From Wikipedia, the free encyclopedia
Il Danubi è cun ina quantitad d’aua d’en media 6855 m³/s ed ina lunghezza totala da 2857 kilometers il segund grond e segund lung flum da l’Europa (suenter la Volga). Il flum maina davent l’aua da vastas parts da l’Europa Centrala ed Europa dal Sidost. El percurra u tanghescha en tut diesch pajais (Germania, Austria, Slovachia, Ungaria, Croazia, Serbia, Bulgaria, Rumenia, Moldavia ed Ucraina) – uschè blers sco nagin auter flum en tut il mund.
Il num ‹Danubi› porta il flum a partir da quel mument che s’uneschan ils dus flums da funtauna Brigach e Breg che naschan omadus en la part centrala dal Guaud Nair. Il Danubi traversa trais gronds batschigls: La regiun prealpina settentriunala ed il Batschigl da Vienna (curs superiur), la Planira Pannonica (curs central) e la Planira da la Valachia (curs inferiur). Las muntognas che spartan quellas traversa il flum en chavorgias, da las qualas las pli enconuschentas èn la Ruptura dal Danubi sper Beuron, la Vachau, la Porta da Hainburg (er Porta da Pressburg) e la Porta da Fier. Il flum sbucca sur il vast Delta dal Danubi en la Mar Naira.
Tar il Danubi sa tracti d’ina da las pli veglias ed impurtantas rutas da commerzi europeicas, la quala collia a medem temp divers tschertgels culturals. Tensiuns politicas e guerras han adina puspè impedì la via navigabla u gì per consequenza ch’ins ha serrà quella. Dapi ch’è crudada la tenda da fier ha il Danubi puspè reacquistà sia muntada economica d’antruras. Il flum collia blers spazis natirals libers da surfabricaziuns e segnads d’ina gronda ritgezza da las spezias e cumpiglia a medem temp impurtantas ovras idraulicas.
Il Danubi è da grond’impurtanza geografica, istorica e culturala per l’Europa, cumparegliabel en l’Europa Centrala a la muntada dal Rain. Areguard l’intschess idrografic sa chatta il flum cun radund 796 000 km² (8 % da la surfatscha da l’Europa) davos la Volga (1 360 000 km²) e davant il Dnepr (531 817 km²) sin il segund plaz.
Tut ils nums moderns dal flum – tranter quels tudestg Donau, rumen Dunărea, bulgar, serb e croat Dunav, sloven Donava, ungarais Duna sco er tschec, slovac, polonais, ucranais e russ Dunaj – derivan dal num dal temp roman Dānuvius (cun il dieu dal flum da medem num). Da la medema furma (cun transfurmaziun dal v en b) derivan er rumantsch Danubi ed autras furmas neolatinas. Las ragischs dal term èn però pli veglias; ils nums dals flums Donau, Dnepr, Dnister, Donez e Don sa laschan eventualmain manar enavos sin in origin iranais u celtic. Ils nums pon derivar tant dals Scits e Sarmats che discurrivan iranais sco er dals Celts da l’Europa da l’Ost. In’attribuziun linguistica precisa na sa lascha strusch far, damai che omadus pievels èn penetrads fin a Don e Danubi e perquai che tant il celtic sco er l’iranais furman linguas indogermanas, uschia ch’il pled per ‹flum› sa lascha manar enavos tant en l’iranais vegl (cf. avestic dānu, ossetic don) sco er en il celtic (cf. valisic Donwy) sin la medema ragisch indogermana *dʰenh₂- ‹cular, currer›.
En l’antica ha il Danubi purtà sur lung temp dus nums: Il curs superiur sa numnava Danubi, il curs inferiur Ister u Hister, dal grec vegl Ístros (Ἴστρος). Intginas citads romanas situadas al curs inferiur purtavan l’agiunta ‹ad Istrum›, per exempel Nicopolis ad Istrum. Quest pled stat en connex cun in idronim indogerman general *heisr- ‹svelt, furius› ed ura ‹aua, flum›. En il territori da colonisaziun celtic da pli baud datti er ina retscha d’ulteriurs nums da flums che sa laschan manar enavos sin la medema ragisch: Eisack (Tirol dal Sid, Italia), IJssel (Pajais Bass), Isar (Germania), Isel (Austria), Isère (Frantscha), Iskar (Bulgaria), Jizera (Tschechia) ed Yser (Belgia).[1]
Pir avant radund 2000 onns, cur che l’Imperi roman era s’extendì sur l’entir curs superiur dal Danubi e ch’ins aveva eruì ils connexs cartografics, è vegnida renconuschida l’unitad da las duas parts dal flum. Anc fin la fin da l’antica è il num Ister stà in num usità per il flum, entant che Dānuvius sa referiva plitost al curs superiur.
L’intschess idrografic dal Danubi cumpiglia radund 817 000 kilometers quadrat.[2] Da quai sa chattan radund 56 % a sanestra (en il nord) e 44 % a dretga (en il sid) dal flum. Tuttina derivan radund dus terzs da tut l’aua da la vart sanestra, damai che sa chattan là las pli grondas surfatschas muntagnardas, las qualas tschiffan ultra da quai la gronda part da l’umiditad che vegn manada natiers dals vents dal vest e dal sidvest. Il meglier sa mussa quai en la Planira Pannonica: da dretga sbucca qua la Save en il Danubi, il flum lateral che maina per lunschor il pli bler aua; da sanestra arriva la Tisza che na maina betg mez tant’aua, ma che furma per lunschor il pli lung flum lateral dal Danubi.
La gronda part dals flums laterals naschan en las Alps Orientalas ed en las Carpatas sco er en las muntognas situadas sin il Balcan. Las Carpatas spartan la part inferiura da la part mesauna dal Danubi, las Alps dal Nordost la part mesauna da la part superiura.
En vischinanza da Donaueschingen s’uneschan ils dus flums Brigach e Breg al Danubi. Da quests dus flums è la Breg, che nascha in pau pli en il sid e pli ad aut, tenor tut ils criteris da l’idrologia il flum in pau pli grond. Daspera vala simbolicamain la funtauna dal dutg dal Danubi, ch’è situada en vischinanza dal lieu nua che s’uneschan Brigach e Breg, tradiziunalmain sco funtauna dal Danubi. Da qua davent ha il Danubi ina lunghezza da bundant 2810 kilometers.
Ils flums Tisza, Prut, Save, Drava, Olt, Siret ed En han tuts ina lunghezza da varga 500 kilometers. Flums che mainan dapli che 500 m³/s aua èn Save, Theiss, En e Drau.
Il Danubi dumbra numerusas inslas pli grondas e pli pitschnas. Tar las pli enconuschentas tutgan l’Oberer ed Unterer Wöhrd a Regensburg, il Jochenstein, l’Insla dal Danubi a Vienna, l’insla Žitný Ostrov en la Slovachia, l’Insla Margreta a Budapest e la Gronda Insla da la Guerra sper Belgrad.
Diesch stadis cunfineschan directamain cun il Danubi, en direcziun dal flum èn quai (mintgamai cun la cumpart procentuala da l’intschess idrografic dal flum): Germania 7,3 %, Austria 9,9 %, Slovachia 5,9 %, Ungaria 11,4 %, Serbia 9,5 %, Rumenia 28,4 % (= ils stadis situads dad omaduas varts dal flum), Croazia 4,3 %, Bulgaria 5,9 %, Republica Moldavia 1,5 % ed Ucraina 4,0 % (= ils stadis situads be dad ina vart dal flum).
Tut en tut furman 1071 kilometers (37 %) dal curs dal Danubi cunfins statals.
Ils ulteriurs pajais che fan part da l’intschess idrologic èn (tenor la grondezza da lur cumpart): Bosnia ed Erzegovina 4,7 %, Tschechia 3,0 %, Slovenia 2,2 %, Montenegro 0,9 %, Cosovo 0,7 %, Svizra 0,2 % sco er, mintgamai cun ina cumpart sut 0,1 %, Italia, Macedonia, Pologna ed Albania.
Sur numerus chanals è il Danubi collià cun auters flums; ils impurtants èn il Chanal Main-Danubi sco er ils chanals che mainan tar il Dnjestr, il flum vischin situà en il nordost. Uschia che er ulteriurs pajais sco la Frantscha ed ils Stadis dal Benelux ubain la Russia, la Bielorussia ed il Balticum han indirectamain, sur la navigaziun interna, access al Danubi.
Al Danubi èn situadas las suandantas citads (* = chapitala):
Da la funtauna da la Breg fin al cunfin austriac maina il Danubi sur ses emprims 618 kilometers tras la Germania. Radund 75 kilometers suenter la funtauna perda il Danubi però la gronda part da si’aua en la Donauversinkung, la gronda part da l’onn schizunt tut l’aua. En la Aachquelle vegn quest’aua puspè a la glisch e cula da là sur il Lai da Constanza en il Rain.[3] Las pli grondas citads per lung da questa part superiura dal flum èn Tuttlingen, Ulm, Neu-Ulm, Neuburg an der Donau, Ingolstadt, Regensburg, Straubing e Passau. A Passau culan l’Ilz e l’En en il Danubi.
Impurtants edifizis situads per lung dal flum èn l’abazia da Beuron, il chastè dals prinzis da Hohenzollern a Sigmaringen, il münster gotic ad Ulm cun il pli aut clutger dal mund (161,53 m), l’abazia da Weltenburg e la halla da la liberaziun sper Kelheim a la fin da la stretga da Weltenburg. I suondan la punt-crap ed il dom da s. Peder a Regensburg sco er la Walhalla sper Donaustauf. Il maletg da la citad da Passau dominescha il dom da s. Stefan, en il qual sa chatta la pli gronda orgla da catedrala dal mund.
La Val dal Danubi e sias cuntradas lateralas furman il spazi central da l’Austria: Quel cumpiglia bain be radund 15 % dal territori statal, ma radund la mesadad dals otg milliuns abitants vivan qua, da quai bundant dus milliuns en la regiun metropolitana da Vienna. En quest spazi sa concentrescha la prestaziun economica dal pajais, cun zonas principalas en l’Austria Auta ed en la regiun da Vienna. La Val dal Danubi furma cun las rutas da transit alpinas (Brenner, Tauern e Pyhrn) in’impurtanta axa da transit da l’Austria.
Dal cunfin tudestg fin al cunfin slovac percurra il Danubi l’Austria sin radund 349 kilometers. Il flum rumpa pliras giadas tras collinas da granit e gnais (Massa Boemiana) e cula tranteren per lung da l’ur settentriunal da la regiun prealpina. Intginas da questas chavorgias suondan gist suenter Passau, avant e suenter la citad da Linz. Alura passa il flum sper Melk vi cun si’immensa claustra barocca ed arriva en ina da las pli bellas cuntradas dal Danubi insumma, la Vachau. Sinaquai sa storta el enturn ils ultims bratschs al nordost da las Alps e cuntanscha il vast Batschigl da Vienna. La chapitala austriaca è stada sur tschientaners la pli impurtanta citad situada al Danubi e cun 1,8 milliuns furma ella fin oz er la pli gronda citad per lung dal flum (suandà da Budapest cun 1,7 milliuns e da Belgrad cun 1,4 milliuns; tuttas indicaziuns: situaziun dal 2016). Fin curt suenter Vienna ha il Danubi plitost il caracter d’in flum da muntogna, pir da qua davent sa transfurma el in pau a la giada en in flum da la bassa. Il flum s’avischina alura al territori statal vers la Slovachia e cuntanscha il Batschigl Pannonic; qua finescha il curs superiur dal flum. Sper Bratislava banduna il Danubi l’Austria.
Quasi l’entir territori statal da l’Austria maina l’aua sur il Danubi en direcziun da la Mar Naira. Sin territori statal austriac sa chattan per lung dal Danubi indesch implants electrics; quels furman la basa dal provediment d’electricitad da l’Austria.
_002.jpg)
En ina distanza da be stgars 45 kilometers da Vienna, gist suenter il cunfin statal, percurra il Danubi la chapitala slovaca Bratislava. Suenter la chapitala furma il flum il cunfin cun l’Ungaria. En vischinanza da Bratislava sa sparta in bratsch dal Danubi, il Pitschen Danubi, e maina en blers meanders – e cumpigliond la pli grond’insla da flum en l’Europa – en la Váh che furma il pli grond flum lateral dal Danubi en la Slovachia. Sper Komárno sbucca la Váh sezza puspè en il Danubi.
Gia en il sid da Bratislava, a Čunovo al cunfin ungarais, sa sparta il Danubi danovamain. Be il bratsch settentriunal furma alura il cunfin statal tranter la Slovachia e l’Ungaria, entant ch’il bratsch meridiunal percurra qua gia territori ungarais. A l’ur da la riva da quest bratsch sa chatta la citad universitara e d’industria e commerzi Győr. En l’ost da la citad maina quest bratsch lateral puspè enavos en il bratsch principal dal Danubi.
Sin l’ulteriur decurs communabel dal Danubi per lung dal cunfin slovac-ungarais furma l’anteriura chapitala Esztergom bain la citad ungaraisa ch’ha gì en l’istorgia la muntada la pli impurtanta.
Sper Szob banduna il Danubi il cunfin statal e sa chatta uss dad omaduas varts sin territori ungarais. A partir dal Schanugl dal Danubi sper Visegrád, nua ch’il flum fa ina midada da direcziun impressiunanta da quasi 90 grads, maina il flum per quasi 500 kilometers consequentamain vers sid.
Suenter radund 40 kilometers percurra il Danubi Budapest, la chapitala da l’Ungaria, che furma cun radund 1,7 milliuns abitants (situaziun dal 2016) la segund gronda citad al Danubi. Qua cuntanscha il flum ina ladezza da 400 fin 500 meters. Budapest è dal flum giu l’ultima citad situada dad omaduas varts dal Danubi. A medem temp banduna il Danubi en quest lieu las Muntognas Mesaunas Ungaraisas e marchescha da qua davent il cunfin occidental da la Gronda Planira Ungaraisa. Suenter avair passà numerusas citads pli pitschnas sco Dunaújváros, Paks, Kalocsa e Baja, banduna il flum suenter Mohács il territori statal ungarais.
Cun 137 kilometers ha la Croazia suenter la Moldavia e l’Ucraina la pli curta cumpart al curs dal Dunav, sco ch’il flum sa cloma qua. Il flum arriva en il pajais a Batina en la regiun da cunfin tranter l’Ungaria, la Serbia e la Croazia. Il Danubi furma il cunfin natiral tranter la Croazia e la Serbia. La pli impurtanta citad croata situada a la riva dal flum è Vukovar, ma er Osijek sa chatta en vischinanza dal Danubi, be 20 kilometers davent da la sbuccada da la Drau en il Danubi.
A l’entschatta furma il Danubi il cunfin tranter la Croazia (riva dretga) e la Serbia (riva sanestra). En vischinanza da Batina sa sparta a sanestra il grond chanal da Batschka, il qual fa oz part dal sistem da chanals dals flums Danubi e Tisza. Sper Bačka Palanka fa il Danubi ina storta e percurra alura la Serbia en direcziun sidost, dal cunfin croat vers il cunfin rumen.
25 kilometers suenter ch’il flum ha passà il cunfin nà da l’Ungaria è situada la citad da port Apatin, l’emprima citad pli gronda al Danubi. Qua abitavan fin la fin da la Segunda Guerra mundiala quasi be uschenumnads Svabais dal Danubi.
Pli lunsch dal flum giu percurra il flum la citad Novi Sad e suenter ulteriurs 75 kilometers cuntanscha il Danubi Belgrad, la chapitala serba e cun 1,4 milliuns abitants (situaziun dal 2016) la terz gronda citad al flum. Cun in’istorgia da colonisaziun che tanscha enavos radund 7000 onns sa tracti d’in dals abitadis al Danubi cun ina da las pli veglias istorgias da colonisaziun. La colonia è sa sviluppada per lung da la sbuccada da la Save; il center da quella furma la fortezza Kalemegdan, situada sin in’autezza sur la sbuccada.
Sin ses ulteriur viadi tras la Serbia percurra il Danubi las citads d’industria Pančevo e Smederevo. Sper Stari Slankamen sbucca nà da sanestra la Theiss en il Danubi, il pli grond flum lateral da quel insumma.
Sutvart la ruina da la fortezza serba Golubac entra il flum en la Chavorgia dal Danubi a l’uschenumnada Porta da Fier. Sin quest tschancun impressiunant, fin als dus mirs da fermada Đerdap 1 e 2, furma il Danubi il cunfin tranter la Serbia e la Rumenia.
Sur 1075 kilometers, pia dapli ch’in terz da sia lunghezza totala, maina il Danubi (rumen: Dunărea) tras la Rumenia. Igl è quai il pli lung tschancun da tut ils stadis che cunfineschan cun il flum. A l’entschatta furma il Danubi per la Rumenia il flum da cunfin vers la Serbia, alura vers la Bulgaria. Suenter ina midada da direcziun vers nord maina il Danubi a l’intern dal pajais tras las regiuns rumenas Bărăgan e Dobrudscha; a la fin furma il flum puspè il cunfin tar la Moldavia e l’Ucraina e sbucca la finala en la Mar Naira. Sin terren rumen è il Danubi collià a moda pli directa cun la Mar Naira sur in chanal.
Anc avant la Porta da Fier spectaculara, che furmava fin l’entschatta dals onns 1970 il traject il pli privlus dal Danubi, entra il flum en il sidvest da las Muntognas dal Banat sin territori rumen. Suenter avair passà en vischinanza dad Orșova il tschancun il pli stretg, cuntanscha il flum Drobeta Turnu Severin. Alura fa il Danubi ina vieuta vers sid e furma sur ils proxims 400 kilometers vers ost il cunfin cun la Bulgaria. A la riva dal flum èn situadas las citads rumenas Dăbuleni, Corabia, Turnu Măgurele, Zimnicea, Giurgiu (visavi la citad bulgara Russe), Oltenița e Călărași. Qua al cunfineschan vers vest las autezzas da la Dobrudscha; il flum cuntinuescha sperasvi Cernavodă, Topalu, Hârșova, Giurgeni e Gropeni e cuntanscha las duas pli grondas citads, Brăila e Galați. Gist suenter daventa il Danubi flum da cunfin vers l’Ucraina e cuntanscha vers ost, suenter avair passà Tulcea e Pardina, bainprest il Delta dal Danubi.
En il nord da la Bulgaria furma il Danubi quasi sur l’entira lunghezza il cunfin dal pajais vers la Rumenia. Il Danubi è bain il sulet flum navigabel da la Bulgaria; ma per questa part dal pajais pauc populada è il flum quasi be da muntada regiunala.
Per lung dals bunamain 500 kilometers ch’il Danubi cunfinescha cun la Bulgaria existan be duas punts. La punt pli veglia collia dapi il 1954 Russe, la pli gronda citad bulgara situada al Danubi, cun Giurgiu en la Rumenia. La segunda punt è vegnida averta il 2013 e collia Widin cun Calafat en Rumenia.
Igl existan en tut dudesch ports dal Danubi sin territori bulgar cun ina pitschna flotta da commerzi. En la citad Swischtow cuntanscha il Danubi il punct il pli meridiunal, silsuenter curra il flum plaunsieu puspè vers nord e banduna suenter Silistra il territori bulgar.
Da tut ils stadis cunfinants ha la Moldavia la pli pitschna cumpart al curs dal Danubi. Be sin ina lunghezza da 340 meters tutgava oriundamain il piz il pli al sid dal pajais il Danubi tranter la Rumenia e l’Ucraina. L’onn 1999, en rom d’in stgomi da territori, ha l’Ucraina surlaschà a la Moldavia ulteriurs 230 meters, uschia che la riva moldava ha oz ina lunghezza totala da 570 meters. La Moldavia ha l’intenziun da far diever da l’access al Danubi per construir il port da Giurgiulești; per motivs da la protecziun da l’ambient è quel però fitg contestà.
Curt suenter ch’il Pruth è sbuccà en il Danubi, furma quest ultim il cunfin tranter la Rumenia en il vest e l’Ucraina en l’ost. Las pli impurtantas citads ucranaisas situadas al Danubi èn Ismajil, Kilija e Wylkowe. Suenter il traject ucranais mainan ils dus bratschs da sbuccada meridiunals puspè sur territori rumen, entant ch’il bratsch settentriunal furma vinavant il cunfin vers l’Ucraina. En ses territori da sbuccada en la Mar Naira s’extenda il flum al Delta dal Danubi che cumpiglia ina surfatscha da radund 800 000 hectaras (da quai radund 680 000 hectaras sin territori rumen).
Geologicamain marchescha il Danubi la lingia per lung da la quala è sa serrada en il miocen (a partir da ca. 12 milliuns onns avant oz) la Paratethys. Questa mar da cunfin graschla è sa serrada pli e pli dal vest vers l’ost en rom da la collisiun cuntinuanta da la platta continentala africana cun la platta continentala eurasiana ed è la finala siada or dal tuttafatg. La furmaziun da las Alps e da las Carpatas eran da quel temp gia en cumplain svilup ed han per part er cumpiglià gronds lais, dals quals las vastas planiras en l’Ungaria e Valachia dattan perditga.
En il decurs da l’ulteriura furmaziun da muntognas èn ils lais en il curs mesaun ed inferiur dal Danubi vegnids sedimentads ed il curs superiur – che s’extendeva antruras bundant pli lunsch vers vest – ha stuì succumber al Rodan e surtut al Rain. Uschia è il sistem dal Danubi sa spustà vers ost en sia posiziun odierna. Quest process cuntinuescha, uschia ch’adina dapli flums laterals en il curs superiur vegnan a manar en l’avegnir lur aua en direcziun dal Rain. Cun la Donauversinkung è gia mess ad ir en noss temp in process en il decurs dal qual l’entir intschess idrologic dal Guaud Nair vegn ad ir a perder en direcziun dal Rain.
En il decurs dal settavel tschientaner a.C. èn Grecs, ch’eran vegnids nà da la Mar Naira sur la citad Tomis, oz Constanța, navigads dal flum siadora. Lur viadi da scuverta è ì a fin a la Porta da Fier cun ses cataracts grippus. Il curs inferiur han ils Grecs numnà Istros, il curs superiur als era nunenconuschent. Quest num per il curs inferiur han l’emprim er surpiglià ils Romans; il curs superiur han quels numnà tenor il num celtic Danuvius, il qual vegniva venerà en l’antica sco dieu.
Dal temp dals Romans furmava il Danubi quasi da la funtauna fin a la sbuccada il cunfin tar ils pievels situads en il nord. A medem temp ha il flum furmà la ruta per transports da truppas e per il provediment da las colonias situadas giu per il flum. Da l’onn 37 fin il temp da da regenza da l’imperatur Valentinian I (364–375) ha il Limes dal Danubi furmà, cun intginas interrupziuns, il cunfin da l’Imperi roman vers nordost. Da penetrar sur il Danubi en la Dacia è reussì a l’imperi pir suenter duas battaglias ils onns 102 e 106 e suenter avair construì l’onn 101 ina punt sper la citad da garnischun Drobeta a la Porta da Fier. Da questa victoria sur ils Dacs sut Decebalus è resortida la provinza Dacia; l’onn 271 è quella puspè ida a perder.
En il 9avel tschientaner ha il Danubi furmà la ruta da migraziun dal pievel da pasturs dals Magiars. Quels èn arrivads nà da l’Europa da l’Ost sur l’Imperi da Cazars sco staziun intermediara fin en il territori da l’Ungaria odierna. Là han els, ensemen cun la populaziun slava indigena, mess ils proxims 150 fin 200 onns, surtut sut Steffan I, il fundament da la naziun ungaraisa odierna.
Er la ruta Charlemagne che l’armada da Godefroy de Bouillon ha prendì tranter il 1096 ed il 1099 a chaschun da l’Emprima Cruschada, ha manà da Regensburg fin a Belgrad per lung dal Danubi. Radund 340 onns pli tard è la direcziun sa vieuta: per l’armada osmanica ha il Danubi furmà per sia campagna militara tras l’Europa dal Sidost la ruta centrala per transportar las truppas ed il provediment. Il flum ha pussibilità d’avanzar svelt: gia l’onn 1440 han gì lieu las emprimas Battaglias sper Belgrad; la conquista da la citad è reussida il 1521. L’onn 1526 ha l’armada osmanica fatg ir en muschna il Reginavel ungarais en l’Emprima Battaglia sper Mohács. Damai che Ludwig II è vegnì per la vita, è l’Ungaria crudada a l’Austria habsburgaisa. Quai vala sco origin da la Monarchia dal Danubi.
L’onn 1529 han ils Tircs cuntanschì la citad da Vienna che furmava da quel temp il center da l’Europa Centrala. Els han assaglì quella, ma èn vegnids abattids. Uschia è l’expansiun dals Osmans per lung dal Danubi stada franada ed a partir da la Segunda Battaglia sper Mohács (1687) han quels pers ina part dals territoris ch’els avevan conquistà e da lur pussanza. Ch’igl è reussì da chatschar enavos successivamain ils Tircs è d’attribuir per gronda part a l’iniziativa da l’Austria-Ungaria ch’è vegnida tras quai adina pli ferma. Sper l’Austria è l’Imperi roman però restà il pli impurtant factur politic en l’Europa dal Sidost, e quai fin la sperdita definitiva dal Balcan en rom da las guerras tranter la Russia e la Tirchia (1768–1774) e las guerras dal Balcan 1912/13. Il Danubi n’è betg be stà da quel temp da grond’impurtanza militara e commerziala, mabain ha er furmà il cunfin politic, cultural e religius tranter Occident ed Orient.
En rom dal Contract da pasch da Versailles suenter l’Emprima Guerra mundiala è il Danubi vegnì declerà il 1919 ensemen cun Elbe, Memel ed Oder sco flum internaziunal.
Suenter la Segunda Guerra mundiala (l’Uniun sovietica aveva tranter auter occupà l’Ungaria e parts da l’Austria), han ins prendì en egl il 1946 in nov urden areguard la navigaziun sin il Danubi che dueva remplazzar la cunvegna da Paris dal 1921. Quest contract han ins segnà a chaschun da la Conferenza da Belgrad l’onn 1948; la Germania ha però – pervi da resalvas da l’Uniun sovietica resp. Russia areguard in dretg da cundecisiun da vart tudestga – pir pudì aderir a quella il 1998.
Fin la crudada da la tenda da fier l’onn 1989 percurriva il Danubi en l’ost da Hainburg, al cunfin tranter l’Austria e la Tschecoslovachia, la lingia da cunfin da la guerra fraida. Tras quai è quest’impurtanta axa da traffic che collia a travers il continent divers spazis economics, stada pli u main bloccada. Pervi da la politica autonoma da Tito è er il cunfin jugoslav dal Danubi vers l’Ungaria e la Rumenia vegnì surveglià fitg ferm. Pir cun la fin da la Guerra fraida e la dissoluziun dal bloc da l’ost en il decurs dals onns 1990 è puspè daventà pussaivel in traffic da persunas e da rauba ordinari tranter vest ed ost.[4]
Il 1977 avevan l’Ungaria e la Tschecoslovachia fatg in contract internaziunal areguard l’utilisaziun communabla da l’energia dal Danubi. En la regiun dal Schanugl dal Danubi, tranter la Slovachia e l’Ungaria, dueva s’extender sur 200 kilometers in sistem da stgalims da fermada. Per motivs finanzials ed er pervi da protestas da vart da protecturs da l’ambient a l’intern dal pajais, ha l’Ungaria tratg a la lunga il project a partir dals onns 1983/84; questas protestas èn sa repetidas il 1989, cur ch’èn vegnidas preschentadas al parlament ungarais 140 000 suttascripziuns cunter il project. La finala èn las lavurs vegnidas sistidas dal tuttafatg. Per avair visà il contract a moda unilaterala è però prorut tranter ils dus pajais in conflict avert ch’ha manà il 1993 fin avant il Tribunal internaziunal a Den Haag.
En l’Ungaria (Paks), Bulgaria (Kosloduj) e Rumenia (Cernavodă) existan a la riva dal Danubi ovras atomaras che retiran dal flum aua da sfradentar.
Sco segund grond flum europeic ha il Danubi laschà blers fastizs en las culturas dals stadis cunfinants e sur quels ora. Cun ses num grec vegn il Danubi menziunà tar Hesiod sco figl dad Okeanos e Tethys (Teogonia 339). Ultra da numerusas ditgas e legendas èn er scripturs s’occupads dal flum, dad Ovid che descriva l’impressiun dal flum schelà (Tristia, cudesch 3, poesia 10) fin a Claudio Magris e Péter Esterházy ch’èn s’occupads a la fin dal 20avel tschientaner da la tematica. En l’Europa da l’Ost vala il Danubi dapi il temp medieval sco archetip d’in flum. En cronicas ed epos vegn quel mess a pèr cun objects biblics (in dals quatter flums dal paradis, portal a la Terra empermessa e.a.). Ed en Russia vegnan tut ils gronds flums sco Don, Dnepr u Moskwa denominads simbolicamain sco Danubi.
In vast resun cultural ha il Danubi er chattà en la musica, per exempel en il Donauwalzer da Johann Strauss (ch’era oriundamain vegnì scrit e represchentà cun in auter text). Insumma è l’image da l’Austria collià spezialmain ferm cun il Danubi, quai sa referind a la monarchia dal Danubi d’antruras cun ses radund 1300 kilometers per lung dal flum (dapi il 1945 ca. 350 km). Uschia cuntegna l’imni naziunal austriac la frasa «Land am Strome», ed er en ils imnis naziunals da la Bulgaria (Mila Rodino), Croazia (Lijepa naša domovino) ed Ungaria (Himnusz) vegn fatg allusiun al flum.
Il Danubi percurra bleras differentas cuntradas e zonas climaticas; correspundentamain sa preschenta er la flora e fauna a moda fitg multifara. Malgrà numerusas intervenziuns da l’uman, per part cun consequenzas gravantas, è sa mantegnida sin blers tschancuns ina cuntrada fluviala ordvart ritga. Intgins dals spazis da viver ils pli sensibels furman en il fratemp territoris natirals protegids.
Tut en tut vivan per lung dal flum dapli che 300 spezias d’utschels. Il Danubi furma ina da las pli impurtantas vias da la migraziun dals utschels; ils territoris natirals en sia vischinanza furman savens impurtants areals d’envernada, da cuada e da paus; quai vala oravant tut per il Delta dal Danubi.
Be en il Delta dal Danubi vivan dapli che 150 spezias da peschs. Er en il curs mesaun e superiur dal flum è la varietad gronda. Intginas spezias èn schizunt endemicas en il Danubi u ses flums laterals, uschia per exempel la lampedra dal Danubi. L’umber da Kramer, dal qual ins aveva pensà ch’el saja mort ora il 1975, han ins rescuvert il 1992 e pudì recolonisar en rom da programs d’allevament secundar.[5]
Er a bleras spezias da reptils ed amfibis porscha il Danubi cundiziuns idealas, uschia per exempel a diversas natras, luschards e tartarugas. Ina spezia endemica furma la piutscha crestada dal Danubi.
Ma medemamain mammals sco fiergna alva, fiergna nobla, mustaila, tais u schizunt giat selvadi, castur e ludra èn qua da chasa. En il delta vivan tranter auter er il visun ed il telpi.
Impurtantas spezias da plantas da las zonas alluvialas da lain lom èn il trembel alv, en il curs superiurs er l’ogn grisch ed il salesch alv. Per las zonas alluvialas da lain dir è da menziunar il fraissen stretg, che cumpara da Vienna engiu, en pli differentas spezias dad ulms. En il Danubi sez vivan plantas da l’aua sco per exempel diversas spezias d’uderettas.
Al Danubi èn situads numerus reservats da la natira, parcs regiunals e parcs naziunals. Quels sa chattan tant per lung dal curs superiur en Germania ed en l’Austria, dal curs mesaun – tranter auter en la regiun nua ch’il Drau s’unescha cun il Danubi – e tanschan per lung dal curs inferiur fin al Delta dal Danubi a la Mar Naira.
Il Delta dal Danubi furma gia dapi l’onn 1991 in Patrimoni natiral mundial da l’Unesco. Sper il delta da la Volga sa tracti dal segund grond delta da l’Europa. Quest ecosistem d’ina grondezza da 5000 km² è unic en il mund, furma la pli gronda regiun umida en l’entira Euorpa ed il pli grond territori da channa dal mund. Il Delta dal Danubi è il spazi da viver da bundant 4000 spezias d’animals e 1000 spezias da plantas. A la riva dal Danubi sa chattan en questa regiun guauds selvadis da ruvers, saleschs e paplas. L’onn 2000 èn las regenzas da la Rumenia, Bulgaria, Moldavia ed Ucraina ultra da quai s’obligadas da renaturalisar las zonas umidas per lung dals radund 1000 kilometers dal curs inferiur dal Danubi. Quest corridor verd furma uschia il pli grond territori natiral protegì transcunfinal en l’entira Europa.
En planisaziun è ultra da quai d’endrizzar in parc da biosfera da l’Unesco en la regiun da Danubi, Drau e Mur. Quest territori da 630 000 hectaras per lung dal curs central furma in project communabel dals stadis Slovenia, Serbia, Ungaria, Croazia ed Austria. Ina cunvegna correspundenta è vegnida suttascritta il 2009.
Sco blers auters flums ha er il Danubi enconuschì dapi l’entschatta da l’industrialisaziun grevas intervenziuns da vart da l’uman. Be 20 % dals territoris d’inundaziun ch’existivan en il 19avel tschientaner èn anc avant maun e be radund la mesadad dal curs dal flum sa lascha designar sco natiral.
Per minimar per exempel las consequenzas da las inundaziuns dal Danubi a Vienna, è quel vegnì regulà massivamain a partir dals onns 1870. Tras quai èn sa furmads il Chanal dal Danubi ed il Vegl Danubi, ch’eran anteriurs bratschs dal flum, e l’ultim temp quartiers sco la Donaucity e l’Insla dal Danubi che vegn utilisada sco territori da recreaziun e d’inundaziun.
Sper la polluziun creschenta tras industria, agricultura e turissem e l’afflussiun d’auas persas, han surtut er la regulaziun tras sclusas e mirs da serra restrenschì decididamain il spazi da viver. Damai che gist diesch stadis fan valair lur interess economics per lung dal flum, èsi relativamain grev da realisar ina protecziun cumplessiva e transcunfinala.
Ils onns 1964–1972 e 1977–1984 han la Jugoslavia e la Rumenia realisà communablamain duas grondas ovras idraulicas en la regiun da la Porta da Fier tranter las Carpatas dal Sid e la Muntogna da Fier Serba. En quest connex han ins dischlocà tut en tut 17 000 persunas. Ed er per l’ambient èn las consequenzas stadas gravantas, tranter auter na pon ils sturiuns betg pli nudar dal Danubi siadora per cuntanscher lur plazzas da frega oriundas. Per restrenscher ils donns culturals ed ecologics han ins percunter sapientivamain conservà artefacts geomorfologics, archeologics ed istoric-culturals en dus parcs naziunals e museums.
Actualmain èn en planisaziun ulteriurs projects da gronda dimensiun. Tranter auter èsi previs da schlargiar il flum per la navigaziun, e quai en rom d’in project da l’Uniun europeica che vul meglierar l’infrastructura tranter l’Europa dal Vest e l’Europa da l’Ost e che cumpiglia ina lunghezza dal flum da radund 1000 kilometers. Là nua ch’èn tangads territoris natirals sa fan però valair resalvas politicas e la resistenza da vart da la protecziun da l’ambient. Quai è per exempel il cas sin il tschancun da radund 70 km tranter Straubing e Vilshofen che furma ina da las ultimas parts dal flum nua che quel cula libramain, senza vegnir interrut da rempars e serras.
Il Danubi è per lung da ses curs in’impurtanta funtauna d’aua da baiver per radund diesch milliuns umans. En il curs superiur en Germania deriva ina buna part da l’aua da baiver dal Danubi, uschia per exempel er en citads sco Ulm e Passau. L’Austria percunter retira 99 % da l’aua da baiver or d’aua sutterrana ed aua da funtauna. Il medem vala er per l’Ungaria ed auters stadis situads per lung dal curs mesaun. Pir abitadis en Rumenia, nua che la polluziun dal Danubi è in pau main gronda, fan puspè diever d’aua or dal flum (Drobeta Turnu Severin, Delta dal Danubi).
Tschintg stadis che cunfineschan cun il Danubi retiran da quel quantitads pli grondas d’energia or da forza idraulica, numnadamain la Germania, l’Austria, la Slovachia, la Serbia e la Rumenia. Auters stadis na disponan betg d’ina controlla territoriala suffizienta per pudair prender en vista tals projects (ils stadis Croazia, Bulgaria e Moldavia cunfineschan mintgamai mo cun ina riva dal flum; en l’Ucraina è il curs dal flum betg adattà per endrizzar implants electrics) ubain che projects correspundents èn fruntads sin resistenza per motivs da protecziun da l’ambient (Ungaria).
Las ovras electricas al curs superiur en Germania han ina prestaziun plitost modesta, damai ch’il flum na maina qua betg anc fitg grondas quantitads d’aua. En l’Austria cuvran las ovras dal Danubi percunter radund 20 % dal basegn d’energia public ed en la Slovachia èn quai 16 %. La pli grond’ovra idraulica betg mo al Danubi, mabain en l’entira Europa sa chatta a la Porta da Fier ed è vegnida averta il 1972 suenter in temp da construcziun dad otg onns. Fin oz furma quella ina da las pli impurtantas funtaunas d’energia da la Serbia (37,1 %) e da la Rumenia (27,5 %). Per che la navigaziun possia passar senza problems, han ins installà sin l’autezza da las ovras idraulicas numerusas sclusas per lung dal Danubi.
La ruta da navigaziun Rotterdam-Constanța furma la colliaziun navigabla la pli curta tranter la Mar dal Nord e la Mar Naira. Quella maina sur il Rain, la Main, il chanal Main-Danubi, il Danubi ed il chanal Danubi-Mar Naira.
Per navs da grondezza mesauna è il Danubi navigabel a partir dad Ulm. Per navs grondas è quai pir il cas a patir da Kelheim (radund 440 kilometers sutvart la funtauna). Davent da là maina la via navigabla anc sur 203 km sin territori da la Germania. Da Kelheim fin en la Mar Naira han las navs da surmuntar en tut 20 stgalims da fermada cun sclusas.
Differents projects da navigaziun en las Alps, ils quals avessan collià il Danubi cun l’artg alpin, n’èn la finala betg vegnids realisads. Uschia per exempel il chanal En-Maloja ch’avess collià nà da Vienna il Danubi sur l’En ed il Pass dal Malögia cun il Lai da Como; ubain il chanal dal Spleia ch’avess manà sur il Pass dal Spleia fin a Genua a la Mar Mediterrana – il Danubi avess ins collià en quest ultim cas sur il Lai da Constanza al Rain.
La navigaziun sin il Danubi parta il traject navigabel en trais tschancuns: Danubi Superiur da Kelheim fin a Komárom/Komárno, Danubi Mesaun da Komárom/Komárno fin a Drobeta Turnu Severin e Danubi Inferiur da Drobeta Turnu Severin fin a la sbuccada en la Mar Naira.
Il Danubi furma ina da las pli veglias e pli impurtantas rutas da commerzi europeicas. Gia en temps preistorics serviva il flum sco via da transport per martganzias sco per exempel pels che vegnivan transportadas cun simplas punteras per lung dal flum. Dal temp dals Romans è alura vegnida pratitgada ina navigaziun per propi. Da quel temp ed anc ditg suenter transportav’ins però surtut rauba dal flum giu, entant che la via da return, pia cunter il current, era memia stentusa. Perquai sa serviv’ins savens da navs d’ina construcziun plitost simpla e demontava alura quellas per vender las aissas sco lain da construcziun.
Sur millis onns èsi be stà pussaivel da manar navs dal flum si cun runar quellas. Per quest intent sa muvevan umans ed a partir dal 15avel tschientaner adina dapli chavals per lung d’uschenumnadas vias da runar, tirond cun sai las navs fermadas vi da suas. Questa procedura era ordvart stentusa: Pervi d’impediments u lieus pauc profunds eri savens necessari da midar vart e las navs avanzavan be fitg plaun.
Las emprimas navs a vapur e pli tard er la concurrenza tras las viafiers han mess ad ir il declin da la navigaziun tradiziunala sin il Danubi. Las ultimas colonnas da navs èn vegnidas tratgas vers il 1900 dal flum siadora. Gia l’onn 1812 han ins mess en servetsch l’emprima nav a vapur ed il 1829 han ins fundà la societad cun il num che dueva vegnir enconuschent sco in dals pli lungs pleds cumponids insumma, la Donaudampfschifffahrtsgesellschaft. Grazia a quest nov tip da navs è la navigaziun daventada bundant pli svelta. La nav a vapur Franz I duvrava per exempel il 1830 per il viadi dal flum giu da Vienna fin a Budapest 14 uras e 15 minutas; per far il medem viadi dal flum si duvrava la nav 48 uras e 20 minutas. La mesadad dal 19avel tschientaner ha er furmà la culminaziun dals runanavs a chadaina: Cun agid da la forza da maschinas a vapur runavan da quel temp navs sasezzas dal flum siadora, e quai cun agid d’ina chadaina ch’ins aveva installà avant fix en il letg dal flum.
Dapi la mesadad dal 19avel tschientaner han ins promovì la navigaziun sin il Danubi cun diversas mesiras da correctura e da construcziun. Tar quellas tutgan passadis parallels che servan a guntgir impediments, la regulaziun d’aua bassa cun la finamira da garantir ina profunditad minimala dal livel d’aua u mesiras da stagnar l’aua per pudair passar sur grips ora.
L’emprim plan cumprovabel per ina colliaziun tranter il Rain ed il Danubi va enavos sin Carl il Grond (793). El ha ordinà la construcziun da la Fossa Carolina. Ils onns 1836 fin 1846 han ins realisà il chanal tranter Main e Danubi che collia Kelheim e Bamberg sur ina lunghezza da 172,4 km. L’idea da trair a niz quest tschancun sco via navigabla moderna han ins alura realisà il 1992. Tar il chanal dal Danubi a Vienna na sa tracti betg d’in’aua artifiziala, mabain d’in letg dal flum istoric. Dapi il temp medieval hai adina puspè dà tentativas da colliar il Danubi cun l’Oder; cun excepziun da pitschens tschancuns n’è quest project mai vegnì realisà. Sin l’ultima part dal flum guntgescha il chanal che maina en la Mar Naira il Delta dal Danubi; questa via navigabla d’ina lunghezza da 64,4 km reducescha la via dal Danubi en la Mar Naira per radund 240 km.
Sper la navigaziun cun navs da vitgira curseschan oz sin il Danubi radund 100 cruscheras fluvialas che mainan en viadis da plirs dis surtut tranter Passau e Budapest e da là fin en la Mar Naira. Navs per far excursiuns d’in di partan en Germania surtut a Passau ed en l’Austria en la Vachau.
Bain ha il Danubi furmà da vegl ennà in flum da commerzi liber; tuttina eri usità che mintga pajais cunfinant retirava dazis da commerzi. En rom da la Pasch da Paris l’onn 1856 han ins codifitgà l’emprima giada il dretg sin commerzi liber e stgaffì ina cumissiun correspundenta. L’onn 1948, en rom da la Conferenza da Belgrad, è quest dretg vegnì conferm: sin il Danubi dastgan sa mover bastiments da tuttas bandieras, cun excepziun da bastiments da guerra da bandieras estras.
En il 18avel e 19avel tschientaner ha il Danubi servì sco via da transport per laina or dal Guaud da la Boemia. Sin l’emprim tschancun vegniva la laina flottada, alura transtgargiada sin bastiments e transportada fin a Vienna, nua ch’ins vendeva quella sco laina da brisch.
La muntada da la pestga, da la quala viveva en il temp medieval en tscherts vitgs quasi l’entira populaziun, è sa diminuida fermamain en il decurs dal 19avel e 20avel tschientaner. En Germania ed en l’Austria existan be pli singuls pestgaders professiunals. Ina muntada in pau pli gronda ha la pestga pudì mantegnair en la regiun dal Delta dal Danubi.
En intgins stadis vegn pratitgada a las costas dal flum la viticultura. En l’Austria è quai surtut il cas en la Vachau ed en l’Ungaria da Visegrád fin al cunfin meridiunal dal pajais. Vitiers vegnan centers regiunals sco Ilok en la Croazia u Fruška Gora sper Ruma en la Serbia.
Sper bleras famusas attracziuns singulas per lung dal Danubi – per exempel las citads Regensburg e Vienna che tutgan tar il Patrimoni cultural mundial – èn er numerusas cuntradas e parcs da la natira da muntada turistica. Exempels furman il parc da la natira Obere Donau en Germania, la Vachau ed il parc naziunal Donau-Auen en l’Austria, la Porta da Fier tranter la Serbia e la Rumenia ed il Delta dal Danubi transnaziunal.
Er il turissem da cruscheras fluvialas è impurtant. Sper il tschancun tranter Vienna e Budapest ch’è fitg frequentà, mainan singuls bastiments da Passau fin al Delta dal Danubi ed enavos. Da stagiun auta curseschan dapli che 70 cruscheras sin il flum. Surtut il Danubi Superiur, ch’è liber da navs, porscha la pussaivladad da far turas cun il canu ed en bartga.
Confurm a sia gronda muntada istoric-culturala ed a la ritgezza e varietad da las cuntradas, porscha la regiun dal Danubi er ina buna infrastructura per lung dal flum, per exempel en furma da raits da vias per velos (Donauradweg) e da viandar (Donausteig). In’ulteriura attracziun è la via turistica che maina da Regensburg sur Passau, Linz, Vienna e Bratislava fin a Budapest; quella vegn tgirada e preschentada – faschond allusiun a la ritga istorgia segnada t.a. dals Habsburgais – sut il num Die Strasse der Kaiser und Könige.[6]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
