da la Champagne-Marne. La nova ritgezza sa manifesteschia alura per intginas generaziuns en ils chats da fossas. In ulteriur indizi per l’influenza creschenta nà da la regiun mediterrana pudess esser la midada da stil drastica d’elements plitost geometrics-abstracts dal temp da Hallstatt al stil naturalistic-figurativ dal temp da Latène tempriv.
Da las regiuns Champagne-Marne, Hunsrück, Eifel e Dürrnberg èn enconuschentas numerusas ‹fossas da pumpa› dal Latène tempriv. Er pli en l’ost, en la Franconia ed en la Boemia, èn avant maun fossas dotadas ritgamain e gronds abitadis fortifitgads che sa laschan attribuir al Latène tempriv. Las fossas da persunas en auta posiziun sa distinguan da quel temp tras objects da fossa ornads en il stil da Latène; igl èn quai surtut chars, cliniez (savens dad aur), armas sco er products importads dal territori mediterran. En singuls cas (al Glauberg) è l’isanza dal temp da Hallstatt da marcar ils crests-fossa u santeris cun craps u stelas sa sviluppada en il Latène tempriv a statuas elavuradas detagliadamain che mussan tratgs umans. Questas statuas mussan detagls (curuna da feglia da vistga, stilet) che correspundan exactamain cun las agiuntas dals sepulids. Las statuas pon perquai vegnir interpretadas sco in’emprova d’illustrar il trapassà (evtl. a basa da models grec-etruscs).
Surtut dal Latène tempriv, ma er da las proximas epocas han ins ultra da quai chattà diversas fossas d’autras classas socialas sco er singuls abitadis pli pitschens. Las lavurs d’aurer e d’ulteriura bischutaria, ma er las sculpturas da crap e las paucas sculpturas da lain ch’èn sa mantegnidas en il stil da Latène dattan perditga d’abilitads tecnicas ed artisticas fitg avanzadas.
Dal temp che la tradiziun da las fossas da pumpa fluriva en il vest ed en il nord da l’intschess cultural celtic, han cumenzà en il sid ed en l’ost las migraziuns dals Celts. Cumbain che quellas vegnan per regla associadas cun il temp da Latène mesaun, han emprims moviments migratorics gia cumenzà pli baud. Qua sa manifesteschan probablamain differenzas regiunalas.
In’emprima preschientscha d’immigrants celtics en l’Italia dal Nord, che steva da quel temp surtut sut influenza etrusca, sa lascha cumprovar a partir dal 6avel tschientaner a.C. Cun il moviment da migraziun ch’ha cumenzà a partir dal 5avel tschientaner a.C. arriva la cultura celtica alura er en la Spagna dal Nord ed en il Portugal. Qua na paran ils Celts però betg d’avair stgatschà las culturas dal lieu; igl è bler pli probabel che las diversas societads ch’eran domiciliadas oriundamain en la regiun han surpiglià plaun a plaun elements culturals da l’Europa Centrala. Perquai vegnan ils umans che vivevan en il temp da fier tardiv en la Spagna dal Nord ed en il Portugal er numnads Celtoibers. A medem temp èn gruppas celticas sa domiciliadas en las regiuns superiuras da l’Italia ed en la Planira dal Po. Da qua anora han ils Celts schizunt attatgà a l’entschatta dal quart tschientaner a.C. Roma. L’assedi da Roma sut il manader celtic Brennus (probablamain 387/386 a.C.) ha laschà enavos tar la pussanza mundiala da pli tard in trauma ch’è sa mantegnì ditg.
Autras lingias celticas èn avanzadas sur l’Europa dal Sidost ed il Balcan en la Grezia e l’Asia Minura. Il 279 a.C. han gruppas da Celts sut in manader d’armada che vegn medemamain numnà Brennus (il num vegn perquai plitost resguardà sco titel che sco num da persuna) cuntanschì Delphi, nua ch’ellas èn vegnidas rebattidas. Ina part dals Celts è la finala sa chasada en l’Anatolia Centrala; là cumparan els anc tschientaners pli tard en il Nov Testament sut il num Galats.
Malgrà las migraziuns èn parts da las stirpas celticas restadas en lur regiuns d’origin en l’Europa Centrala. Quai cumprovan ils chats archeologics, cumbain che quels èn bler pli stgars ch’en il Latène tempriv e tardiv (surtut en il nord da las Alps ed en la Germania dal Sid).
Ma betg be il dumber, mabain er la cumposiziun dals chats divergescha fermamain dal temp da Latène tempriv: las fossas da prinzis e las culegnas sin spelms fortifitgadas svaneschan quasi dal tuttafatg. Enstagl cumparan fossas simplas, bunamain povras ed abitadis pli pitschens e main structurads. Bain sa lascha anc cumprovar en las fossas ina classa superiura locala u regiunala, ma a quella vegn agiuntada be ina part minimala dal possess sco objects da fossa (uschenumnada isanza da pars-pro-toto).
Vers la fin dal temp da Latène mesaun ha gì lieu ina remigraziun da parts da la populaziun cun influenza celtica en las regiuns situadas al nord da las Alps. Il motiv probabel èn las diversas victorias extinctivas dals Romans ch’avanzavan vers las Alps. Tscherts perscrutaders èn er da l’avis che la cultura dal temp da Latène tardiv saja vegnida influenzada a moda decisiva dals Celts ch’èn remigrads nà da l’Italia dal Nord. Quels avevan vivì là sur pliras generaziuns ed eran vegnids en contact cun la cultura da citad fitg sviluppada dals Etruscs tardivs ed avevan er absorbà influenzas da la Grezia e da la cultura romana tempriva. Da l’autra vart sa laschan cumprovar influenzas celticas sin ils Romans, surtut areguard la tecnica da las armas e la construcziun da chars.
A partir da la segunda mesadad dal terz tschientaner a.C. han ins puspè erigì gronds abitadis fortifitgads, uschenumnadas oppida. Quellas èn sa derasadas nà da l’ost e dal sid ed han er cuntanschì las Prealps ed il territori da la Germania odierna fin a l’ur settentriunal da la Muntogna Mesauna. Il term oppida deriva da descripziuns romanas, per exempel tar Julius Caesar, e vegn per regla be applitgà sin ils abitadis dal temp da Latène tardiv.
Cumparegliabel als gronds abitadis fortifitgads dal temp da Hallstatt tardiv e dal temp da Latène tempriv laschan questas oppida enconuscher structuras da citad e pudevan en singuls cas cuntanscher in dumber d’abitants respectabel (5000 fin 10 000). Exempels per quest gener d’abitadi furman (en Germania) per exempel il Staffelberg (Menosgada) en la Franconia Superiura, l’oppidum da Manching en la Baviera Superiura, l’oppidum Finsterlohr en vischinanza da Creglingen, l’oppidum da Heidetränk en il Taunus, il rempar circular sin il Dünsberg sper Giessen, il rempar circular dad Otzenhausen sper Nonnweiler, la Heidenmauer sper Bad Dürkheim e la Donnersberg en il Palatinat dal Nord.
La cultura d’oppida celtica ha cuntanschì sia fluriziun a partir da la fin dal segund tschientaner a.C. fin la fin da l’emprim tschientaner a.C. Areguard la differenziaziun sociala ed economica da quel temp, il grond svilup da la mastergnanza e da l’artisanat, e damai ch’ils Celts faschevan commerzi a lunga distanza avevan els cuntanschì da quel temp il stgalim d’ina cultura auta. Sulettamain la mancanza d’ina furma scritta derasada vastamain cuntrafa a questa denominaziun. A basa da las descripziuns anticas en funtaunas romanas e grecas pon ins però supponer che las stirpas celticas avevan sviluppà ina tecnica culturala fitg avanzada areguard il tradir savida en furma orala. I para er ch’ils Celts hajan desistì per motivs cultics da fixar memia bler en scrit. Da chats dal temp da Latène tardiv pon ins però concluder che la classa sociala superiura s’acquistava adina dapli enconuschientschas da la furma scritta.
Lur pli gronda extensiun territoriala han las stirpas celticas cuntanschì vers il 200 a.C. En il nordvest dal territori da derasaziun (tranter la Muntogna Mesauna ed il Rain) è la cultura svanida successivamain en il decurs dal prim tschientaner a.C. Il motiv vegn ad esser stà l’avanzament da stirpas germanas vers sid.
Tut auter è sa preschentada la situaziun en la sfera d’influenza romana. Suenter ch’ils Romans sut Caesar (en la Gallia) resp. sut Augustus (en la Rezia) han conquistà las Prealps en il nord, han grondas parts da la cultura celtica cuntinuà ad exister en las provinzas romanas Raetia, Noricum e Pannonia sco er en ina zona da transiziun tranter las sferas d’influenza dals Romans e Germans. Suenter la midada dal temp ha cuntinuà la romanisaziun miaivla da questas regiuns, quai ch’ha manà ad ina cultura galloromana relativamain autonoma en il vest ed ad ina cultura norica-pannonica en l’ost. Singuls elements da la cultura celtica han perdurà fin en l’antica tardiva.
Cun l’irrupziun da stirpas germanas en las provinzas da l’Imperi roman situadas en il nord da las Alps (a partir dal terz tschientaner s.C.) han influenzas da la cultura germana stgatschà pli e pli la cultura galloromana e la cultura noric-pannonica.
La fin da la cultura noric-pannonica marcheschan surtut trais svilups: al nord ha l’Imperi roman surdà la defensiun dals cunfins a mercenaris germans; pass per pass è la populaziun noric-pannonica vegnida evacuada en direcziun da l’Italia e da Bizanz; e la finala èn las stirpas germanas sa derasadas fin en l’Italia, la Spagna e sur ils cunfins da l’Imperi roman oriental ora. Uschia è la cultura noric-pannonica svanida anc avant la fin da l’Imperi roman occidental l’onn 476 a.C. Sulettamain en la provinza Pannonia han anc pudì sa mantegnair per intgins onns tschertas restanzas da questa cultura; quellas èn svanidas en quel mument ch’ils Huns han conquistà la provinza.
Vers la mesadad dal terz tschientaner s.C. han stirpas germanas sblundregià repetidamain la vart sanestra dal Rain. Suenter avair dà si il limes vers il 260 e spustà il cunfin al Rain, han las provinzas però pudì far frunt als assagls dals Germans ed èn restadas relativamain stabilas fin la fin da l’Imperi roman occidental. Durant l’emprima mesadad dal quart tschientaner è Trier daventà ina citad imperiala, quai ch’ha manà ad ina davosa fluriziun e stabilitad tar las provinzas situadas da la vart sanestra dal Rain, vul dir tar la cultura galloromana. Igl è probabel ch’il dumber da la populaziun è sa diminuì sin la champagna; ma en ils lieus fortifitgads en il sid d’ina lingia che tanscha da Cologna a Boulogne-sur-Mer è la populaziun galloromana restada sesenta.
Al nord da questa lingia eran sa stabilidas a partir dal terz tschientaner gruppas franconas. Lur manaders èn avanzads pass per pass en posiziuns da cader entaifer l’armada romana. Medemamain èn famiglias franconas immigradas en il territori galloroman (che vegniva uss simplamain numnà territori roman). Probablamain han quellas furmà pli e pli fitg la classa sociala superiura, senza però stgatschar la populaziun indigena.
Suenter la fin da l’Imperi roman occidental han ils retgs francons – che vesevan sasezs sco successurs da l’Imperi roman – pudì surpigliar al Rain ed en la Gallia las structuras d’administraziun localas e regiunalas dals Galloromans ch’eran per part anc en funcziun. En il vest èn ils colonisaturs francons vegnids romanisads cun il temp, pli en l’ost, vers il Rain, è la populaziun (gallo-)romana percunter vegnida germanisada en il decurs dals proxims dus tschientaners ed ha er surpiglià pli e pli las isanzas dals Francs. Il cristianissem, ch’era gia vegnì introducì dal temp da l’Imperi roman, ha per gronda part survivì la midada da cultura. En la regiun da la Mosel èn davosas restanzas da la cultura galloromana (atgnadads linguisticas ed usits) sa mantegnidas fin en il temp autmedieval.
Tranter il Rain Central e las Alps sa laschan numerus nums da vitgs, da cultira e da flums manar enavos sin denominaziuns celticas. Che quests nums èn anc oz en diever, cumprova in tschert grad d’integraziun d’elements da la lingua e cultura celtica da vart da las novas gruppas etnicas ch’èn immigradas en il decurs dal temp da la migraziun dals pievels. Da vulair deducir da quai ina cuntinuitad da la populaziun celtica en questas regiuns fin ozendi, fiss però exagerà.
Probablamain han ils Celts desistì sapientivamain da fixar en scrit e sin material persistent cuntegns areguard lur societad, religiun e tradiziun. Enstagl para la tradiziun orala d’esser stada da grond’impurtanza. Las abilitads fitg sviluppadas dals Celts da dar vinavant cuntegns a bucca e lur aversiun latenta encunter la furma scritta èn documentadas tar plirs auturs antics, tranter auter tar Caesar.[4]
Surtut dal temp da Latène tardiv datti sper ils curts texts avant maun er cumprovas archeologicas d’utensils da scriver or da diversas oppida. Ins suppona perquai che almain la classa sociala superiura dals Celts aveva tschertas enconuschientschas da linguas estras e dal scriver, probablamain surtut per intents economics. Sper las atgnas scrittiras (il gallic, celtoiberic e lepontic) è er vegnì fatg diever da l’iberic, etrusc e latin.
Ils Celts en il Noricum possedevan in’atgna scrittira ch’era parentada cun l’etrusc e che vegniva nudada da dretga a sanestra. Quella è surtut cumprovada tras la plazza d’exchavaziun Magdalensberg en la Carinzia (A). Ma gia avant l’occupaziun dal territori tras ils Romans (15 a.C.) era il latin daventà là la lingua dominanta en scrit ed a bucca.
Sin las Inslas Britannicas è er cumprovada tranter il quart ed il 7avel tschientaner la scrittira d’Ogham che cumpara surtut sin craps fossa e sin craps da cunfin irlandais.
Pervi da la mancanza d’agens documents en scrit sa basan las enconuschientschas davart ils Celts sin funtaunas per part fitg problematicas (tendenziusas) da vart da l’istoriografia da lur vischins mediterrans (Grezia antica, Imperi roman) sco er sin chats archeologics.
Numerus chats archeologics da l’Europa Centrala intermedieschan in viv maletg da la cultura dals Celts da l’antica. Las infurmaziuns las pli veglias davart la cultura e las relaziuns da commerzi dals Celts derivan dals crests-fossa dal temp da Hallstatt tardiv e dal temp da Latène tempriv. En questas uschenumnadas fossas da pumpa u da prinzis han ins sepulì defuncts ch’occupavan in’auta posiziun sociala; per il pli èn las fossas munidas ritgamain cun objects da fossa. Savens giaschevan ils morts sin chars, ils quals cumprovan ch’ils Celts enconuschevan tecnicas da construcziun da chars fitg sviluppadas. Daspera èn er enconuschentas sepulturas sin clinas, ina sort sofa u giaschaditsch (p.ex. a Hochdorf). Sper fossas dad umens existan da quel temp er fossas da prinzi da dunnas ch’èn medemamain dotadas ritgamain. Ed ultra da quai datti numerus chats da crests-fossa e da fossas plattas main ritgs e lieus d’exchavaziun d’abitadis pli pitschens.
Al Glauberg (Hessen) è sa sviluppà en il 5avel tschientaner a.C. in center dals Celts da muntada surregiunala. Là è documentada in’ovra chalendara ch’è unica en tut l’Europa.[5]
La culminaziun da la cultura celtica han furmà las oppida che valan sco tratg spezialmain tipic dals Celts. I sa tracta da gronds abitadis fortifitgads ch’eran savens situads en l’autezza e che sa laschan cumprovar en l’entir territori celtic. En la Germania dal Sidvest cumparan las fortezzas quadrangularas savens anc oz en la cuntrada sco monuments da la terra. Probablamain avevan quellas pliras funcziuns (religiun/cult, fortificaziun, claus e.a.); en emprima lingia furmavan ellas però bains protegids.
Las invistas en la societad celtica ch’ils auturs grecs dattan èn plitost magras. Da fossas da prinzis dal temp da Hallstatt tempriv sco er dal text ‹De bello Gallico› (‹La guerra en Gallia›) da Julius Caesar pon ins almain concluder per il tschertgel da Hallstatt occidental che la societad era sutdividida en unitads localas e regiunalas cun ina structura ierarchica sviluppada pli u main ferm. A la testa da la societad sa chattavan ils uschenumnads prinzis ch’ordinavan e survegliavan probablamain projects da construcziun pli gronds. Daspera tgiravan quests prinzis contacts cun auters prinzis e controllavan il commerzi a gronda distanza. Or dad analisas geneticas e funtaunas anticas dal temp da Latène tardiv resulta – almain per intginas stirpas sco ils Eduis en l’ost da la Frantscha – ch’ils uffizis e las posiziuns da cader na vegnivan betg ertadas, mabain consegnadas tras elecziun.
Tant per il temp da Hallstatt tardiv sco er per quel da Latène èn cumprovadas relaziuns economicas spaziusas. Per l’epoca da Latène tardiva relatan ils auturs antics er da structuras politicas luccas, ma fitg amplas. Quellas n’han però mai furmà la basa per ina schientscha communabla sco etnia u per sviluppar in sistem politic communabel consistent e da lunga durada.
Tras divers auturs da l’antica tardiva èn enconuschents plirs manaders spirituals che derivavan da las classas socialas superiuras. Questas persunas vegnan numnadas druids. Tenor ils auturs antics furmavan els ils sacerdots dals Celts. Areguard lur casta scriva Caesar: «Ils druids han da s’occupar dal cultus, ad els deschi da preschentar tant las unfrendas privatas sco er las publicas e d’interpretar las prescripziuns religiusas. Enturn els sa rimna mintgamai in grond dumber d’umens giuvens per sa laschar instruir ed ils Gals als tegnan grondamain en onur.»[6] Insumma eran, tenor Caesar, il cult divin e resguards religius da gronda muntada per ils Gals.[7]
Entaifer la societad celtica furmavan ils druids ina classa superiura d’auta furmaziun intellectuala e religiusa. Da funtaunas anticas e mitus tradids resulta ch’ils druids avevan la predominanza envers ils prinzis che derivavan per ordinari da la medema classa sociala.
La furmaziun dals druids pudeva durar fitg ditg, sco quai che Caesar relata: «Per regla na sa participeschan ils druids betg a las guerras e na pajan er betg taglias sco ils auters. [...] Quests privilegis èn per blers motiv avunda da sa deditgar a lur ductrinas u ch’ils geniturs u parents als tramettan tar ils druids. Sco ch’igl ha num, emprendan els là ordadora in grond dumber da vers. Perquai restan intgins fin 20 onns en scolaziun.»[8]
Sper lur uffizis sacerdotals exequivan ils druids però tuttavia er funcziuns mundanas, per exempel sco magister, medi, perscrutader da la natira u derschader. Tenor Caesar furmava l’excommunicaziun, pia il vegnir exclus da tut ils rituals d’unfrenda, il pli grev chasti ch’ins pudeva s’imaginar.[9] E Strabon lauda ils druids per lur sentiment da giustia.[10]
En la fasa tardiva da la cultura dals Celts duain er dunnas avair gì access a la funcziun da druid. Er las infurmaziuns concernent quest punct derivan quasi exclusivamain da funtaunas d’ordaifer (da l’intschess roman e dal temp medieval tempriv).[11]
Cumbain che las dunnas giudevan in’auta stima e pudevan – schebain pli darar – avanzar en autas posiziuns, era la societad celtica organisada tut en tut a moda patriarcala. Las pli enconuschentas Celtas che vegnan numnadas d’auturs antics èn Boudicca ch’ha manà ils onns 60/61 s.C. l’insurrecziun dals Icens (Britannia, Norfolk) cunter ils Romans sco er Cartimandua, ‹regina› dals Brigants ch’è vegnida victorisada l’onn 77 s.C. dad Agricola.
Igl existan be paucas funtaunas davart la cretta dals Celts. Ultra da quai han ils auturs da l’antica adattà – confurm a l’usitada Interpretatio Romana – ils Dieus e cults celtics a las relaziuns dals Romans: Teutates daventa Mercur, Cernunnos Jupiter, Grannus Apollo e Lenus Mars. Perquai èsi grev da vulair trair conclusiuns areguard la funcziun, il mitus ed il cult da quests dieus.
Tant il territori roman sco er quel dals Celts mussan en las differentas regiuns diversas reinterpretaziuns da la funcziun e muntada da las divinitads romanas. Perquai vegnan dads dals Celts als dieus romans surnums celtics che divergeschan da regiun tar regiun; e per part vegnan ils dieus celtics er attribuids a differents dieus romans.
L’economia celtica sa basava sin la cultivaziun dad ers e sin l’allevament da muvel. Sin pitschens ers circumdads cun saivs vegniva plantà granezza (furment dubel, tredi, ierdi, panitscha) e leguminosas (favatscha, arveglia, lentiglias). Sco legums èn cumprovads flur-portg, urticla, rava, ravanel alv, sellerin, tschagula e giabus. Da chats archeologics (restanzas da spaisas) a Hallstatt sa lascha per exempel eruir ch’ils Celts mangiavan ina spaisa ch’è anc oz usitada en l’Austria, numnadamain ritschert, in plat unì da giutta e bagiaunas.
Damai ch’i sa tracta tar il pled latin per biera (cervisia) d’in pled d’emprest celtic, suppon’ins ch’ils Celts savevan gia far biera. Auturs romans descrivan però la bavronda cun grond disgust. A Hochdorf ed al Glauberg han chats da pollens er cumprovà vin da mel.
Il pli impurtant animal da chasa era il bov; sper la furniziun da charn, latg (chaschiel) e tgirom era l’arment indispensabel per la cultivaziun dals ers. Daspera tegnev’ins nursas (launa) e portgs. Chauns vegnivan duvrads per pertgirar animals e sco chauns da chatscha. Chavals valevan sco simbol da status; els eran impurtants en connex cun campagnas militaras e vegnivan probablamain allevads da singulas stirpas a moda pli intensiva.
Da muntada per l’economia celtica eran er las minieras. Minieras da sal èn cumprovadas cleramain; ch’ils Celts pratitgavan la siderurgia vegn almain supponì. Damai ch’ils territoris d’explotaziun èn er vegnids duvrads pli tard, èsi però difficil da chattar mussaments ch’èn databels en il temp da fier celtic.
Vairs piuniers èn ils Celts stads areguard il svilup dal char. Els han inventà il charret girabel e la suspensiun. Er en la metallurgia, surtut en la creaziun d’atschal damasc cun ses musters organics caracteristics, èn els l’emprim stads lunsch ordavant als Romans. Sin quests champs han els probablamain surpiglià enconuschientschas dals Etruscs e Scits. Sur lung temp han armas importadas, surtut spadas da producziun celtica, furmà ina part integrala da l’armament da las truppas romanas. Daspera han ils Romans betg be surpiglià dals Celts detagls tecnics en la construcziun da chars, mabain probablamain er singuls terms tecnics correspundents.
Chats da fossa cumprovan la vasta rait da commerzi dals Celts cun tut ils pievels da l’Europa antica. Rauba d’export furmavan fier, zin, sal, lain, glin, launa, armas, guaffens, chars da pumpa, textilias e chalzers. Importà vegniva surtut vaider, vin ed auters products da luxus da la Mar Mediterrana e dal Proxim Orient.
Las stirpas celticas sesentas sin il continent han surpiglià successivamain dals Grecs e Romans il sistem monetar; a partir dal terz tschientaner a.C. han ils Celts battì atgnas munaidas dad aur. A l’entschatta servivan quellas probablamain be al stgomi d’infurmaziuns; il pli tard a partir dal prim tschientaner a.C. ha almain la cultura d’oppida occidentala (gallica) midà a la valuta da trais munaidas: sper marenghins vegnivan er battidas munaidas d’argient e culadas munaidas da potin (ina lega da bronz cun in’auta cumpart da zin). Sco ch’i para servivan las munaidas d’argient al stgomi surregiunal, entant che las munaidas da potin furmavan la basa per il commerzi local e regiunal.
Per lung da las vias da commerzi principalas èn sa sviluppads a partir da la fin dal terz tschientaner a.C. abitadis urbans fortifitgads, uschenumnadas oppida. Tras exchavaziuns sur plirs decennis en divers pajais èn intginas oppida perscrutadas vaira bain. Tar quellas tutgan tranter auter:
En intginas da questas oppida cuntinueschan las exchavaziuns. Da blers auters lieus datti plinavant resultats d’exchavaziuns pli pitschnas. Il maletg popular d’in oppidum celtic è però surtut vegnì furmà dals chats en Tschechia, a Manching e Bibracte.
Sco stil artistic che sa lascha attribuir senza resalva als Celts documentads istoricamain vala l’art dal temp da Latène. La perscrutaziun da quel è colliada surtut cun ils nums dals dus archeologs Paul Jacobsthal ed Otto-Herman Frey. L’art da quel temp è sa sviluppà a partir dal 5avel tschientaner a.C. a basa da models or da l’intschess mediterran, ils quals ils artists celtics han interpretà libramain u decumponì e puspè sintetisà a novas furmas d’expressiun artistica. Er influenzas da vart dals Cimmers e Scits èn pussaivlas. L’ideal il pli evident ha però furmà l’art dals Grecs ed Etruscs, il qual para d’esser vegnì influenzà da sia vart da models orientals, sco per exempel da l’Iran.
Da vart da la litteratura e mitologia dals Celts dal temp da fier na san ins nagut. Per part vegni supponì – però be darar da vart archeologica – che restanzas da tradiziuns dals Celts da la terra franca hajan chattà la via en raquints britannics dal temp medieval tempriv ed autmedieval. Quai vala er per parts da la ditga dad Artus, la quala è però da situar en emprima lingia en il temp antic tardiv e cristian tempriv, cur che las zonas da cunfin da l’Imperi roman èn vegnidas en moviment.
Dals Celts insulars èn enconuschents mitus en furma da divers ciclus: il Ciclus da Finn che raquinta da l’erox irlandais Fionn mac Cumhaill, il Ciclus dad Ulster che tracta surtut il cumbat da dus taurs, Ils quatter roms dal Mabinogi che raquintan l’istorgia da vita da Pryderis ed il ciclus mitologic.
Ch’ils Celts faschevan musica è cumprovà tras texts d’auturs grecs; la moda e maniera, l’armonia ed il tun èn però ids a perder. Da chats archeologics e d’illustraziuns sin relievs romans enconusch’ins la cumparsa da la carnyx, in instrument sumegliant a la trumbetta. Diversas munaidas celticas mussan er instruments a cordas che regordan als instruments grecs lyra e kithara. La statua d’in um cun in tal instrument a cordas enta maun han ins exchavà il 1988 en la fortezza celtica da Paule-Saint-Symphorien en la Bretagna. La musica che vegn resguardada oz sco celtica è pir vegnida nudada a partir dal 17avel tschientaner. I sa tracta da la musica tradiziunala da l’Irlanda, Scozia e Bretagna, ma er d’immigrants da questas regiuns sco a Cape Breton (Canada). Ch’i sa tracta tar questa musica da restanzas dals Celts istorics sto però vegnir dubità fermamain.
Nà da diversas funtaunas anticas èn enconuschents plirs nums da stirpas celticas e lur territori d’abitadi approximativ. La pli impurtanta funtauna en quest reguard furman las descripziuns da stirpas celticas en ‹De bello Gallico› da Julius Caesar. Damai ch’ils auturs grecs fan però savens indicaziuns dal lieu irritantas ed avevan savens enconuschientschas dals fatgs insuffizientas n’èsi betg pussaivel da localisar exactamain las stirpas u da cunfinar il territori da derasaziun dals Celts en l’antica. La spartiziun da Germans en l’ost dal Rain e da Celts resp. Gals en il vest da quel – tenor Caesar – è en mintga cas sa mussada sco absolutamain inexacta. Però èsi er da resguardar ch’i sa tracta tar numerus nums da stirpas (ch’ins ha reconstruì a basa da nums da lieus e da flums cun ragischs apparentamain ‹celticas›) d’invenziuns dal 19avel tschientaner. Surtut en Frantscha era prorutta da quel temp ina vaira ‹gallomania› e mintga citad vuleva tuttenina pudair cumprovar sia fundaziun tras ina stirpa celtica.
Las stirpas gallicas che vegnan subsummadas sut il num Gals populavan la Frantscha odierna, parts da la Svizra, dal Luxemburg, la Belgia dal Sidost, il Saarland e parts da la Renania-Palatinat situadas da la vart sanestra dal Rain sco er parts da Hessen (la regiun Mittelhessen).
Las stirpas situadas il pli en il nord vegnan numnadas tar Caesar Belgae; ellas eran probablamain da chasa en la Belgia odierna ed en l’Eifel (er Leuci).
En la Frantscha odierna ed en ils territoris vischinants (Belgia e Germania) numna Caesar ils suandants pievels celtics: ils Allobroges (Savoia e Dauphiné), ils Ambiani (sper Amiens), ils Arverni (Auvergne), ils Bituriges (sper Bourges), ils Cenomani (territori Seine-Loire, per part er en l’Italia dal Nord), ils Eburones (Eifel, Ardennas), ils Haedui (Burgogna sco er enturn Autun e Mont Beuvray (Bibracte)), ils Mediomatrices (regiun enturn Metz, parts dal Saarland), ils Menapii, ils Morini, ils Parisii (Britannia Centrala e Gallia/Paris), ils Senones (sper Sens sco er en l’Italia dal Nord), ils Sequani, ils Remi, ils Treverii (en il territori da la Mosel, a partir da la Maas sur Trier fin al Rain), ils Venetes (a la sbuccada da la Loire), ils Viromandui (sper Vermandois), ils Santones en la regiun Saintonge odierna enturn la citad Saintes sco er ina retscha d’ulteriuras stirpas.
En la Baviera, a Baden-Württemberg ed en la Svizra odierna sa chattava la gruppa dals Helvets, cun las sutgruppas dals Tigurini e Toygenes, en pli la stirpa dals Vindelici ch’eran da chasa en la Baviera Superiura odierna, en la Svevia Bavaraisa (Augsburg = Augusta Vindelicorum sco citad romana, vul dir ‹lieu principal dals Vindelici›), Svevia Superiura ed enturn Manching sco er ils Boii en la Boemia, Baviera Superiura e Bassa, ils Norici en l’Austria ed en la Baviera Superiura, al sid da l’En, ed ils Licates enturn il Lech en la Baviera Superiura ed en la Svevia.
En il sid dal territori gallic, en l’Italia dal Nord, eran sesents ils Insubri ed en il nord da la Gallia ils Nervii e Belgae, ils quals eran per part er da chattar en la Britannia. En la Spagna dal Nord vivevan ils Gallaici ed ils Asturii, en il Portugal odiern ils Lusitani. Ils Celts ch’abitavan sin il Balcan vegnan subsummads sut la denominaziun Celts dal Danubi. Ils Galats èn penetrads fin en l’Asia ed èn sa domiciliads en il territori da la Tirchia odierna.
Tge curius svilup che la recepziun dals Celts ha per part fatg, mussa il suandant exempel: Il 1760 ha in criticher dad Edinburgh, Hugh Blair, edì sut il titel ‹Fragments of Ancient Poetry› «relicts da veglias ovras poeticas dals Highlands scots, translatads dal gaelic u ersic». Blair aveva intimà in magister privat cun num James Macpherson da rimnar «vegls chants da la patria gaelics». Damai che Macpherson na saveva betg, nua ch’el duess chattar quels, ha el sez scrit tals e pretendì d’avair transponì els dal gaelic en l’englais.
Blair è stà intgantà ed ha supponì ch’ils chants che derivian apparentamain da temps preistorics celtics sajan fragments d’in epos naziunal, sco ch’i na saja fin qua anc vegnì chattà nagin en Scozia. Sco autur da l’ovra ha Blair ‹identifitgà› Ossian ch’è enconuschent da la mitologia scota-gaelica e ses erox stoppia esser il retg Fingal (Fionn) mitologic. Sin insister da Blair ha Macpherson furnì las poesias epicas ‹Fingal› e ‹Temora› ch’èn vegnidas publitgadas il 1762 resp. 1763.
Samuel Johnson ha numnà quests epos il medem onn «betg autentics e [...] senza valita poetica». Il 1764 ha er il ‹Journal des sçavans› a Paris exprimì gronds dubis. En ina dispita ch’è vegnida manada publicamain ha Johnson rinfatschà a Macpherson d’esser in cugliun ed ha pretendì dad el da preschentar manuscrits originals. Il public percunter ha strusch prendì enconuschientscha da questa cuntraversa; anzi èn ils chants vegnids recepids cun brama. L’onn 1765 èn els cumparids en ina reediziun sut il num ‹Chants dad Ossian›.
Betg mo en la cultura, er en la politica è il temp dal naziunalissem (surtut en il 19avel tschientaner) stà segnà d’ina rescuverta dals Celts. Quai vala en emprima lingia per la Frantscha cun la figura emblematica da Vercingetorix, ma er per l’Irlanda, la Valisia, la Scozia e la Bretagna. Igl è quai in exempel co ch’il passà è vegnì instrumentalisà per crear ina tradiziun ed identitad communabla entaifer las naziuns da tempra moderna. Per cuntanscher questa finamira è la realitad istorica savens vegnida idealisada, adattada u schizunt sfalsifitgada.
Ils comics dad Asterix ed Obelix tractan il conflict tranter ils Gals ed ils Romans. Il punct da partenza na furman betg fatgs istorics, mabain plitost la materia classica da lecziuns gimnasialas da latin e d’istorgia (‹De bello Gallico› da Caesar, il cumbat per la libertad dals Gals sut Vercingetorix). Ensemen cun legendas e clischés da l’antica, ma er faschond allusiun a fatgs e persunas dal temp preschent, serva quest conflict sco basa per da tuttas sorts stinchels e spassins.
Exposiziuns en Svizra che sa deditgeschan detagliadamain a l’istorgia e cultura dals Celts èn per exempel da chattar en il Laténium a Neuschatel u en il Museum istoric a Berna; en pli porscha il Museum naziunal a Turitg in’invista en la situaziun en Svizra avant l’arrivada dals Romans. Ins cumpareglia plinavant ils lieus d’exchavaziun principals enumerads survart.
Impurtants museums ed exposiziuns al liber en Germania èn: Il Keltenmuseum Hallein, il Keltenmuseum Hallstatt, la Keltenwelt am Glauberg, la Keltenwelt ad Uttendorf im Pinzgau, il Keltenmuseum Hochdorf, il Keltisch-Römisches Museum Manching, il Museum KeltenKeller a Biebertal-Rodheim, il Steinsburgmuseum a Römhild, il Keltendorf Mitterkirchen ed il Keltenerlebnisweg (che maina tras la Turinga e Baviera).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
