From Wikipedia, the free encyclopedia
اسلامی الٰہیات دے مکاتب فکر توں مراد اسلامی عقائد دے متعلق اسلام دی تریخ دے مختلف ادوار وچ رونما ہونے والے متعدد مکاتب فکر تے فرقے نيں۔ محمد ابو زہرہ دے مطابق قدریہ، جہمیہ، مرجئہ، معتزلہ، باطنیہ، اشعری، ماتریدی تے اثری اسلامی عقائد دے قدیم مکاتب فکر نيں۔
اسلام یا مسلماناں دا دو مرکزی دھاراں اہل سنت تے اہل تشیع وچ تقسیم ہوئے جانے دا ابتدائی محرک الہیاتی توں زیادہ سیاسی سی۔ لیکن وقت دے گزرنے دے نال نال انہاں دونے فرقےآں دے درمیان الہیاندی یا معروف اصطلاح وچ عقیدے دے اختلافات وی جنم لینے لگے جو موجودہ دور وچ اِنّی شدت اختیار کر چکے نيں کہ انہاں وچوں کسی اک گروہ نال تعلق رکھنے والا شخص دوسرے توں یکسر کٹ دتا جاندا اے بلکہ بعض متشدد علما و مجتہدین اک دوسرے دی تکفیر دے وی قائل نيں۔ مثلاً اک معتزلی شخص جعفری تے زیدی ہوئے سکدا اے یا فیر حنفی؛ بیک وقت دونے دھاراں وچ شامل ہوئے کے زندگی گزارنا ہن محال معلوم ہُندا اے۔
تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: اسلامی عقیدہ تے اسلام وچ مذاہب تے شاخیں
عقیدہ اک عربی الاصل اسلامی اصطلاح اے جس دے لفظی معنی کسی چیز اُتے یقین رکھنے یا ایمان لیانے دے نيں۔ کسی وی مذہب دے اعتقادات یا ایمانیات نوں عقیدہ دی مثال دے طور اُتے پیش کيتا جا سکدا اے۔ لفظی معنی توں ہٹ کر اسلام دی تریخ تے اسلامی الہیات وچ اس اصطلاح نوں خاص اہمیت حاصل رہی تے مسلماناں دے ایمانی و اعتقادی امور دے سلسلے وچ وڈے پیمانے اُتے اس دا استعمال ہُندا رہیا اے۔ عموماً اس لفظ نوں الہیات دا متبادل سمجھیا جاندا اے۔ اسلام دی تریخ دے ابتدائی منظم الہیاندی مکاتب فکر وچوں اک اعتزال سی جو اٹھويں صدی عیسوی وچ سامنے آیا۔ معتزلہ دے ایتھے قیاس تے تعقل نوں خاص اہمیت دتی گئی تے اس امر اُتے زور دتا گیا کہ الٰہی احکامات نوں تعقل و تدبر دی مدد توں سمجھیا جا سکدا اے تے قرآن یعنی "کلام خداوندی" مخلوق اے۔ معتزلہ دا متعارف کردہ خلق قرآن دا ایہ عقیدہ اسلامی الہیات دی تریخ وچ متنازع ترین عقائد وچوں اک سمجھیا جاندا اے۔
دسويں صدی عیسوی وچ معتزلہ دے رد عمل وچ اشعری مکتب فکر دا ظہور ہويا، اس مکتب فکر دی تاثیر دا ایہ عالم سی کہ برساں توں ذہن و دماغ اُتے موجود اعتزال دے اثرات تیزی توں زائل ہوئے گئے۔ اشاعرہ دا وی خیال سی کہ فہم قرآن دے لئی تدبر و تفکر لازمی اے لیکن انہاں نے قیاس دے ذریعہ اخلاقی سچائیاں دے استنتاج دا انکار کيتا۔ اشاعرہ دے اس قول دے رد وچ ماتریدی مکتب فکر وجود وچ آیا جس وچ وحی دی مدد دے بغیر تے عقل و دانش دے استعمال توں کچھ مخصوص اخلاقی سچائیاں دے استنباط نوں درست تسلیم کيتا گیا۔ اک ہور مختلف فیہ موضوع ایمان تے تقوی وی سی۔ جنہاں مکاتب فکر نے صوفی مکاتب فکر کے برخلاف ایہ رائے قائم کيتی کہ الہیاندی سچائیاں نوں تعقل یا مکالمات دے ذریعہ دریافت کيتا جا سکدا اے انہاں نوں متکلمین تے انہاں دے عقائد و مناقشات نوں علم کلام دا ناں دتا گیا۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: اہل سنت
اہل سنت اسلام دا سب توں وڈا فرقہ اے جس دا مکمل ناں "اہل سنت و جماعت" اے تے مختصراً اسنوں اہل سنت یا سنی کہندے نيں۔ سُنی لفظ سنت توں ماخوذ اے جس توں اصطلاحاً پیغمبر اسلام محمد بن عبد اللہ دے اقوال و افعال مراد لئی جاندے نيں۔ اس لحاظ توں لفظ سنی دا مفہوم ہويا "وہ شخص یا لوک جو پیغمبر اسلام دی سنت دے پیروکار نيں"۔
اہل سنت دا اعتقاد اے کہ امت مسلمہ دی قیادت دے لئی پیغمبر اسلام نے وفات توں پہلے اپنا کوئی جانشین مقرر نئيں کيتا سی۔ وفات نبوی دے بعد انتشار و تذبذب دا مختصر مرحلہ پیش آیا لیکن جلد ہی صف اول دے اصحاب رسول یکجا ہوئے تے پیغمبر اسلام دے یار غار تے داماد ابو بکر صدیق نوں مسلماناں دا پہلا خلیفہ منتخب کر ليا۔ اہل سنت پہلے چار خلفا ابو بکر صدیق، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان تے علی بن ابی طالب نوں خلفائے راشدین یعنی ہدایت یافتہ خلفا کہندے نيں۔ خلفائے راشدین دے بعد منصب خلافت موروثی بن گیا تے مسلماناں دے خلفا یا امیر المومنین امت مسلمہ دی طاقت تے اتحاد و اتفاق دی سیاسی علامت سمجھے جانے لگے۔
اثریت علمائے اسلام دی اک تحریک اے جس وچ تعقلی بنیاداں اُتے پروان چڑھنے والے علم کلام دا رد تے قرآن دی توضیح و تفسیر وچ اس دے لفظاں دے ظاہری یا لغوی معانی و مفاہیم اُتے مکمل زور دتا جاندا اے۔[1] اثریت دی اصطلاح عربی زبان دے لفظ اثر توں ماخوذ اے جس دے لغوی معنی باقیات تے بوہت سارے تھاںواں اُتے اظہار و بیان دے وی ہُندے نيں۔[2] اس تحریک دے منتسبین نوں "اثریہ" یا اثری شخصیتاں کہیا جاندا اے۔
اثری تحریک دے پیروکاراں دے ایتھے عقائد تے ایمانیات دے باب وچ قرآنی آیات تے خصوصاً احادیث نبوی دے ظاہری معانی ہی تنہا حجت نيں۔ ہور علم کلام دے ذریعہ کلامی مناقشات وچ پڑنا خواہ کوئی شخص انہاں دی مدد توں راہ راست اُتے آجائے، مطلقاً ممنوع اے۔[3] اثریہ دے ایتھے فہم قرآن دے لئی تاویل دے برخلاف ظاہری معانی تے واضح تشریحات ہی کافی سمجھے جاندے نيں۔ اوہ قرآنی آیات دے معانی و مفاہیم دے عقلی تخیل توں سخت احتراز کردے تے کہندے نيں کہ اس دے اصل معنی خدا دے علم وچ نيں (اصطلاح وچ اس عقیدے نوں "تفویض" کہیا جاندا اے )۔[4] الغرض اوہ قرآنی مفاہیم نوں "بلا کیف" یا بغیر کسی کیوں دے تسلیم کر لیندے نيں۔
دوسری جانب مشہور حنبلی عالم ابو الفرج ابن جوزی اپنی کتاب اخبار الصفات وچ بیان کردے نيں کہ احمد بن حنبل نے قرآنی آیات دی تجسیمی تشریحات اُتے شدت توں نکیر دی اے۔ اس طرح دی تشریحات قاضی ابو یعلی، ابن حمید تے ابن زغونی دے ایتھے ملدی نيں۔[5] اثری حنبلیاں اُتے ابن جوزی دی انہاں تنقیداں توں پروفیسر محمد ابو زہرہ نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ سلفی عقائد دی بنیاد تعطیل تے مطلق ظاہریت ہی دے مشترکہ خمیر توں اٹھی اے۔[6] مطلق ظاہریت تے تاویل دا ابطال کامل اسلامی الہیات دے اس نسبتاً نويں مکتب فکر دی بنیادی خصوصیات وچ شامل نيں۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: کرامیہ
تجسیمیت دے قائل کرامیہ فرقے دی بنیاد ابو عبد اللہ محمد بن کرام[7] نے رکھی سی۔ ابن کرام دے نزدیک خدا اک جوہر اے تے جدوں اوہ عرش اُتے جلوہ افروز ہُندا اے تاں اوہ مجسم ہُندا اے۔ چنانچہ انہاں دے نزدیک خدا دی جانب جسمانی علو و نزول تے تحول و انتقال دی نسبت کرنا درست اے۔[8][9][10]
علم کلام عربی الاصل اصطلاح اے جس دے لغوی معنی "مکالمے دا علم"[11] نيں، اسنوں مختصراً "کلام" وی کہہ دتا جاندا اے ؛ جدوں کہ اس علم دے ماہر نوں ہور حکما، فلاسفہ تے قاضیاں توں ممتاز رکھنے دے لئی متکلمین کہندے نيں۔ دین اسلام دے سلسلے وچ مشککین یعنی شک پیدا کرنے والےآں دی سرگرمیاں دے خلاف اسلامی عقائد دے طاقت ور دفاع دے لئی علم کلام دی بنیاد پئی۔[12] متکلمین نے ارسطو دے قیاس تے منطق نوں اسلامی الہیات وچ اس طرح ضم کر دتا کہ دونے یک جان معلوم ہونے لگے۔[13] دفاع اسلام دے اس شعبہ علم دی ناں وجہ دے متعلق بہت ساریاں آرا ملدی نيں۔ جنہاں وچوں اک ایہ اے کہ اس شعبہ دا متنازع ترین معاملہ قرآن دے کلام خداوندی توں متعلق اے کہ آیا اوہ خدا دا جوہر اے، اس صورت وچ اوہ مخلوق نئيں ہوئے گا؛ یا اسنوں تقریر دے ذریعہ لفظاں وچ ڈھالیا گیا، اس صورت وچ قرآن مخلوق ہوئے گا؛ اس بحث کيتی وجہ توں اسنوں علم کلام دا ناں دتا گیا۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: اشعری
اشعری مکتب فکر کے بانی ابو الحسن اشعری پہلے معتزلی سن، بعد وچ انہاں نے اعتزال توں تائب ہوئے کے اپنا علاحدہ مکتب فکر قائم کيتا جو اشعری کہلیایا۔[14] اس مکتب فکر دی بنیاد معتزلی عقائد دے رد و مخالفت وچ رکھی گئی سی۔ اشعری نے معتزلیاں دے جواب وچ ایہ نقطہ نظر اپنایا کہ کوئی انسان محض عقل دی بنیاد اُتے حقیقت دا ادراک نئيں کر سکدا بلکہ اسنوں وحی الہی دی مدد توں جاننا ہوئے گا۔ ہور ابو الحسن اشعری دا نظریہ سی کہ اک انسانی دماغ وحی الہی دی مدد دے بغیر حق و باطل وچ تمیز وی نئيں کر سکدا۔
موجودہ دور وچ اشعری مکتب فکر نوں اسلامی الہیات دے درست ترین تے مسلمہ مکاتب فکر وچ شمار کيتا جاندا اے۔[15] ہور ایہ فقہ شافعی دی بنیاد وی اے، چنانچہ ممتاز شافعی علما دی وڈی تعداد اشعری رہی اے، مثلاً ابو الحسان باہلی، ابو بکر باقلانی، امام الحرمین جوینی، رازی تے غزالی قابل ذکر نيں۔ ایويں اشعری مکتب فکر دا اہل سنت و الجماعت دے عقائد دے مرکزی تے اہم ترین مکاتب فکر وچ شمار ہونے لگا۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: ماتریدی
ابو منصور ماتریدی نے ماتریدی مکتب فکر دی بنا پائی۔ مسلمان الہیات داناں تے متکلمین وچ ابو منصور ماتریدی نوں خاص مقام حاصل اے۔ اس مکتب فکر دا دائرہ اثر خصوصاً انہاں علاقےآں اُتے زیادہ محیط رہیا جو سلطنت عثمانیہ تے مغلیہ سلطنت دے زیر نگین سن ۔ موجودہ دور وچ ماتریدی مکتب فکر اہل الرائے یعنی فقہ حنفی تے فقہ مالکی دے ایتھے رائج اے۔ اس لحاظ توں دیکھو تاں دنیا دے مسلماناں دی اکثریت ماتریدی اے۔[16]
ماتریدی مکتب فکر نے آزادئ ارادہ تے ادراک حقیقت دے مسائل وچ معتزلیاں تے اشعریاں دے موقف توں ہٹ کر اک درمیانی راہ کڈی اے۔ ماتریدی کہندے نيں کہ انسانی دماغ وحی خداوندی دی مدد دے بغیر وی بوہت سارے گناہ کبیرہ دی حقیقت تک پہنچ سکدا اے اُتے انہاں نوں وحی الہی دے بنیادی تے حتمی ماخذ علم توں انکار وی نئيں اے۔ ہور ماتریدی دا اعتقاد اے کہ خدا نے مخلوقات نوں پیدا کيتا تے انہاں سب اُتے قادر وی اے لیکن نال ہی اس نے انساناں نوں خود فیصلہ کرنے تے اچھے برے وچ تمیز کرنے دا اختیار دے رکھیا اے۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: جہمیہ
جہمیہ مسلمان ماہر الہیات جہم بن صفوان دے پیروکاراں نوں کہیا جاندا اے۔ جہم بن صفوان خود نوں حارث ابن سریج توں منسوب کردے نيں۔ جہم نظریہ جبریت خالصہ دے قائل تے داعی سن، جس دی رو توں انسان اپنے افعال وچ مجبور محض اے، اسنوں اپنے افعال نوں انجام دینے وچ کِسے طرح دی قدرت، ارادہ یا اختیار حاصل ننيں۔[15] ایہ افعال انساناں دی جانب مجازاً منسوب کیتے جاندے نيں جس طرح طلوع و غروب وچ مجازاً سورج دا عمل دخل سمجھیا جاندا اے۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: مرجئہ
فرقہ مرجئہ اسلام دی تریخ دے ابتدائی فرقےآں وچوں اک اے جو خارجیاں دی مخالفت وچ اک الہیاندی مکتب فکر دی حیثیت توں وجود وچ آیا۔ خارجیاں دے خلاف اس مکتب فکر دی تشکیل دی بنیاد ارتکاب معصیت تے ارتداد دا مشہور معاملہ بنیا۔ مرجئہ دا کہنا سی کہ گناہ انسان دے ایمان دی بجائے اس دے تقوی اُتے اثر انداز ہُندا اے۔ چنانچہ اس نظریہ دی بنا اُتے اس فرقہ نے "ارجا" یعنی فیصلہ وچ تاخیر دا تصور پیش کيتا، ايسے تصور دی بنا اُتے اوہ مرجئہ اکھوائے۔ مرجئہ دا عقیدہ اے کہ کسی انسان نوں ایمان دے نال کوئی معصیت نقصان نئيں پہنچاندی۔ لہذا کوئی گناہ گار محض گناہ دے سرزد ہوئے جانے دی وجہ توں کافر نئيں ہوئے سکدا۔ مرجئہ دا ایہ اعتقاد بالآخر خارجی عقیدے دے خاتمے دا باعث بنا تے جلد ہی اہل سنت دا مرکزی عقیدہ قرار پایا۔ مرجئہ دے بعد ظاہر ہونے والے دوسرے فرقےآں نے وی اس عقیدے نوں اختیار تے اپنی الہیاندی بنیاداں نوں مستحکم کيتا۔
قدریہ اصلاً اک توہین آمیز اصطلاح اے تے انہاں ابتدائی ماہرین الہیات دے لئی استعمال کیتی جاندی اے جنہاں دا نظریہ سی کہ انسان وجودی طور اُتے آزاد اے تے ارادے دی مکمل آزادی رکھدا اے۔ ہور انساناں دے اعمال ہی خدائی سزاواں دا وجہ جواز بندے نيں تے ایويں دنیا وچ شر دے وجود دی ذمہ داری توں اللہ دی ذات بری اے۔[17][18] بعد وچ معتزلہ نے انہاں عقائد نوں اپنا لیا تے اشاعرہ نے انہاں نوں یکسر مسترد کر دتا۔[17] خدا دی قدرت مطلقہ تے انسان دی آزادئ ارادہ دی گتھی نوں بعد وچ ماتریدیاں نے سلجھانے دی کوشش کيتی جنہاں دا عقیدہ سی کہ خدا نے انساناں نوں اختیار ضرور دتا اے لیکن اوہ کسی وی وقت اس اختیار نوں واپس یا تبدیل کر سکدا اے۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: معتزلہ
سب توں پہلا گروہ جس نے اس عقیدے نوں اپنایا تے تبلیغ دی اوہ معتزلہ سن ۔ انہاں دا عقیدہ سی کہ حق نوں محض عقل دی مدد توں جانا جا سکدا اے۔ اٹھويں صدی عیسوی وچ عراق دے شہر کوفہ وچ اس وقت اعتزالی مکتب فکر دی بنیاد پئی جدوں حسن بصری نے عقیدے دے اک مسئلہ اُتے تنازع پیدا ہونے دے بعد واصل ابن عطا نوں اپنے حلقہ درس توں ایہ کہہ کے خارج کر دتا: اعتزل عنا (ہم توں دور ہوئے جاؤ)۔ معتزلہ دا اعتقاد اے کہ وحی دے ذریعہ معلوم ہونے والے تمام امور نوں محض عقل دی مدد توں وی دریافت کيتا جا سکدا اے۔ دراصل معتزلہ یونانی فلسفہ توں بے حد متاثر سن تے فلوطین دے افکار نوں اپنانا شروع کر دتا سی۔ معتزلہ دے نو افلاطونی افکار و عقائد نے اسلامی معاشرے وچ انہاں دے خلاف زبردست رد عمل پیدا کيتا۔ انہاں نوں سخت سیاسی رد عمل دا وی سامنا کرنا پيا تے نال ہی اسلامی الہیات دے نويں مکاتب فکر نے انہاں دے خلاف علمی و عقلی بنیاداں اُتے زبردست محاذ آرائی کيتی۔ انہاں وجوہات دی بنا اُتے معتزلہ بتدریج کمزور ہوئے تے بالآخر معدوم ہوئے گئے۔ اہل سنت انہاں نوں الہیات دے قدیم مسلمہ مکاتب فکر وچ شمار نئيں کردے۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: بہشمیہ
بہشمیہ[19] اعتزالی مکتب فکر ہی دی اک شاخ اے جس نے عام معتزلہ تے بالخصوص قاضی عبد الجبار توں چند مسائل وچ علاحدہ موقف اختیار کيتا۔ بہشمیہ مکتب فکر اصلاً ابو علی محمد جبائی دے فرزند ابو ہاشم جبائی[20] دے افکار و تعلیمات اُتے مبنی اے۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: حروریہ
علی بن ابی طالب تے معاویہ بن ابو سفیان دے درمیان سنہ 37ھ وچ جنگ صفین پیش آئی سی جس دا اختتام اک خاص قسم دی مصالحت اُتے ہويا۔ علی بن ابی طالب دے لشکر وچ جنہاں افراد نے اس مصالحت دے موقع اُتے انہاں توں علاحدگی اختیار کيتی اوہ مُحَکِّمَہ یا حروریہ اکھوائے۔ بعد وچ محکمہ دو وڈے گروہاں وچ بٹے، جنہاں وچوں پہلا خارجی تے دوسرا اباضیہ اے۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: خوارج
خوارج دے نزدیک ابو بکر صدیق تے عمر بن خطاب دی خلافت خلافت راشدہ سی جدوں کہ عثمان بن عفان اپنے دور خلافت دے آخری ایام وچ حق و انصاف دے راستے توں ہٹ گئے سن، اس لئی انہاں نوں معزول یا قتل کرنا مجبوری سی۔ خوارج دا ایہ وی خیال اے کہ علی بن ابی طالب نے معاویہ بن ابو سفیان توں مصالحت کرکے گناہ کبیرہ دا ارتکاب کيتا اے۔ جنگ صفین دے موقع اُتے علی بن ابی طالب نے معاویہ بن ابو سفیان دی جنگ بندی تے گفت و شنید دی تجویز نوں منظور کر ليا سی، اس تجویز دا منظور ہونا سی کہ علوی لشکر کے بوہت سارے افراد (جو بعد وچ خوارج اکھوائے) اس سمجھوتے دی مخالفت اُتے کمر بستہ ہوئے گئے تے خود نوں لشکر توں علاحدہ کر ليا۔ انہاں دا کہنا سی کہ اس مصالحت اُتے آمادگی ظاہر کرکے علی بن ابی طالب نے قرآن دی آیت إن الحكم إلا لله (یعنی فیصلہ دا اختیار صرف اللہ دے پاس اے ) دی خلاف ورزی دی اے۔ خوارج دے ایتھے اس آیت دی تفسیر ایہ اے کہ کسی تصادم یا کشمکش وچ انساناں نوں حَکَم یعنی ثالث نئيں مقرر کيتا جا سکدا؛ ایہ اختیار صرف اللہ دا اے، اس دے سوا کوئی حاکم نئيں اے۔
چنانچہ جنگ صفین دے موقع اُتے جنہاں حضرات نوں ثالث بنایا گیا سی یعنی ابو موسیٰ اشعری تے عمرو ابن عاص، ہور اوہ حضرات جنہاں نے انہاں نوں ثالث مقرر کيتا سی یعنی علی بن ابی طالب تے معاویہ بن ابو سفیان تے اوہ تمام افراد جنہاں نے اس ثالثی نوں قبول کيتا، خوارج دے نزدیک ایہ سب کافر نيں کیونجے انہاں نے قرآن دی واضح آیت دی خلاف ورزی کيتی۔ ايسے طرح خوارج دا مننا سی کہ جنگ جمل دے تمام شرکا بشمول طلحہ بن عبید اللہ، زبیر ابن عوام تے عائشہ بنت ابی بکر انہاں سب نے گناہ کبیرہ دا ارتکاب کيتا اے۔[21]
خوارج نے ائمہ مسلمین دی عصمت دے عقیدہ نوں مسترد کر دتا سی، ایہی عقیدہ اہل سنت دا وی اے جدوں کہ اہل تشیع اپنے ائمہ دے معصوم ہونے دے قائل نيں۔[22] عہد حاضر دے مسلمان عالم دین ابو الاعلیٰ مودودی نے اپنے اک مضمون وچ خوارج دے انہاں مذکورہ عقائد دا تجزیہ پیش کيتا تے اہل سنت تے خوارج دے درمیان مختلف فیہ مسائل دی نشان دہی دی اے۔ خوارج دا عقیدہ اے کہ ارتکاب معصیت کفر اے تے اس طرح مرتکب کبائر اس وقت تک کافر رہندا اے جدوں تک اوہ اس معصیت توں تائب نہ ہوئے جائے۔ ايسے عقیدے دی بنا اُتے اوہ تمام مذکورہ اصحاب رسول دے خلاف بولی طعن دراز کردے تے انہاں دی تکفیر کردے نيں۔ انہاں دے نزدیک عام مسلمان وی کافر نيں کیونجے اوہ کبائر دے مرتکب ہُندے نيں، انہاں اصحاب رسول نوں مومن تے مذہبی رہنما سمجھدے نيں تے انہاں توں حدیثاں روایت کردے نيں۔[21] انہاں دا ایہ وی خیال اے کہ خلافت دے لئی قریشی ہونا ضروری نئيں بلکہ کوئی وی متقی پرہیزگار شخص خلیفہ بن سکدا اے۔[21] ہور انہاں دے نزدیک خلیفۃ المسلمین دی اطاعت محض اس وقت تک واجب اے جدوں تک اوہ عدل و انصاف تے مشاورت دی راہ اُتے قائم رہے۔ اس راہ توں منحرف ہونے دی صورت وچ خلیفہ دے خلاف خروج کر کے اسنوں معزول بلکہ قتل کر دينا ضروری اے۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: اباضیہ
اباضیہ عبد اللہ بن اباض دے پیروکار نيں، انہاں دے بوہت سارے عقائد اشعری، معتزلہ، اہل سنت تے بعض اہل تشیع توں ملدے نيں۔ اباضیہ دا عقیدہ اے کہ مسلماناں وچ جو لوک خوارج دے مخالف نيں اوہ سب کافر نيں لیکن مشرک نئيں، انہاں نال شادی بیاہ جائز اے۔ گناہ کبیرہ دے مرتکب مسلماناں دے متعلق انہاں دا خیال اے کہ اوہ موحد نيں، مومن نئيں نيں۔[9]
اہل تشیع مسلماناں وچ اہل سنت دے بعد دوسرا وڈا فرقہ اے، انہاں نوں مختصراً شیعہ وی کہیا جاندا اے۔ اہل تشیع انہاں افراد نوں کہندے نيں جو علی بن ابی طالب دی افضلیت تے امامت و خلافت دے از روئے نص و وصیت رسول قائل نيں۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ مسلماناں دی امامت علوی خاندان توں باہر نئيں نکل سکدی۔ اہل تشیع دے مشہور فرقے کیسانیہ، زیدیہ، اثنا عشریہ، باطنیہ تے اسماعیلیہ نيں۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: زیدیہ
زیدیہ زید بن علی دے پیروکار نيں۔ چونکہ زید بن علی نے اصول دی تعلیم معتزلہ دے بانی واصل بن عطا توں حاصل کيتی سی، اس لئی اہل تشیع دا ایہ مکتب فکر عقائد وچ معتزلہ توں نیڑے تر اے۔ البتہ کچھ مسائل وچ انہاں دونے دا اختلاف وی ہويا مثلاً زیدی نظریہ امامت نوں معتزلی رد کردے نيں۔ اہل تشیع دے ہور فرقےآں وچ زیدیہ اہل سنت توں نیڑے تر نيں۔[23] انہاں دے بوہت سارے عقائد تے فقہی مسائل سنیاں دے جداں نيں۔[24]
باطنیہ عقیدے نوں اصلاً ابو الخطاب محمد بن ابو زینب اسدی[25][26] نے تے بعد وچ میمون قداح تے انہاں دے فرزند عبد اللہ بن میمون[27] نے متعارف کرایا۔ ایہ عقیدہ قرآن دی تاویلی تے باطنی تشریحات اُتے مبنی اے۔[28] باطنیہ عقیدے دے حامل افراد اسماعیلی یا اثنا عشری مکتب فکر نال تعلق رکھدے نيں۔
اسماعیلی امامیہ اہل تشیع دے فرقے اثنا عشریہ توں وکھ نيں۔ صدیاں توں انہاں اسماعیلیاں دے امام تے داعی مقرر ہُندے آئے نيں، اثنا عشریہ دی طرح انہاں دے ایتھے امامت دا سلسلہ منقطع نئيں ہويا۔ اسماعیلی موسیٰ کاظم دے وڈے بھائی اسماعیل ابن جعفر نوں انہاں دے والد جعفر صادق دے بعد اپنا امام راشد تسلیم کردے نيں۔[29] اسماعیلیاں دا اعتقاد اے کہ اسماعیل نے جعفر صادق دی زندگی وچ وفات پائی ہوئے یا نہ پائی ہو، انہاں نے اپنے بیٹے محمد بن اسماعیل مکتوم نوں اگلا امام مقرر کر دتا سی کیونجے اسماعیل دی امامت اُتے نص کيتی گئی سی۔ محمد بن اسماعیل ستويں امام نيں، لہذا انہاں اُتے ست دا دور مکمل ہوکے ائمہ مستورین دا آغاز ہويا۔ ایہ ائمہ خفیہ طور اُتے ملکاں دے دورے کردے تے اپنے داعیاں نوں متعین کردے نيں۔ ایہ اسماعیلی داعی پوشیدہ نئيں رہندے بلکہ علانیہ اپنے مریدین و متوسلین دی رہنمائی کردے نيں۔[30]
باطنی اثنا عشریہ دا مذہب علوی تے نصیری شیعاں اُتے مشتمل اے۔ اوہ فقہ جعفری دی پیروی نئيں کردے بلکہ انہاں دی اپنی علاحدہ فقہ اے۔ انہاں دی مشترکہ آبادی دا تناسب دنیا دے تمام مسلماناں وچ تقریباً اک فیصد اے۔[31]
تفصیلی لی لئی ویکھو: علویت
علوی شیعہ نوں بسا اوقات اثنا عشری شیعاں وچ تے بعض اوقات علاحدہ مذہبی فرقہ شمار کيتا جاندا اے۔ علویاں نوں علاحدہ فرقہ سمجھنے دی وجہ ایہ اے کہ انہاں دا اپنا وکھ فلسفہ، عقائد تے رسم و رواج ہُندے نيں۔ انہاں دے ایتھے صوفیانہ افکار وی ملدے نيں تے اوہ بارہ اماماں دے وی قائل نيں۔ اُتے اوہ تعدد ازدواج دے منکر تے ترکی دی شمن پرستی ورگی ماپہلے اسلام دی مذہبی روایتاں نوں تسلیم کردے نيں۔ مشرقی وسطی ترکی وچ انہاں علویاں نوں خاصا رسوخ حاصل اے۔ علویاں نوں بعض علما صوفی فرقہ وی خیال کردے نيں جس دے ایتھے اہل سنت یا اہل تشیع دی طرح مذہبی قیادت دی کوئی روايتی شکل نئيں ملدی۔ موجودہ دور وچ ست توں گیارہ ملین علوی شیعہ جنہاں وچ اثنا عشری شیعہ وی شامل نيں، اناطولیہ وچ سکونت پزیر نيں۔[31]
ترکی وچ اہل تشیع عموماً فقہ جعفری دے پیروکار نيں۔ فقہ جعفری اہل تشیع دے چھیويں امام جعفر صادق توں منسوب اے، اس فقہ دے پیروکاراں نوں جعفری کہیا جاندا اے جدوں کہ عقیدتاً اوہ اثنا عشری ہُندے نيں۔ گوکہ ترک علوی شیعاں نوں اثنا عشریاں وچ شمار کيتا جاندا اے لیکن انہاں دے عقائد فقہ جعفری توں جدا نيں۔ علوی ترک دے عقائد وچ کیسانیہ تے خرمیہ دی آمیزش وی ملدی اے۔ ایہ دونے فرقے غالی شیعاں وچ شمار کیتے جاندے نيں۔
ترک محقق عبد الباقی لکھدے نيں کہ سولہويں صدی عیسوی وچ ظاہر ہونے والے قزلباش (آذربائیجان دی اک مذہبی و سیاسی تحریک جس نے صفوی سلطنت دے قیام و استحکام وچ خاصا اہم کردار ادا کيتا سی) خُرّمیہ دی روحانی اولاد سن ۔[32] علوی شیعاں دا ذیلی فرقہ سمجھے جانے والے قزلباش طریقت دے پیروکاراں دے ایتھے دو شخصیتاں انتہائی قابل احترام تصور دی جاندیاں نيں، پہلی شخصیت ابومسلم خراسانی اے جنہاں نے خلافت امویہ دے سقوط تے خلافت عباسیہ دے قیام وچ مرکزی کردار ادا کيتا سی لیکن بعد وچ عباسی خلیفہ ابو جعفر المنصور نے انہاں نوں قتل کروا دتا تے دوسری شخصیت بابک خرمی اے جنہاں نے خلافت عباسیہ دے خلاف خروج کيتا سی تے معتصم باللہ دے ہتھوں قتل ہوئے۔ انہاں دونے شخصیتاں دے تئاں علویاں دا احترام اس امر دا ثبوت اے کہ اوہ کیسانیہ تے خرمیہ توں متاثر رہے نيں یا ايسے تاثر دے نتیجے وچ قزلباش وجود وچ آئے۔ ہور صفوی طریقت دے مشہور رہنما اسماعیل صفوی وی انہاں دے ایتھے محترم خیال کیتے جاندے نيں جس توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اہل تشیع دے نظریہ امامت توں وی متاثر نيں۔
ان دے عقائد باطنیہ تے تصوف دے مشترکہ فقہی نظام اُتے مبنی نيں[28] جس وچ قرامطہ دے کچھ نقطہ ہائے نظر وی شامل نيں۔ اس مشترکہ فقہی نظام نوں اصلاً ابو الخطاب محمد بن ابو زینب اسدی نے متعارف کرایا سی[25][26] تے بعد وچ میمون قداح، انہاں دے فرزند عبد اللہ بن میمون[27] تے معتزلہ نے اسنوں ہور وسعت دے کے منظم و منقح کيتا، بعد دی اس توسیع وچ بارہ اماماں دا عقیدہ قابل ذکر اے۔ علویاں دے ایتھے رمضان دے روزے فرض نئيں سمجھے جاندے، اُتے بعض علوی ترک اس دا اہتمام کردے نيں۔ ہور پنڈ وچ رہنے والے قزلباش علویاں وچ شمنیت دے وی کچھ اعتقادات رائج نيں۔ الغرض ترکی وچ آباد اثنا عشری شیعاں دے عقائد معتزلی، جعفری، باطنی[28] تے نصیری عقائد دا امتزاج کہے جا سکدے نيں۔ ایہ علوی شیعہ ترکی دی آبادی دا تقریباً اک تہائی (یعنی ست توں گیارہ ملین) نيں[33][34] تے بقیہ پچاسی فیصد آبادی اہل سنت دی اے جنہاں وچ اشعری شوافع تے ماتریدی احناف دی کثرت اے۔
علوی شیعہ ہور اہل تشیع توں جنہاں امور وچ اختلاف کردے نيں انہاں وچ روزانہ پنج نمازاں دی عدم ادائی تے سجدے (وہ اپنے روحانی رہنما دی موجودگی وچ محض دو سجدے کردے نيں)، رمضان، حج (ان دے نزدیک مکہ وچ حج بیت اللہ اک ظاہری شے اے جدوں کہ اصل حج دل وچ داخلی ہُندا اے ) تے مسجد وچ عدم حاضری قابل ذکر نيں۔[35] کچھ علوی (یا بہتر لفظاں وچ انہاں دے ذیلی فرقے) اعتقاد رکھدے نيں کہ خدا انسانی اجسام وچ حلول کردا اے، اوہ تناسخ دے وی قائل نيں تے شریعت نوں ضروری نئيں خیال کردے۔[36] بعضاں دا خیال اے کہ خلافت امویہ دے عہد وچ اسلام وچ وڈے پیمانے اُتے خود ساختہ اضافے کیتے گئے نيں، ايسے دعوے دی بنیاد اُتے اوہ بوہت سارے بنیادی امور دا انکار کردے تے انہاں نوں قرآن توں متصادم باور کراندے نيں۔ کچھ علویاں دے ایتھے روزانہ دی نمازاں تے ماہ رمضان دے روزے وی ضروری نئيں نيں۔ انہاں دے کچھ ذیلی فرقےآں جداں ایشقی تے بکتاشی وغیرہ (جو خود نوں علوی شیعہ کہندے نيں) دے ایتھے نماز تے روزے دی اہمیت نئيں اے جدوں کہ قرآن وچ انہاں دی ادائی دا حکم متعدد جگہاں اُتے وارد ہويا اے تے نہ اوہ انہاں امور نوں دین اسلام دی بنیاد سمجھدے نيں۔ سلطنت عثمانیہ دے عہد وچ علویاں دے لئی اپنے مذہب دی تبلیغ کرنا ممنوع سی۔ اپنے مذہب نوں خارجی دشمناں توں محفوظ رکھنے دے لئی اوہ دراں ازدواجی اُتے شدت توں عمل کردے نيں جس دی وجہ توں اوہ ہن اک نیم نسلی گروہ دی شکل اختیار کر چکے نيں۔ اہل سنت دے سیاسی یا مذہبی مرکز نال تعلق رکھنے اُتے پابندی اے۔ جو علوی برادری توں باہر شادی کردے، معاشی مدد کردے یا انہاں دے نال کھانا کھا لیندے نيں تاں انہاں نوں سزاواں دتی جاندیاں نيں، ایداں دے افراد دے لئی سب توں وڈی سزا انہاں نوں برادری توں باہر کرنا اے۔ ہور سنی عدالتاں وچ مرافعہ دے لئی جانا وی ممنوع اے۔[35]
بکتاشیہ اہل تشیع دا اک نظام تصوف اے جسنوں تیرہويں صدی عیسوی وچ سید محمد بکتاش نے متعارف کرایا۔ بکتاش مغل حملےآں (سنہ 1219ء – 1223ء) دے وقت وسطی ایشیا چھڈ کے اناطولیہ وچ سلجوقاں دے ایتھے پناہ گزین ہوئے گئے سن ۔ اس نظام نوں پینڈو علاقےآں وچ خوب مقبولیت ملی۔ بعد وچ اس دی دو شاخاں پھوٹاں، پہلی شاخ چلبی اے جنہاں دا دعوی اے کہ اوہ سید بکتاش دی نسل توں نيں تے "بیل اولادری" (شیر دی اولاد) کہلاندے نيں، ہور نسل در نسل پینڈو علویاں دے روحانی رہنما وی ایہی بندے نيں؛ تے دوسری شاخ بابغان اے جو یول طریقت دے پیروکار نيں تے انتخابات دے ذریعہ ایہی افراد باضابطہ بکتاشی نظام تصوف دے قائد بندے نيں۔[35] بکتاشیاں دے ایتھے ابن عربی دے نظریہ وحدۃ الوجود نوں خاص اہمیت حاصل اے۔ ہور بکتاشیہ نے شیعی تصورات و عقائد توں خوب استفادہ کيتا اے چنانچہ انہاں دے ایتھے تعظیم علی، بارہ امام تے معرکہ کربلا دی یاد وچ یوم عاشورہ منانے دا رواج شیعیت توں انہاں دے تاثر دے مظاہر نيں۔ ایہ لوک علی بن ابی طالب دی سالگرہ دے طور اُتے ایرانیاں دا قدیم تہوار نوروز وی مناندے نيں۔
وحدت الوجود دے نظریہ اُتے ایمان رکھنے دے نال اوہ ایہ وی سمجھدے نيں کہ حقیقت حق-محمد-علی وچ محدود اے تے ایہ تِناں اک ہی متحدہ وجود نيں، البتہ اوہ اسنوں تثلیث دی شکل وچ نئيں مندے۔ انہاں دے ایتھے ایداں دے بوہت سارے اعمال تے رسم و رواج نيں جو دوسرے مذاہب توں درآمد کیتے گئے نيں اُتے اوہ اپنے تمام اعمال تے رسم و رواج دا ماخذ قرآن و سنت تے انہاں توں استنباط شدہ احکام نوں دسدے نيں۔ انہاں دے عقائد نوں تحریری شکل نئيں دتی گئی اس لئی رسم و رواج تے مسائل وغیرہ وچ آپسی اختلاف وی پایا جاندا اے۔ بکتاشی دوسرے صوفیا دا وی احترام کردے نيں مثلاً ابن عربی، امام غزالی تے جلال الدین رومی نوں انہاں دے درمیان خاصا اعزاز حاصل اے۔
بکتاشیہ اصلاً اک صوفی فرقہ اے اس لئی انہاں دے ایتھے ہور صوفی تحریکاں دے اثرات پائے جاندے نيں۔ مثلاً ہر انسان نوں اک روحانی رہنما دی ضرورت (جسنوں بکتاشیاں دے ایتھے بابا کہیا جاندا اے ) تے چار دروازےآں (شریعت، طریقت، حقیقت تے معرفت) توں گزرنے دا تصور تصوف توں تاثر دا نتیجہ اے۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ قرآنی آیتاں دے دو مفہوم ہُندے نيں، اک ظاہری تے دوسرا باطنی۔[37] باطنی مفہوم ظاہری توں برتر تے لا زوال ہُندا اے۔ اس تصور دا اثر انہاں دے فہم کائنات و انسانیت وچ وی ملدا اے۔ ایہی نظریہ اسماعیلی تے باطنیہ دے ایتھے وی موجود اے۔[28]
بکتاشی تصوف وچ سالکین نوں اپنے روحانی سفر وچ حقیقت تک پہنچنے دے لئی متعدد مراحل یا درجے طے کرنا ہُندا اے۔ درجہ اول دے سالکین "عاشق" کہلاندے نيں، اس مرحلے وچ تصوف دے اعمال شروع نئيں کیتے جاندے بلکہ یگ گونہ نسبت پیدا ہُندی اے۔ اعمال تصوف شروع کرنے دے بعد سالکین نوں "محب" کہیا جاندا اے۔ کچھ عرصے بعد محب ہور حلف یا قسماں اٹھا کے درویش بن سکدا اے۔ درویش دے بعد بابا دا مرحلہ آندا اے، ایہی بابا بکتاشی خانقاہاں دے سربراہ بنائے جاندے نيں تے انہاں نوں بیعت و ارشاد دی اجازت ہُندی اے۔ بابا دے اُتے "خلیفہ بابا" (یا دادا) ہُندے نيں۔ روایات دے مطابق انہاں بارہ وچ سب توں وڈا رتبہ دادا بابا دا ہُندا اے تے ایہی رتبہ بکتاشی تصوف وچ سب توں اُچا سمجھیا جاندا اے۔ دادا بابا دی اقامت گاہ نوں "پیر ایوی" کہندے نيں جو اناطولی قصبہ حاجی بیکتاش وچ واقع سید محمد بکتاش دی مزار وچ موجود اے۔
اثنا عشریہ بارہ اماماں دے قائل نيں۔ بارہويں امام دے متعلق ایہ کہندے نيں کہ اوہ غیبت کبریٰ وچ چلے گئے تے قیامت توں کچھ پہلے ظہور فرماواں گے۔ شیعی احادیث وچ انہاں اماماں دے اقوال وی شامل ہُندے نيں۔ انہاں دے کچھ عقائد تے اعمال اُتے بوہت سارے مسلماناں نوں سخت اعتراض اے جنہاں وچ محرم دی عزاداری یعنی ماتم تے صحابہ اُتے تبرا قابل ذکر نيں۔ اہل تشیع وچ اثنا عشری 93 فیصد نيں، اس لحاظ توں اثنا عشریہ اہل تشیع دا سب توں وڈا مکتب فکر سمجھیا جاندا اے۔ آذربائیجان، ایران، عراق، لبنان تے بحرین وچ انہاں دی وڈی آبادی موجود اے، ہور افغانستان، بھارت، پاکستان، کویت تے سعودی عرب دے مشرقی خطے وچ وی قابل ذکر تعداد آباد اے۔ اثنا عشری شیعہ فقہ جعفری یا باطنی دی پیروی کردے نيں۔
فقہ جعفری دے پیروکار حسب ذیل جماعتاں وچ منقسم نيں۔ انہاں سب دے عقائد اثنا عشری نيں۔
اثنا عشری شیعاں وچ اصولیاں دی تعداد سب توں زیادہ اے۔ اوہ فقہ و تقلید وچ مرجع دے تابع ہُندے نيں۔ آذربائیجان، ایران، پاکستان، عراق تے لبنان وچ انہاں دی وڈی تعداد آباد اے۔
اصولیاں دی طرح اخباری وی عقیدتاً اثنا عشری نيں لیکن اوہ حدیث دے مقابلے وچ اجتہاد نوں مسترد کردے نيں۔ ایہ بحرین وچ آباد نيں۔
شیخیہ دراصل اک مذہبی تحریک اے جسنوں انیہويں صدی عیسوی وچ شیخ محمد نے ایران وچ شروع کيتا سی۔ اس وقت ایران دے تخت اُتے قاجار خاندان متمکن سی۔ اس تحریک دے ذریعہ صوفی، شیعی تے اخباری عقائد نوں ملیا کے اک نواں نظام عقائد متعارف کرایا گیا۔ انیہويں صدی عیسوی دے وسط وچ شیخیہ دی وڈی تعداد نے بابیت تے بہائیت اختیار کر لئی جنہاں وچ شیخ احمد نوں قابل احترام شخصیت تصور کيتا جاندا اے۔ اُتے عراق تے ایران وچ ہن وی کچھ شیخیہ موجود نيں۔
تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: غالی تے امامت (بارہ امامی شیعہ عقیدہ)
نصیری شیعاں نوں نمیریہ تے انصاریہ وی کہیا جاندا اے۔ انہاں دا فقہی مذہب محمد بن نصیر نے تے عقائد خصیبی نے مرتب کیتے۔ ہور اوہ عقائد وچ فقہ طبرانی اُتے وی عامل نيں۔[38] سنہ 1970ء دے اعداد و شمار دے مطابق شام تے لبنان وچ انہاں دی تعداد دس لکھ پنجاہ ہزار سی جدوں کہ سنہ 2013ء دے اعداد و شمار وچ شام دی تیئیس ملین آبادی وچ نصیریاں دی آبادی دا تناسب دس توں بارہ فیصد سی۔[39]
نصیری اپنے آپ نوں مسلمان کہندے نيں جدوں کہ بعض اہل سنت انہاں نوں مسلمان نئيں سمجھدے۔[40] انہاں دے عقائد وچ غناسطی، نو افلاطونی، اسلامی، مسیحی تے ہور مذاہب دے عناصر یکجا نيں، اس لحاظ توں انہاں دے عقائد اجتماع اضداد دا عمدہ نمونہ نيں۔[41][42] انہاں دا مرکزی عقیدہ خدائی تثلیث اے،[40][43][44] جس دی رو توں خدا دے تن مخارج نيں: جوہر،[45] اسم یا حجاب تے باب۔[43][44][45][46] ایہ مخارج تریخ انسانی وچ خود نوں متعدد انسانی شکلاں وچ متشکل کردے رہے تے آخری مرتبہ علی بن ابی طالب (جوہر)، محمد بن عبد اللہ (اسم یا حجاب) تے سلمان فارسی (باب) دی شکلاں وچ متشکل ہوئے۔[43][45][46][47] ایہ دعویٰ کہ نصیری شیعہ علی نوں خدا سمجھدے نيں، بعض محققاں نے اسنوں غلط قرار دتا اے۔ علی درحقیقت انہاں دے نزدیک اک جوہر اے جس دی مدد توں مومنین خدا تک پہنچ سکدے نيں۔[48]
نصیریاں دا اعتقاد اے کہ انسان دراصل ستارے سن جنہاں نوں نافرمانی دی سزا دینے دے لئی جنت توں کڈ دتا گیا، ہن دوبارہ جنت وچ جانے توں پہلے انہاں نوں متعدد مرتبہ تناسخ دے عمل توں گزرنا ہوئے گا۔[40][46] اوہ ایہ سمجھدے نيں کہ جے کوئی کافر ہوئے جائے تاں اسنوں اگلے جنم وچ جانور دا روپ دتا جاندا اے۔[40][49] اُتے انہاں اعتقادات دی نويں مذہبی رہنماواں نے تصدیق نئيں کيتی اے۔[50] تاریخی جبر دی بنا اُتے انہاں دے ایتھے تقیہ دا رواج عام اے۔[51] انہاں دے بوہت سارے عقائد خفیہ نيں جنہاں نوں چند افراد دے سوا کوئی نئيں جاندا۔[52][53] اس بنا اُتے نصیریاں نوں باطنی فرقہ وی کہیا جاندا اے۔[54] اوہ مسلماناں دے تہواراں دے نال نال کچھ مسیحی تہوار مثلاً ولادت عیسیٰ تے کھجور دا تہوار وی مناندے نيں۔[55][56] انہاں دا سب توں اہم تہوار عید غدیر اے۔
نصیریاں نوں ہمیشہ اثنا عشری شیعاں وچ شمار کيتا جاندا اے، چنانچہ لبنان دے ممتاز شیعہ عالم موسی صدر نے انہاں نوں اثنا عشری تسلیم کيتا اے۔[57] یروشلم دے سابق مفتی اعظم امین الحسینی نے عرب قومیت دے مفاد دی خاطر اپنے اک فتوے وچ نصیریاں نوں امت مسلمہ دا حصہ قرار دتا۔[58][59] اُتے اثری سنی (عصر حاضر دے سلفی) علما مثلاً ابن کثیر (جو ابن تیمیہ دے شاگرد نيں) نے اپنی کتاباں وچ انہاں نوں پاگاناں توں تعبیر کيتا اے۔[52][60][61] شامی حکمران حافظ الاسد تے انہاں دے فرزند بشار الاسد نے اپنے نصیری رفقا نوں مجبور کيتا سی کہ اوہ عام مسلماناں دی طرح زندگی گزاراں یا گھٹ توں گھٹ اپنے عقائد نوں مخفی رکھن۔[62] سنہ 1970ء دی دہائی وچ العلويون شيعة أهل البيت یعنی "نصیری اہل بیت دے پیروکار نيں" دے عنوان توں اک کتابچہ شائع ہويا جس وچ متعدد نصیری علما دے دستخط وی سن، اس کتابچے وچ امامی شیعاں دے عقائد نوں نصیری دسیا گیا سی۔[63] ہور نصیریاں تے اثنا عشری شیعاں دے ہور فرقےآں نوں متحد کرنے دے لئی اک تحریک وی اٹھی سی جو شام تے قم وچ تعلیمی تبادلہ پروگرام دے ذریعہ اتحاد و یکجہتی نوں فروغ دینے دے لئی کوشاں رہی۔[64] بعض ذرائع دے مطابق شام دی اسدی حکومت وچ نصیریاں نوں سنی بنانے دی کوشش وی کيتی گئی۔[65] اُتے حافظ الاسد نصیریاں نوں اثنا عشری شیعہ سمجھدے سن ۔[65] شامی قاضی علی سلیمان احمد لکھدے نيں:
” | ہم علوی مسلمان نيں۔ ساڈی کتاب قرآن تے ساڈے نبی محمد نيں۔ خانہ کعبہ ہماریا قبلہ تے اسلام ہماریا دین اے۔[50] | “ |
تفصیلی لی لئی ویکھو: قزلباش
قزلباش تے بکتاشی طریقت دے عقائد و اعمال یکساں نيں تے دونے ہی علوی شیعہ کہلاندے نيں۔ ستارہويں صدی عیسوی تک سنی عثمانیاں تے صفوی اثنا عشریاں توں کٹ کر قزلباش تے بکتاشیہ نے اپنی علاحدہ روایتاں، اعمال تے عقائد نوں منظم کيتا جنہاں توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اک وکھ خود مختار مذہبی فرقہ نيں۔ اہل سنت دی پیروی کرنے دے لئی انہاں اُتے زبردست دباؤ ڈالیا گیا سی جس دے نتیجے وچ انہاں دے ایتھے خارجی مذہب دی تمام شکلاں دی مخالفت کيتی روایت فروغ پائی۔[35]
تجسیم دا عقیدہ سب توں پہلے عبد اللہ بن سبا نے پیش کيتا سی تے بعد وچ انہاں غالی اہل تشیع دے ایتھے محمد ابن حنفیہ، ابومسلم خراسانی، سنباد، اسحاق ترک، المقنع، بابک خرمی، مازیار تے اسماعیل صفوی خدائے مجسم قرار پائے۔
تفصیلی لی لئی ویکھو: کرامیہ
ذات خداوندی دے لئی تجسیم و تشبیہ دے قائل فرقہ کرامیہ دا بانی ابو عبد اللہ محمد بن کرام سی۔[66] تیسری صدی ہجری وچ خراسان وچ اس فرقہ دا ظہور ہويا۔ اس دا عقیدہ سی کہ خدا دا اک مادی وجود اے تے جدوں اوہ عرش اُتے جلوہ افروز ہُندا اے تاں مختلف جہتاں دا حامل اس دا اک جسم وی ہُندا اے، جو اُتے جاندا تے تھلے وی اتردا اے۔[67][9][10] ہور اس دا عقیدہ سی کہ ایمان گھٹتا اے تے نہ بڑھدا اے، ایہ محض زبانی اقرار دا ناں اے خواہ دلی تصدیق ہوئے یا نہ ہوئے۔ اس فرقہ دے بارہ ذیلی فرقے سن ۔
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|archiveurl=
و |archive-url=
دادهشده است (کمک); بیش از یک پارامتر |archivedate=
و |archive-date=
دادهشده است (کمک); تاریخ وارد شده در |access-date=
را بررسی کنید (کمک)|accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)Of the total Muslim population, 11-12% are Shia Muslims and 87-88% are Sunni Muslims. Seven to Eleven Million Alevis and Three to Four Million Alawis constitute nearly 10% of Shi'ites.نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک)|archivedate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=
را بررسی کنید (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک)In their mountainous corner of Syria, the 'Alawī claim to represent the furthest extension of Twelver Shi'ism.نامعلوم پیرامیٹر دا
|url-status=
نظر انداز کردا (کمک)|url-status=
نظر انداز کردا (کمک)|accessdate=،|archivedate=
را بررسی کنید (کمک)Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.