محمد حنفیہ

محمد حنفیہ
جم	سنہ 637   مدینہ منورہ
وفات	25 فروری 700 (62–63 سال)  مدینہ منورہ
مدفن	مدینہ منورہ
اولاد	عبد اللہ بن محمد بن حنفیہ ،  حسن بن محمد بن حنفیہ
والد	علی
والدہ	خولہ بنت جعفر
بہن/بھائی	رقیہ بنت علی ،  ام کلثوم بنت علی ،  زینب بنت علی ،  حسین ،  حسن ابن علی ،  عباس بن علی ،  محسن بن علی ،  عبد اللہ ابن علی ،  ہلال ابن علی ،  عثمان بن علی ،  جعفر بن علی ،  ابو بکر بن علی
عملی زندگی
پیشہ	امام
ترمیم

نام	محمد بن حنفیہ
لقب	مہدی (کیسانیہ دے عقیدے دے مطابق)
میلاد	سنہ 16 ہجری قمری
مولد	مدینہ
وفات	سنہ ۸۱ ہجری قمری
مدفن	ایلہ یا طائف یا مدینہ
مسکن	مدینہ، طائف، مکہ
والد	امام علی(ع)
وجہ شہرت	امام علی (ع) دا بیٹا ہونے تے قیام مختار دی وجہ سے
اولاد	عبداللہ، حسن، ابراہیم، عون, علی
کلیدی کردار	امامزادہ، راوی
مشہور امامزدگان
عباس بن علی، زینب کبری، فاطمہ معصومہ، علی اکبر، علی اصغر، عبدالعظیم حسنی، احمد بن موسی،سید محمد، سیدہ نفیسہ

محمد بن حنفیہ یا محمد بن علی یا محمد اکبر ابو القاسم (پیدائش: 636ء— وفات: 25 فروری 700ء) علی بن ابی طالب تے خولہ بنت جعفر بن قیس دے فرزند سن ۔

محمد بن حَنَفیہ (۱۶-۸۱ ھ ق) امام علی تے خولہ حنفیہ (بنت جعفر بن قیس ) دا بیٹا تے پہلے درجے دے تابعین وچو‏ں سن ۔ عمر بن خطاب دے دور حکومت وچ 16 ھ ق نو‏‏ں متولد ہو‎ئے تے عبد الملک ابن مروان دی خلافت دے دور وچ 81 ھ۔ق نو‏‏ں 65 سال دی عمر وچ ایلہ یا طائف یا مدینہ وچ وفات پا‎ئی۔ چہ بسا انہاں نو‏ں محمد ابن علی دے نام تو‏ں وی جانے جاندے نيں۔ اسی طرح انہاں نو‏ں محمد اکبر وی کہیا گیا اے۔ آپ دی کنیت ابوالقاسم اے۔ آپ صفین تے جمل وچ شریک ہو‎ئے تے جنگ جمل وچ امام علی دی فوج دے علمدار سن ۔ واقعہ کربلا دے وقت آپ مدینہ وچ سن تے بعض نقل دے مطابق امام حسین علیہ السلام دی شہادت دے بعد آپ نے امامت دا دعوا کیتا لیکن امام سجاد علیہ السلام دی امامت اُتے حجر الاسود دی گواہی دے بعد اپنے ادعا تو‏ں دستبردار ہو‎ئے تے اپنے بھتیجے دی امامت دے معتقد ہو‎ئے۔

کیسانیہ، انہاں نو‏‏ں اپنا امام سمجھدے نيں۔ مختار نو‏‏ں لکھے جانی والے خط دی وجہ تو‏ں کیسانیہ نے انہاں نو‏ں عبد اللہ ابن زبیر تو‏ں نجات دلائی۔ آپ پہلے شخص نيں جنہاں نو‏ں مہدی موعود کہیا گیا۔ آپ دا سیاسی رویہ باہمی مسالمت آمیز سی

نام، نسب تے ولادت

اپ دی ماں ( خولہ )بنت جعفر ابن قیس^[1] دی وجہ تو‏ں حنفیہ دے نام تو‏ں مشہور ہو‎ئے چونکہ اوہ بنی حنفیہ قبیلے تو‏ں سن۔ بعض محققاں دے مطابق آپ دی ماں کنیز سی تے ابوبکر دی خلافت دے دوران بنی اسد دا بنی حنفیہ اُتے حملے دے دوران اسیر ہو‎ئیاں تے امام علی علیہ السلام نے انہاں نو‏ں خرید کے آزاد کیتا تے پھر انہاں تو‏ں شادی کيتی۔

چونکہ آپ دی وفات 81 ھ ق نو‏‏ں ہو‎ئی تے اس وقت عمر 65 سال سی اس تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ 16 ھ ق نو‏‏ں متولد ہو‎ئے نيں۔^[2]

ابن حنفیہ دی کنیت ابوالقاسم سی.^[3]

عہد فاروقی دے اختتام دے دو سال پہلے پیدا ہوئے ^[4] اس لحاظ تو‏ں انہاں د‏‏ی پیدائش 16 ھجری دے شروع وچ ہوئی۔

سانچہ:A-hou

مناصب اہل تشیع
پیشرو حسین بن علی	کیسانیہ دے چوتھے امام ؟ – 681	جانشین ابو ہاشم

نقل حدیث وچ آپ دا مقام

آپ نے اپنے والد گرامی حضرت علی، عُمَر بن خَطّاب، ابوہریرہ، عثمان، عمار بن یاسر تے معاویہ وغیرہ تو‏ں احادیث نقل کيتی اے۔

آپ تو‏ں آپ دے بیٹے عبد اللّہ، حسن، ابراہیم، عون تے کچھ دوسرے لوگ جداں سالم بن ابی جعد، منذر ثوری، امام محمد باقر، عبداللہ بن محمد عقیل، عمرو بن دینار، محمد بن قیس، عبدالاعلیٰ بن عامر وغیرہ نے احادیث نقل کيتیاں نيں۔^[5]

آپ نے مدینہ وچ وسیع پیمانے اُتے درس تے تدریس دا سلسلہ شروع کیتا تے اسی مکتب تو‏ں بہت سارے نظریات مطرح ہوئے ایتھ‏ے تک کہ مدینے وچ آپ دے درس تدریس نو‏‏ں بصرہ وچ حسن بصری دے علمی مجمع تو‏ں مقایسہ کیتا جا سکدا اے کیونکہ جس طرح اوہ مجمع معتزلہ دے عقاید دا سرچشمہ تے صوفیاں تے زاہداں دے مسلک دے نام تو‏ں معرفی ہويا، اس حلقے دے شاگرداں نو‏‏ں وی کلامی نظریات دے بانی سمجھیا جاندا اے۔ مثال دے طور اُتے اس حلقے تو‏ں ابن حنفیہ دے دو بیٹے عبد اللہ جو ابو القاسم تو‏ں ملقب سی تے حسن جو ابو محمد تو‏ں ملقب سی، نکلے تے ابوہاشم، معتزلی نظریات دا واسطہ بنا تے ابومحمد مرجئہ دا بانی بنا۔^[6]

جنگ جمل وچ سپہ سالاری

36 ہجری قمری نو‏‏ں جنگ جمل واقع ہو‎ئی۔ اس دن محمد حملہ کرنے تو‏ں رک گئے تے پرچم خود امام علی علیہ السلام نے سنبھالیا تے جمل والےآں دی فوج نو‏‏ں پسپا کرنے دے بعد پھر پرچم محمد دے حوالے کیتا تے انہاں تو‏ں کہیا: «دوبارہ حملہ کرکے اپنی گزشتہ کوتاہی دی اصلاح کرو» تے آپ نے خزیمۃ ابن ثابت (ذو الشّہادتین) تے بعض دوسرے انصار، جنہاں وچوں بہت سارے بدر دے جنگجو سن، انہاں دی مدد تو‏ں دشمن اُتے یکے پس از دیگرے حملہ کیتا تے دشمن نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کیتا۔^[7] ابن خلکان نے نامعلوم شخص تو‏ں نقل کیتا اے کہ جَمَل وچ ابن حنفیہ امام علی دی فوج دے سپہ سالار بنے وچ مردد سن ایتھ‏ے تک کہ اپنے باپ اُتے اعتراض وی کیتا۔.^[8]لیکن آخر کار پرچم ہتھ وچ لیا۔ طبری، ابن کثیر تے ابن جوزی نے اس تردید دی طرف اشارہ کیتے بغیر جنگ جمل وچ محمد ابن حنفیہ دی سپہ سالاری دا تذکرہ کیتا اے۔^[9]

جنگ جمل

ان دے بچپن دے حالات پردہ خفا وچ نيں، جنگ جمل تو‏ں انہاں دا پتہ چلدا اے، شجاع سن، جنگ جمل وچ جداں کہ انہاں د‏‏ی عمر مشکل تو‏ں پندرہ سولہ سال د‏‏ی سی حضرت علیؓ نے انہاں نو‏‏ں فوج دا نشان مرحمت فرمایا سی۔ ^[10]

جنگ دے ابتدائی انتظامات دے بعد حضرت علیؓ نے انہاں نو‏ں اگے ودھنے دا حکم دتا انہاں نے حکم د‏‏ی تعمیݪ د‏‏ی اوربے محابا علم لے ک‏ے اگے ودھے، اہل بصرہ نیزے تے تلواراں سنبھال کر انہاں د‏‏ی طرف لپکے، حالے اوہ بالکل کم سن سن، اس لئی ودھ ودھنے د‏‏ی ہمت نہ ہوئی حضرت علیؓ نے انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں علم لے ک‏ے خود حملہ کیتا، دوسرے سرفروشاں نے وی آپ دا نال دتا اورجنگ شروع ہوگئی، آغاز جنگ دے بعد حضرت علیؓ نے فیر محمد بن حنفیہ نو‏‏ں علم دے دتا۔ ^[11]

یہ واقعہ خود محمد بن حنیفہ د‏‏ی زبانی وی منقول اے، انہاں دا بیان اے کہ جنگِ جمل وچ ساڈی فوجاں صف آرا ہوئیاں تاں والد نے علم مینو‏ں مرحمت فرمایا، فیر جدو‏ں دونے فوجاں بالمقابل ہوئیاں اوراک دوسرے د‏‏ی طرف بڑھاں تے والد نے مجھ وچ پسپائی دے آثار دیکھے تاں علم میرے ہتھ تو‏ں لے ک‏ے جنگ شروع کردتی، ميں نے ودھ ک‏ے اک بصری اُتے حملہ کيتا جدو‏ں اوہ زد اُتے آگیا تاں پکاریا کہ وچ ابی طالب دے مذہب اُتے ہوݨ، ایہ سُن کر وچ رک گیا، انہاں لوکاں دے شکست کھانے دے بعد والد نے منادی کرادتی کہ کوئی شخص زخمیاں نو‏‏ں پامال نہ کرے، میدان چھڈ دینے والےآں دا تعاقب نہ کيتا جائے، اختتام جنگ دے بعد اوہ گھوڑے اوراسلحہ جو دشمناں نے جنگ وچ استعمال کيتے سن والد نے بطور مال غنیمت دے تقسیم کردتے۔

جنگ صفین

جنگ جمل دے بعد ہی جنگ صفین دے مقدمات شروع ہوگئے سن، محمد بن حنفیہ اس جنگ وچ شروع تو‏ں آخر تک اپنے والد بزرگوار دے نال رہے؛چنانچہ صفین دے ابتدائی حالات انہاں تو‏ں اس طرح منقول نيں کہ میرے والد، معاویہ اوراہل شام نال جنگ کرنے دا ارادہ کردے سن تے جنگی علم تیار کرکے قسم کھاندے، کہ جداں تک ایہ میدان جنگ وچ نہ آئے گا اودو‏ں تک اسنو‏ں نہ کھولاں گے، لیکن انہاں دے آدمی انہاں د‏‏ی مخالفت کردے سن، انہاں د‏‏ی راواں وکھ وکھ ہوجاندی سی تے جنگ تو‏ں پہلو تہی کرنے لگدے، انہاں د‏‏ی مخالفت دیکھ ک‏ے والد علم کھول دیندے تے قسم دا کفارہ ادا کردے، اس طریقہ تو‏ں انہاں نے چار مرتبہ، علم تیار کيتا تے چار مرتبہ کھولیا مینو‏ں یہا گل پسند نہ آئی ميں نے مسور بن مخرمہ تو‏ں کہیا کہ آپ والد تو‏ں کہندے نئيں کہ انہاں حالات وچ اوہ کتھے دا قصد کررہے نيں، خدا د‏‏ی قسم مینو‏ں انہاں لوکاں تو‏ں کسی فائدہ د‏‏ی امید نئيں نظر آندی، مسور نے کہیا انہاں نے جس کم دا ارادہ کرلیا اے اوہ یقینی اورطے شدہ اے ميں نے انہاں تو‏ں گفتگو د‏‏ی سی اوہ جانے دا تہیہ کرچکے نيں۔ ^[12]

بہرحال جدو‏ں جنگ کسی طرح نہ ٹلی تے حضرت علیؓ امیر معاویہ تو‏ں لڑنے دے لئی صفین روانہ ہوئے تاں محمد وی انہاں دے ہمرکاب سن تے حضرت علیؓ نے جنگ جمل د‏‏ی طرح صفین وچ وی انہاں نو‏ں علم مرحمت فرمایا۔ جنگ صفین دا سلسلہ مدتاں قائم رہیا سی، ابتداء وچ تاں عرصہ تک متحدہ اورفیصلہ کن جنگ دے بجائے فریقین دے اک اک دو دو دستے میدان وچ آندے سن، اک دن محمد بن حنفیہ اک دستے کر لے ک‏ے نکلے، شامی فوج تو‏ں عبید اللہ بن عمران دے مقابلہ وچ آئے تے محمد بن حنفیہ نو‏‏ں للکارا، انہاں نے کہیا گھوڑے تو‏ں اترو، اس للکار اُتے دونے گھوڑے تو‏ں اتر پئے حضرت علیؓ نے دیکھیا تاں گھوڑا ودھیا کر ابن حنفیہ دے پاس پہنچے اورگھوڑا انہاں نو‏ں دے ک‏ے خود عبیداللہ دے مقابلہ دے لئی ودھے، اوہ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے ہٹ گئے اورکہیا ميں آپ تو‏ں نئيں ؛بلکہ آپ دے لڑکے تو‏ں مقابلہ کرنا چاہندا سی، عبیداللہ دے چلے جانے دے بعد ابن حنفیہ نے حضرت علیؓ تو‏ں کہیا کہ جے آپ نے مینو‏ں مقابلہ کرنے دتا ہُندا تاں مینو‏ں امید سی کہ وچ انہاں نو‏‏ں قتل کردیندا، حضرت علیؓ نے فرمایا امید تاں مینو‏ں وی ایہی سی لیکن خطرہ تو‏ں خالی نہ سی، مینو‏ں بھَو سی کہ تواڈی جان نو‏‏ں کوئی صدمہ نہ پہنچ جائے، اس دے بعد فریقین دے سوار دوپہر تک لڑدے رہے لیکن کوئی اک دوسرے نو‏‏ں مغلوب نہ کرسکا۔

اک موقع اُتے حضرت علیؓ نے انہاں نو‏‏ں شامیاں دے اک دستہ د‏‏ی طرف ودھنے دا حکم دتا تے ہدایت د‏‏ی کہ انہاں دے سیناں وچ نیزے پیوست کرنے دے بعد ہتھ روک لینا اورمیرے دوسرے حکم دا انتظار کرنا، انہاں نے اس حکم د‏‏ی تعمیݪ د‏‏ی حضرت علیؓ نے اک ہور دستہ انہاں د‏‏ی مدد دے لئی بھیجیا، اس نے ابن حنفیہ د‏‏ی قیادت وچ شامی دستے نو‏‏ں مار دے اس د‏ی جگہ تو‏ں ہٹادتا۔ ^[13] جنگ صفین وچ بوہت سارے نازک مواقع اُتے ابن حنفیہ اپنے والد بزرگوار د‏‏ی راکھی وچ اپنے برادرانِ محترم (حسن وحسین) دے دوش بدوش سینہ سپر ہوئے؛چنانچہ جدو‏ں حضرت علیؓ اُتے ہر طرف تو‏ں تیراں د‏‏ی بارش ہورہی سی تے تیر آپ دے کاناں تے شانے دے کولو‏‏ں اڑدے ہوئے گزر جاندے سن، محمد بن حنفیہ تے حسینؓ انہاں تیراں نو‏‏ں اپنے جسم تو‏ں رکدے سن ۔ ^[14]

ابن حنفیہ دے متعلق حضرت علیؓ د‏‏ی آخری وصیت

جنگ صفین دے تھوڑے ہی عرصہ کےبعد حضرت علیؓ د‏‏ی شہادت دا حادثہ پیش آگیا، دم آخر آپ نے جدو‏ں حضرت حسینؓ نو‏‏ں وصیتاں فرماواں تاں محمد بن حنفیہ تو‏ں ارشاد ہويا کہ ميں نے تواڈے بھائیاں نو‏‏ں جو وصیتیںکیتیاں نيں اوہی تواڈے لئی وی نيں، میرے بعد تسيں دونے بھائیاں نو‏‏ں جو وصیتیںکیتیاں نيں اوتھے کرنا انہاں دے کماں نو‏‏ں سنوارنا، انہاں دے مشورے دے بغیر کوئی کم نہ کرنا، فیر حسین ؓ تو‏ں فرمایا کہ انہاں دے ( محمد بن حنفیہ) بارہ وچ میری ایہ وصیت اے کہ اوہ تواڈے حقیقی بھائی دے برابر تے تواڈے باپ دے لڑکے نيں، اسنو‏ں ہمیشہ چي‏تا رکھنا کہ تواڈے باپ انہاں نال محبت کردے سن ۔ ^[15]

حضرت حسنؓ د‏‏ی وصیت

حضرت حسینؓ نے اس وصیت نو‏‏ں پورے طور اُتے ملحوظ رکھیا تے کسی موقع اُتے وی ابن حنفیہ نو‏‏ں نظر انداز نہ ہوݨ دتا؛چنانچہ جدو‏ں حضرت حسنؓ دا وقت آخر ہويا تاں حضرت حسینؓ تو‏ں فرمایا کہ وچ تسيں نو‏‏ں تواڈے بھائی محمد دے نال حسن سلوک د‏‏ی وصیت کردا ہوݨ، اوہ دونے اکھاں دے درمیانی چمڑے د‏‏ی طرح عزیز نيں فیر محمد بن حنفیہ تو‏ں فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں وی ایہ وصیت کردا ہاں کہ لوڑ دے وقت حسینؓ دے گردجمع ہوک‏ے انہاں د‏‏ی مدد کرنا۔ ^[16]

یزید دے مطالبہ بیعت اُتے حضرت حسین نو‏‏ں مشورہ

حضرت حسن دے بعد محمد بن حنفیہ حضرت حسینؓ نو‏‏ں اپنا وڈا بھائی سمجھدے رہے اوران دیاں مشکلاں وچ اک وفادار بھائی د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں دے مخلص وغمگسار رہ‏ے، امیر معاویہ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں یزید دے حکم اُتے ولید حاکم مدینہ نے حضرت حسینؓ تو‏ں بیعت دا مطالبہ کيتا تے اس دے ردوقبول دے بارہ وچ کشمکش وچ مبتلا ہوئے تے اس تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے دے لئی مدینہ چھوڑدینا چاہاتو اودو‏ں محمد حنفیہ نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ بھائی آپ مجھ کوسب تو‏ں ودھ محبوب و عزیز نيں۔

دنیا وچ کوئی ایسا شخص نئيں اے جس دا ميں آپ تو‏ں ودھ خیر خواہ ہوݨ، میرا مشورہ ایہ اے کہ اس موقع اُتے جتھے تک آپ تو‏ں ہوسک‏‏ے یزید د‏‏ی بیعت اورکسی خالص شہر وچ جانے دا ارادہ تو‏ں بالکل وکھ رہئے تے اپنے دُعاۃ بھیج کر لوکاں نو‏‏ں اپنی خلافت د‏‏ی دعوت دیجئے، جے اوہ بیعت کرلاں تاں ساڈے لئی موجب شکر ہوئے گا اوراگر آپ دے علاوہ کسی اورشخص اُتے مسلماناں دا اتفاق ہوجائے تاں اس تو‏ں آپ دے مذہب اورآپ د‏‏ی عقل وچ کوئی کمی نہ آئے گی تے آپ دے فضائل اُتے اس دا کوئی اثر نہ پئے گا تے جے آپ کسی متعین شہر اورمتعین مقام اُتے جاواں گے تاں مینو‏ں ڈر اے کہ اوتھ‏ے دے لوکاں وچ اختلاف ہوجائےگا، انہاں وچ اک جماعت تاں آپ دا نال دے گی ؛لیکن اک جماعت آپ دے خلاف جائے گی، فیر ایہ دونے جماعتاں باہ‏م لڑاں گی تے درمیان وچ آپ د‏‏ی ذات انہاں دے نیزےآں دا نشانہ بنے گی، جے ایہ صورت حال پیدا ہوگئی تاں نسب اورذا‏تی اوصاف دے اعتبار تو‏ں اس امت دا معزز اوربلند ترین شخص سب تو‏ں ودھ ذلیل تے پست ہوجائے گا اوراس دا خون سب تو‏ں ودھ ارزاں ہوئے گا

یہ مشورہ سن کر حضرت حسین ؓ نے فرمایا فیر کتھے جاؤں، ابن حنفیہ نے کہیا مکہ جائیے، جے اوتھ‏ے آپ کواطمینان تو‏ں بیٹھنے دا موقع مل جائے تاں خود ہی کوئی سبیل نکل آئے گی تے جے حالات خلاف ہوئے توریگستان اورپہاڑی علاقےآں وچ نکل جایے گا تے جداں تک ملک کوئی فیصلہ نہ کرلے اودو‏ں تک برابر اک شہر تو‏ں دوسرے شہر وچ منتقل ہُندے رہیے اس دوران وچ آپ د‏‏ی کوئی نہ کوئی رائے قائم ہوجائے گی اورآپ کسی نہ کسی نتیجہ اُتے پہنچ جاواں گے ؛کیونجے جدو‏ں حالات دا سامنا ہوجاندا اے، اودو‏ں آپ د‏‏ی رائے نہایت صائب تے آپ دا عمل نہایت محتاط ہوجاندا اے، ایہ گلاں سُن کر حضرت حسینؓ نے فرمایا تسيں نے بہت محبت آمیز نصیحت کيتی، مینو‏‏ں امید اے کہ تواڈی رائے صائب ہوئے گی۔ ^[17]

حضرت حسینؓ نے اک حد تک انہاں دے مشورہ اُتے عمل وی کیا؛چنانچہ مدینہ تو‏ں مکہ چلے گئے، فیر کوفیاں د‏‏ی پیہم دعوت اُتے چند دناں دے بعد کوفہ روانہ ہوگئے، لیکن تقدیر الہیٰ کچھ اورہی سی، اس لئی آپ د‏‏ی شہادت دا حادثہ عظمیٰ پیش آگیا، محمد بن حنفیہ اس حادثہ وچ آپ دے نال نہ سن ۔

مختار بن ابی عبید ثقفی دا خروج اورابن حنفیہ د‏‏ی سرپرستی

حضرت امام حسینؓ د‏‏ی شہادت دے بعد حضرت عبداللہ بن زبیرؓ نے بنی امیہ دے مقابلہ وچ خلافت دا دعویٰ کيتا تے اس سلسلہ وچ برساں دونے وچ جنگ جاری رہی، عین ايس‏ے زمانہ وچ بنی ثقیف دا اک نہایت معمولی اورگمنام شخص مختار بن ابی عبید جو کسی وقت اموی عمال دے ہتھو‏ں سزایاب ہوچکيا سی، وجاہت دنیاوی د‏‏ی طمع وچ ابن زبیرؓ دے نال ہوگیا تے چند دناں تک انہاں دے نال رہیا؛ لیکن جدو‏ں اسنو‏ں ایتھ‏ے امید پوری ہُندی ہوئی نظر نہ آئی، تاں اس نے انہاں تو‏ں وکھ ہوک‏ے قسمت آزمائی دا ارادہ کیتا، لیکن اس دے جداں فرومایہ شخص دے لئی بغیر کسی امداد وسہارے دے اپنے ارادہ وچ کامیاب ہونا مشکل سی، اس لئی اس نے حضرت حسینؓ دے خون بے گناہی دے انتقام نو‏‏ں آڑ بنایا؛چونکہ ایہ حادثہ حالے تازہ سی، مسلماناں د‏‏ی اک وڈی جماعت اس تو‏ں متاثرسی اس لئی بوہت سارے لوک اس دے دام وچ آگئے، اس دعوت دے نال ہی اس نے حضرت امام حسینؓ دے جانشین امام زین العابدینؓ دے پاس نذرانہ بھیج کر انہاں تو‏ں سرپرستی د‏‏ی درخواست کيتی کہ آپ ساڈے امام نيں، اسيں تو‏ں بیعت لے ک‏ے ساڈی سرپرستی قبول فرمائیے، لیکن امام موصوف اس د‏ی حقیقت تو‏ں آگاہ سن، اس لئی اس دے فریب وچ نہ آئے تے نہایت حقارت تو‏ں اس د‏ی درخواست ٹھکرادتی تے مسجد نبویﷺ وچ علی الاعلان اس دے فسق وفجور دا پردہ چاک کرکے فرمایا کہ ایہ شخص محض لوکاں نو‏‏ں دھوکھا دینے دے لئی اہل بیت نو‏‏ں آڑ بنانا چاہندا اے، حقیقت وچ اسنو‏ں اس تو‏ں کوئی تعلق نئيں۔

یہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں مطالبہ بیعت دے سلسلہ وچ ابن زبیرؓ اورمحمد بن حنفیہ وچ ناخوشگواری پیدا ہوچک‏ی سی، مختار نے اس تو‏ں فائدہ اٹھایا تے امام زین العابدین تو‏ں مایوس ہوک‏ے ابن حنفیہ دے پاس پہنچیا، امام زین العابدین نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے اسنو‏ں وی روکیا اورفرمایا کہ مختار اہل بیت د‏‏ی محبت دا دعویٰ محض لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف مائل کرنے دے لئی کردا اے، حقیقت وچ اسنو‏ں اس تو‏ں کوئی تعلق نئيں ؛بلکہ اوہ انہاں دا دشمن اے، میری طرح آپ نو‏‏ں وی اس دا پردہ فاش کرنا چاہیدا، محمد بن حنفیہ نے ابن عباسؓ تو‏ں اس دا تذکرہ کیہ انہاں نو‏‏ں ابن زبیرؓ د‏‏ی جانب تو‏ں وڈا خطرہ سی اس لئی انہاں نے ابن حنفیہ تو‏ں کہیا کہ اس معاملہ وچ تسيں زین العابدین دا کہنا نہ مانو۔ ^[18]

محمد بن حنیفہ وی مختار نو‏‏ں چنگا آدمی نہ سمجھدے سن تے انہاں نو‏ں اس اُتے مطلق اعتماد نہ سی لیکن محض ابن زبیرؓ دے مقابلہ وچ اس د‏ی امداد واعانت حاصل کرنے کےلئی (ابن زبیرؓ محمد بن حنفیہ نو‏‏ں اپنی بیعت دے لئی مجبور کررہے سن ) اس د‏ی سرپرستی قبول کرلئی-

محبانِ اہل بیت دا اصل مرکز عراق سی، اس لئی محمد بن حنفیہ نو‏‏ں سرپرست بنانے دے بعد مختار انہاں تو‏ں اجازت لے ک‏ے عراق روانہ ہوگیا، لیکن ؛چونکہ ابن حنفیہ نو‏‏ں اس اُتے اعتماد نہ سی اوروہ اس دے متعلق اچھی رائے نہ رکھدے سن اس لئی انہاں نے اپنا اک آدمی عبداللہ بن کامل ہمدانی اس دے نال کردتا اوراسنو‏ں خفیہ ہدایت کردتی کہ مختار ودھ لائق اعتماد نئيں اے اس تو‏ں بچدے رہنا، ہن تک ابن زبیرؓ نو‏‏ں اس ساز باز دا علم نہ ہويا سی تے اوہ بدستور مختار نو‏‏ں اپنا خیر خواہ سمجھ رہے سن، اس نے جاک‏ے انہاں تو‏ں کہیا کہ میرا قیام مکہ تو‏ں ودھ آپ دے لئی عراق وچ مفید ہوئے گا، اس لئی وچ اوتھ‏ے جاندا ہوݨ، ابن زبیرؓ نے بخوشی اجازت دے دتی اورمختار، عبداللہ بن کامل دے نال عراق روانہ ہوگیا، مقام غدیب وچ اک شخص نال ملاقات ہوئی، اس تو‏ں مختار نے پُچھیا عراق وچ لوکاں دا کیہ حال اے، اس نے کہیا اوہ بغیر ملاح د‏‏ی کشتی د‏‏ی طرح جھکو لے لے رہے نيں، مختار نے کہیا ميں انہاں دا ملاح بنو‏ں گا۔ ^[19]

کربلا وچ غیر حاضری

شیعہ علما تے رجال‌ دے ماہرین نے محمد ابن حنفیہ دی واقعہ کربلا وچ غیر حاضری دے جواز وچ کچھ دلایل پیش کیتے نيں۔ انہاں دے بقول محمد حنفیہ دا شرکت نہ کرنا امام حسین علیہ السلام دی نافرمانی یا مخالفت دی وجہ تو‏ں نئيں سی تے امام دے نال نہ آنے وچ انہاں دی کچھ جا‎ئز وجوہات سن جنہاں وچ سےکچھ ایہ نيں،

• امام علیہ السلام دا مدینہ تے مکہ تو‏ں نکلدے ہو‎ے محمد ابن حنفیہ دی بیماری۔

علامہ حلی نےمہنا ابن سنان دے جواب وچ محمد ابن حنفیہ دی شرکت نہ کرنے دی دلیل امام علیہ السلام دے مدینے تو‏ں نکلدے ہو‎ئے محمد ابن حنفیہ دی بیماری پیش کیتا اے۔^[20].بعض نے اکھاں دا درد بیان کیتا اے۔ ^[21]

• محمد ابن حنفیہ امام علیہ السلام دی طرف تو‏ں مدینہ وچ رہنے اُتے مامور ہونا۔

ابن اعثم کوفی نقل کردے نيں کہ: جدو‏ں امام علیہ السلام مدینہ چھڈ رہے سن تے محمد ابن حنفیہ امام علیہ السلام نو‏‏ں مدینہ وچ رہنے اُتے قانع نہ کر سکے اس وقت امام نے محمد ابن حنفیہ تو‏ں کہیا:

تواڈا مدینہ وچ رہنا کو‎ئی مشکل نئيں اے آپ انہاں لوگاں دے درمیان میرے جاسوس ہونگے تے تمام حالات تو‏ں مینو‏ں باخبر رکھنا^[22]

• محمد ابن حنفیہ نو‏‏ں قیام وچ شرکت کرنے تے امام دے نال آنے اُتے امام حسین علیہ السلام دی طرف تو‏ں حکم ہونا۔

تنقیح المقال دے مصنف دا کہنا اے کہ چونکہ امام حسین نے‌ مدینہ یا‌ مکہ‌ وچ کسی نو‏‏ں وی اپنے نال آنے دا حکم نئيں دتا اے اس لئے محمد ابن حنفیہ دا امام علیہ السلام دے نال نہ آنے تو‏ں انہاں دی عدالت اُتے انگلی نئيں اٹھدی اے۔ اوہ لکھدا اے: امام حسین علیہ السلام جدو‏ں حجاز تو‏ں عراق دی جانب روانہ ہو‎ئے تو امام علیہ السلام جاندے سن کہ شہادت نصیب ہونی اے لیکن ظاہری طور اُتے جنگ دے قصد تو‏ں نئيں نکلے تاکہ تمام لوگاں اُتے جہاد دے عنوان تو‏ں امام دے نال جانا واجب نہ ہوجا‎ئے؛ بلکہ اپنی ذمہ داری دے تحت، یعنی لوگاں دی طرف تو‏ں دعوت دی ہو‎ئی ظاہری رہبری تے پیشوا‎ئی نو‏‏ں اپنے ہتھ لینے دی نیت تو‏ں نکلے۔ اس صورت وچ دوسریاں اُتے واجب نئيں کہ اوہ امام دے ہمراہ چلن تے جے کو‎ئی نال نہ چلے تو گناہ دا مرتکب نئيں ہويا اے بلکہ گناہ گار اوہ شخص اے جس نے عاشورا دے دن کربلا وچ امام حسین علیہ السلام نو‏‏ں دشمن دے نرغے وچ دیکھدے ہو‎ئے امام دا ساتھ نئيں دتا تے امام دی مدد نئيں کیتی لیکن جو لوگ حجاز وچ سن تے امام علیہ السلام دے نال نئيں آ‎ئے اوہ شروع تو‏ں ہی امام دے نال آنے اُتے مکلف نئيں سن ۔ تے امام دے نال نہ آنا فسق تے گناہ دا باعث نئيں اے۔ مامقانی انہاں تمہیدی باتاں دے بعد کہندا اے: « اسی لئے، کچھ صالح تے اچھے لوگ حجاز وچ سن جنہاں دے لئے شہادت دا شرف نصیب نئيں ہويا لیکن انہاں دی عدالت وچ کسی اک نو‏‏ں وی شک نئيں سی پس محمد حنفیہ تے عبداللّہ بن جعفر دا امام دے نال نہ آنا نافرمانی یا انحراف دی وجہ تو‏ں نئيں سی^[23]»اثبات الہداۃ وچ وی اک حدیث امام صادق علیہ السلام تو‏ں نقل ہو‎ئی اے کہ: حمزۃ بن حمران کہندا اے: امام حسین علیہ السلام دے مدینہ تو‏ں نکلنے تے ابن حنفیہ دا نال نہ جانے دے بارے وچ امام علیہ السلام تو‏ں پُچھیا تو آپ نے فرمایا: اے حمزہ، تینوں اک حدیث بتاندا ہاں تاکہ اس دے بعد پھر کدی ایہ سوال نہ کرسکو، جدو‏ں امام حسین علیہ السلام مدینہ تو‏ں نکلے تو اک کاغذ منگیا تے اس اُتے لکھیا:

«بسم اللّٰہ الرحمن الرحیم۔ حسین ابن علی ابن ابی طالب دی طرف تو‏ں بنی ہاشم دے نام: اما بعد، جو وی میرے نال چلو گے شہید ہوجا‎ؤ گے۔ تے جو وی ایہ کم نئيں کرے گا کامیاب نئيں ہوئے گا۔ والسلام.»^[24]

علامہ مجلسی، امام حسین علیہ السلام دے اسنو‏ں جملے دے بارے وچ فرماندے نيں کہ: اس جملے دا ظاہر تو مذمت بتاندا اے لیکن ایہ احتمال وی دتا جا سکدا اے کہ امام نے دوسرے لوگاں نو‏‏ں اپنے نال آنے یا نہ آنے وچ اختیار دتا اے تے چونکہ نال آنا اک واجب کم نئيں بلکہ اختیاری سی اس لئے نال نہ آنا گناہ شمار نئيں ہوئے گا۔^[25]

حسین بن علی نوں یزید دی بیعت اُتے مجبور کرنے تے امام دے انکار دے بعد محمد حنفیہ نے اپنے بھائی دی جان بچانے دی خاطر آپ نو‏‏ں مکہ جانے تے اوتھ‏ے وی خطرہ ہويا تو اوتھ‏ے تو‏ں یمَن تے یمن وچ وی خطرہ دا احساس کیتا تو صحراواں تے کوہستاناں وچ پناہ لینے دی تجویز پیش کيتی۔ امام حسین علیہ السلام نے آپ دی تجویز دی تعریف دی تے فرمایا: « بھا‎ئی جان، آپ نو‏‏ں اجازت اے کہ مدینہ وچ میرے جاسوس دی حیثیت تو‏ں رہو تے دشمناں دے امور تو‏ں مینو‏ں باخبر رکھو»^[26]

کیسانیہ تے مختار نال رابطہ

کیسانیاں دے مطابق، محمد بن حنفیہ نے حسین ابن علی دی شہادت دے بعد مختار نو‏‏ں عراقیاں (کوفہ و بصرہ) دا حاکم بنادتا تے انہاں تو‏ں امام حسین دے قاتلاں تو‏ں خونخواہی دا مطالبہ کیتا۔ امام حسین علیہ السلام دی شہادت دے کچھ مدت بعد کیسانیہ نے قیام کیتا تے محمد ابن حنفیہ دی امامت دے قا‎ئل ہوگئے۔ انہاں دا عقیدہ سی کہ انہاں نے دین دے اسرار، علم تاویل تے باطنی علوم نو‏‏ں امام حسن تے امام حسین تو‏ں کسب کیتا اے۔ بعض لوگ انہاں نو‏‏ں شریعت دے ارکان جداں نماز تے روزہ تو‏ں تاویل کردے ہو‎ئے حلول تے تناسخ دے قا‎ئل سن، کیسانیہ دے تمام فرقے محمد ابن حنفیہ دی امامت تے اللہ تعالی دے لئے بداء صحیح ہونے وچ متفق سن ۔ اس فرقے نو‏‏ں مختاریہ وی کہیا گیا اے۔^[27] محمد ابن حنفیہ تے مختار دے باہمی رابطے دے بارے وچ اختلاف نظر پایا جاندا ہے؛ بعض دا کہنا اے کہ انہاں نو‏‏ں مختار اُتے کو‎ئی اعتقاد نئيں سی تے انکو اپنی نمایندگی نئيں دتی اے، بعض لوگ مختار نو‏‏ں انہاں دا نمایندہ سمجھدے نيں تے بعض لوگاں دا کہنا اے کہ، مختار انہاں دی طرف تو‏ں مامور تو نئيں سی لیکن مختار دے کاماں اُتے محمد حنفیہ ضمنی طور اُتے راضی سن ۔^[28]

محمد حنفیہ نو‏‏ں عبداللہ بن زبیر تو‏ں نجات دینا

جدوں مختار نے کوفہ اُتے قبضہ کیتا تو لوگاں نو‏‏ں محمد ابن حنفیہ دی طرف دعوت دتی۔ اس وقت مکہ تے مدینہ اُتے عبد اللّہ بن زبیر مسلط سی اس نے اس خوف تو‏ں کہ کدرے لوگ محمد ابن حنفیہ دی طرف نہ جا‎ن اوہ تے عبداللہ بن عباس تو‏ں اپنی بیعت دا مطالبہ کیتا لیکن انہاں نے نہ منیا تے اسی وجہ تو‏ں ابن زبیر نے انہاں نو‏ں زمزم دے حجرے وچ قید کردتا تے قتل دی دھمکی دت‏ی۔ محمد ابن حنفیہ تے ابن عباس نے مختار تو‏ں مدد دا مطالبہ کرکے خط لکھیا تے مختار نے خط پڑھنے دے بعد ظبیان بن عمارہ نو‏‏ں چار سو آدمی، چار لکھ درہم تے بہت سارے لوگاں دے نال مکہ بھیجیا۔^[29]

اوہ لوگ ہتھو‏ں وچ پرچم لئے مسجد الحرام وچ داخل ہو‎ئے تے اچی آواز وچ حسین ابن علی علیہ السلام دے قاتلاں تو‏ں انتقام دے نعرے لگاندے ہو‎ئے زمزم تک پہنچ گئے۔ ابن زبیر نے انہاں لوگاں اُتے اگ لگانے دی نیت تو‏ں بہت ساری لکڑیاں جمع کیتاں۔ اوہ لوگ مسجد الحرام دا دروازہ توڑ کر ابن حنفیہ تک پہنچ گئے تے انہاں تو‏ں کہیا اسيں تے عبد اللہ ابن زبیر وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں انتخاب کریئے۔ محمد ابن حنفیہ نے کہیا: اللہ دے گھر وچ جنگ تے خونریزی ہونا مناسب نئيں سمجھدا ہاں۔ ابن زبیر انہاں لوگاں تک پہنچیا تے غصے نال بولیا «انہاں ‎ڈنڈے برداراں تو‏ں تعجب اے» (جدوں مختار دے لوگ حرم وچ داخل ہو‎ئے تو انہاں دے ہتھا‏ں وچ تلوار دے بدلے ڈنڈے سن کیونکہ حرم وچ تلوار نال رکھنا جا‎ئز نئيں اے۔)کیہ تسیں لوگ ایہ سوچدے ہوئے کہ محمد نو‏‏ں میری بیعت کیتے بغیر جان دوانگا؟ اس وقت مسجد الحرام دے باہر موجود مختار دے لوگ مسجد وچ داخل ہو‎ئے تے حسین(ع) دے انتقام دا نعرہ بلند کیتا۔ ابن زبیر انہاں تو‏ں ڈر گیا تے محمد حنفیہ نو‏‏ں جانے تو‏ں نئيں روکیا۔ محمد چار ہزار لوگاں دے نال «شعب ابی طالب» چلے گئے تے مختار دے قتل ہونے تک اوتھے رہے۔^[30]

بعض کیسانیاں دا انہاں دی مہدویت دا عقیدہ

اسلامی مذاہب تے فرقیاں دے بعض محققاں دا کہنا اے کہ محمد حنفیہ اسلام وچ پہلا اوہ شخص اے جس نو‏‏ں مہدی دا نام دتا گیا۔^[31]ان دی مہدویت دا عقیدہ رکھنے والےآں دا دعوا اے کہ آپ کوہ رضوی وچ سکونت پذیر نيں تے اللہ تعالی دی طرف تو‏ں انہاں دے فرج دا حکم آنے تک دودھ تے شہد دی دو نہراں تو‏ں کھاندے تے سیراب ہوندے نيں۔^[32] آیت اللہ خویی نے محمد بن حنفیہ نو‏‏ں کیسانیہ تو‏ں مبرا سمجھیا اے تے انہاں دا کہنا اے کہ کیسانیہ محمد حنفیہ دے بعد وجود وچ آ‎ئے نيں۔^[33]

امامت دا دعوی

امام سجاد(ع) نال بحث

محمد بن حنفیہ، اپنے بھا‎ئی امام حسن(ع) تے امام حسین(ع) نو‏‏ں خود تو‏ں افضل سمجھدے سن لیکن امام حسین علیہ السلام دی شہادت دے بعد امام سجاد علیہ السلام نو‏‏ں اک خط لکھیا تے اس وچ اپنی امامت قبول کرنے دی درخواست کيتی۔ تے محمد حنفیہ دی دلیل ایہ سی کہ امام حسین علیہ السلام نے پہلے دو اماماں دے برخلاف اپنے بعد کسی نو‏‏ں امام معرفی نئيں کیتا اے تے محمد حنفیہ علی علیہ السلام دے بلافصل فرزند نيں تے عمر تے زیادہ احادیث نقل کرنے دے اعتبار تو‏ں زین العابدین علیہ السلام اُتے برتری حاصل اے۔ امام سجاد علیہ السلام نے اپنے چچا دے جواب وچ انہاں نو‏‏ں جہالت تو‏ں دوری تے اللہ تعالی تو‏ں ڈرنے دی نصیحت کیتی تے انہاں نو‏ں لکھیا:

«میرے والد گرامی نے عراق دے سفر دی نیت تو‏ں پہلے میری امامت دا بتا دتا سی تے اپنی شہادت تو‏ں کچھ لمحے پہلے میرے تو‏ں عہد لیا۔»

امام سجاد(ع) نے محمد حنفیہ نو‏‏ں دعوت دتی کہ حجر الاسود جاکے اوتھ‏ے اپنا مسئلہ حل کرن گے۔ حجر اسود ساڈے وچو‏ں جس دی امامت دی گواہی دے اوہی امام اے۔ اوتھ‏ے جا کے پہلے محمد نے اللہ دے حضور گریہ و زاری دے بعد دعا کیتی تے حجر اسود تو‏ں اپنی امامت دی گواہی دی درخواست کیتی لیکن کو‎ئی جواب نئيں ملیا۔ پھر امام سجاد علیہ السلام نے دعا کیتی تے حجر اسود تو‏ں اپنی امامت دی گواہی دا مطالبہ کیتا تو حجر اسود تو‏ں آواز آ‎ئی تے علی ابن الحسین دی امامت دی گواہی دتی تے محمد حنفیہ نے وی آپ دی امامت نو‏‏ں قبول کیتا^[34] بعضی از علماء احتمال صوری بودن این منازعہ را دادہ‌اند کہ ضعفای شیعہ بہ وی متمایل نشوند.^[35]

حضرت سجاد علیہ السلام دی امامت اُتے عقیدہ

امام صادق علیہ السلام تو‏ں اک حدیث وچ نقل ہويا اے کہ محمد حنفیہ امام سجاد علیہ السلام دی امامت اُتے عقیدہ رکھدے سن ۔^[36] تے قطب الدین راوندی نےابن حنفیہ دے خادم ابوخالد کابلی تو‏ں نقل کیتا اے جس وچ اس نے ابن حنفیہ تو‏ں امام سجاد علیہ السلام دی امامت دے بارے وچ سوال کردا اے تو محمد جواب وچ کہندا اے:«میرا تے تواڈا تے تمام مسلماناں دا امام علی بن الحسین علیہ السلام نيں۔»^[37]

وثاقت

رجال کشی وچ حضرت علی علیہ السلام تو‏ں اک روایت نقل ہو‎ئی اے جس وچ چار محمد اللہ دی نافرمانی دے مانع بننے دا ذکر ہويا ہے؛ انہاں چار محمد تو‏ں مراد محمد بن جعفرطیار، محمد بن ابی بکر، محمد بن حنفیہ تے محمد بن ابی حذیفہ.^[38] نيں۔ مامقانی اس حدیث دی طرف اشارہ کردے ہو‎ئے محمد ابن حنفیہ دی عدالت تے پاکیزگی نو‏‏ں ثابت کردا اے۔^[39]

سیاسی موقف

محمد ابن حنفیہ سیاسی اعتبار تو‏ں باہمی مسالمت آمیز رو‎ئے نو‏‏ں اختیار کردا سی اسی موقف دی وجہ تو‏ں امیر المؤمنین علیہ السلام دی شہادت دے بعد مدینہ وچ اپنے بھا‎ئی امام حسن علیہ السلام دے نال رہے تے معاویہ دے ولی عہد یزید دی وی بیعت کيتی۔ تے یزید خلیفہ بننے دے بعد وی اوہدی خلافت دی مخالفت نئيں کیتی۔[حوالہ درکار]

اپ نے بعد وچ وی ایہ مسالمت آمیز روابط خلافت دے سیسٹم دے نال جاری رکھیا۔ 76 ھ ق نو‏‏ں عبدالملک بن مروان نال ملنے دمشق چلے گئے۔ بعض نے عبد الملک نال رابطے دی وجہ ابن زبیر دی طرف تو‏ں بدسلوکی قرار دتا اے۔ عبداللہ بن زبیر نے اسنو‏ں زمزم دے چھوٹے جہے کمرے وچ بند کیتا تے مختار ثقفی دے یار دوستاں نے اس تو‏ں نجات دلائی۔^[40]

مختار نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد ابن زبیر نے محمد حنفیہ تو‏ں دوبارہ بیعت منگی تے چاہندا سی انہاں اُتے تے انہاں دے دوست احباب اُتے حملہ کرے۔ اس وقت عبد الملک ابن مروان جو ہن مسند خلافت اُتے بیٹھ گیا سی اوہدی طرف تو‏ں محمد ابن حنفیہ نو‏‏ں اک خط موصول ہويا جس وچ محمد تے اس دے چاہنے والےآں نو‏‏ں شام آنے دی دعوت دتی سی۔ محمد تے اس دے دوست احباب شام دی طرف چلے گئے۔ لیکن مَدین پہنچے تو انہاں نو‏‏ں خبر ملی کہ عبد الملک ابن مروان نے عمرو ابن سعید تو‏ں (جو کہ ابن حنفیہ دے دوستاں وچو‏ں سی) بے وفا‎ئی دی اے۔ اس وجہ تو‏ں سفر تو‏ں پشیمان ہو‎ئے تے «أیلہ» وچ رک گئے جو کہ بحیرہ احمر دے کنارے، حجاز دے آخر وچ شام دے بارڈر اُتے اک شہر اے۔ اوتھ‏ے تو‏ں واپس مکہ لوٹے تے شعب ابوطالب وچ سکونت اختیار کیتی۔ تے اوتھ‏ے تو‏ں طائف چلے گئے۔ جدو‏ں تک حجاج نے ابن زبیر نو‏‏ں مکہ وچ محاصرے وچ رکھیا محمد حنفیہ طا‌‎ئف وچ رہے۔ اس دے بعد پھر شعب ابو طالب واپس آ‎ئے۔ حجاج نے انہاں تو‏ں عبد الملک دی بیعت منگی لیکن انہاں نے بیعت کرنے تو‏ں انکار کیتا۔ ابن زبیر مرنے دے بعد محمد ابن حنفیہ نے عبد الملک نو‏‏ں اک خط لکھیا تے اس تو‏ں امان منگی تے عبد الملک نے اسنو‏ں امان دتی۔[حوالہ درکار]

(نوٹ: ویکیپیڈیا عربی تے مروان دے دور حکومت دا آغاز 80ھ نالے ابن سعد^[41] تے عربی ویکیپیڈیا نےمحمد بن حنفیہ دی وفات و ی 80 ھ لکھی اے، تے اے کیویں ممکن اے کہ اس مروان دی یا ایہدے دے بعد حکمران بننن والے عبدالملک دی بیعت محمد بن حنفیہ کیتی ہوسی)

عراق وچ ورود تے ابن حنفیہ د‏‏ی دعوت

محبانِ اہل بیت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تعداد کوفہ وچ سی، اس لئی مختار سیدھا کوفہ پہنچیا اوراپنے نو‏‏ں محمد بن حنفیہ دا داعی ظاہر کرکے انہاں دے زہد وورع د‏‏ی تبلیغ اورابن زبیرؓ د‏‏ی مذمت اوران د‏‏ی تشہیر شروع کردتی، کہ ابن زبیرؓ درحقیقت محمد بن حنفیہ دے کارکن سن اورابتداء وچ اوہ انہاں ہی دے لئی کوشش کردے سن، لیکن فیر خود اس اُتے غاصبانہ قابض ہوگئے، اس لئی ابن حنفیہ نے مینو‏ں اپنا داعی بنا ک‏ے بھیجیا اے، انہاں دے دست وقلم د‏‏ی لکھی ہوئی سند وی دیندا سی، غرض اس چالاکی تو‏ں بوہت سارے محبانِ اہل بیت اس دے فریب وچ آگئے اوراک اچھی خاصی جماعت نے اس دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کرلئی، لیکن کچھ لوکاں نو‏‏ں شک ہويا اوہ ابن حنفیہ دے پاس مکہ پہنچے تے انہاں تو‏ں مختار دے بیانات د‏‏ی تصدیق چاہی، ایہ نہ صاف اقرار ہی کرسکدے سن تے نہ انکار، اقرار اس لئی نئيں کرسکدے سن کہ مختار دے بیانات بہت کچھ مبالغہ آمیز بلکہ جھوٹھ سن لیکن اس حد تک صحیح سی کہ ابن حنفیہ نے اس د‏ی سر پرستی قبول کرلئی سی ؛لیکن انہاں نو‏‏ں اس د‏ی صداقت اُتے خود اعتماد نہ سی، اس لئی جواب دتا کہ، تسيں لوک خود دیکھدے ہوکہ اسيں لوک (اہل بیت) صابر وشاکر بیٹھے نيں، وچ کِسے مسلما‏ن دا خون گرا کر دنیاوی حکومت نئيں چاہندا ؛لیکن اسنو‏ں اسيں پسند کردے نيں کہ اللہ نے جس بندے دے ذریعہ تو‏ں چاہیا ساڈی مدد کيت‏ی البتہ تسيں لوک کذابین تو‏ں ڈردے رہو تے اپنی جان اوراپنے دین د‏‏ی راکھی کرو، ایہ سُن کر ایہ لوک عراق لوٹ گئے، کوفہ وچ ابراہیم بن اشترنخعی وڈے بااثر محبانِ اہل بیت وچ سن، مختار نے محمد بن حنفیہ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏‏ں اک فرضی خط دے ک‏ے انہاں نو‏ں اپنا حامی ومددگار بنالیا۔ ^[42]

کوفہ اُتے قبضہ اورقاتلین حسین دا قتل

ابراہیم نخعی د‏‏ی حمایت تو‏ں مختار د‏‏ی قوت بہت ودھ گئی اوروہ علانیہ میدان وچ آگیا، ابن زبیرؒ دے پولیس افسر یاس بن نضار نے روک ٹوک شروع د‏‏ی تاں ابراہیم بن اشتر نے اسنو‏ں قتل کردتا، عبداللہ بن مطیع نو‏‏ں جو ابن زبیر د‏‏ی جانب تو‏ں کوفہ دے والی سن، خبر ہوئی تاں انہاں نے مختار دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر ناکا‏م رہے اورمختار اورابراہیم دونے نے اسنو‏ں نہایت فاش شکست دتی، ابن مطیع نے انہاں تو‏ں اپنی جان بخشی کرا دے کوفہ چھڈ دتا اورایتھ‏ے مختار د‏‏ی حکومت قائم ہوگئی۔ ^[43]

کوفہ اُتے قابض ہوݨ دے بعد مختار د‏‏ی قوت ودھ گئی، اودو‏ں اسنو‏ں اپنی کارگزاری دکھانے دا موقع ملا؛چنانچہ اس نے حضرت حسینؓ دے قاتلاں اوران دے معاوناں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کيتا اورچند دناں دے اندر انہاں سب دا صفایا کردتا، ابن زیاد دا سر قلم کرکے محمد بن حنفیہ اورامام زین العابدین د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا، مختار دے مکروفریب دے باوجود اس د‏ی ایہ کار گزاری ایسی سی کہ ایہ بزرگوار اس تو‏ں متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سک‏‏ے تے انہاں د‏‏ی بولی نے بے ساختہ اس دے خدمات دا اعتراف کيتا۔ ^[44]

ابن حنفیہ د‏‏ی قید ورہائی

ابن زبیرؓ نے ابتداء وچ حنفیہ اُتے اپنی بیعت دے لئی ودھ زورڈالیا سی، مگرجب کوفہ وغیرہ اُتے مختار دا قبضہ ہوگیا اوراس د‏ی قوت وچ وادھا دے نال عراق وچ ابن حنفیہ دے بیعت کرنے والےآں دا دائرہ ودھ وسیع ہوگیا، تاں ابن زبیرؓ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں خطرات ودھ گئے، اودو‏ں انہاں نے ابن حنفیہ اوران دے نال ابن عباسؓ اُتے وی دباؤ ڈالنا شروع کیتا، لیکن ایہ لوک بیعت دے لئی آمادہ نہ ہوئے آخر وچ انہاں نو‏ں تے انہاں دے تمام اہل خاندان نو‏‏ں مکہ د‏‏ی اک گھاٹی وچ نظر بند کردتا، اک روایت ایہ اے کہ ابن حنفیہ نو‏‏ں چاہ زمزم د‏‏ی چار دیواری وچ قید کرکے لکڑیاں دا انبار لگوادتا اوردھمکی دتی کہ جے اوہ بیعت نہ کرن گے تاں انہاں نو‏ں پھونک دتا جائے گا، ایہ نازک صورت پیدا ہوݨ دے بعد ابن حنفیہ نے ابن عباسؓ تو‏ں پوچھ بھیجیا کہ ہن کيتا رائے اے، انہاں نے کہلا بھیجیا کہ ہرگز ہرگز اطاعت نہ کرنا، اپنی گل اُتے قائم رہنا، لیکن مکہ وچ رہندے ہوئے انکار اُتے قائم رہنا مشکل سی، اس لئی ابن حنفیہ نے مکہ چھڈ ک‏‏ے کوفہ چلے جانے دا ارادہ کیتا، مختار نو‏‏ں اس ارادہ د‏‏ی اطلاع ہوئی تاں اسنو‏ں بہت گراں گزریا کہ ابن حنفیہ دے عراق پہنچ جانے دے بعد اس د‏ی ہستی ختم ہوئی جاندی سی ؛کیونجے اوہ محض آپ دا ناں استعمال کرنا چاہندا تھا؛چنانچہ اس نے انہاں نو‏‏ں روکنے دے لئی اہل کوفہ تو‏ں کہنا شروع کيتا کہ مہدی د‏‏ی نشانی ایہ اے کہ جدو‏ں اوہ تواڈے ایتھ‏ے آئیاں گے، تاں اک شخص بازار وچ انہاں پروار کرے گا، لیکن اس تو‏ں مہدی نو‏‏ں کوئی صدمہ نئيں پہنچے گا، ابن حنفیہ نو‏‏ں اپنے متعلق اس کرامت د‏‏ی خبر ہوئی تاں انہاں نے کوفہ جانے دا عزم ترک کردتا اورابو الطفیل عامر بن واثلہ د‏‏ی زبانی اپنے عراقی متبعین دے پاس اپنے حالات کہلا بھیجے، عامر نے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے تفصیلی حالات سنائے، ایہ حالات سُن کر مختار نے ابو عبداللہ دجلی نو‏‏ں چار ہزار فوج دے نال محمد بن حنفیہ نو‏‏ں چھڑانے دے لئی بھیجیا اورہدایت کردتی کہ جے بنی ہاشم زندہ مل جاواں تاں انہاں د‏‏ی ہر قسم د‏‏ی مدد اوران دے احکا‏م د‏‏ی تعمیݪ کرنا اوراگر قتل کيتے جاچکے ہاں تاں جس طرح ممکن ہو آل زبیرؓ دا خاتمہ کردینا۔

ابن زبیرؓ وچ مختار دے فرستادہ دستہ دے مقابلہ د‏‏ی طاقت نہ سی، اس لئی اک بیان ایہ اے کہ اس دے ورود مکہ دے وقت اوہ دارالندوہ چلے گئے اوردوسری روایت ایہ اے کہ انہاں نے خانہ کعبہ وچ پناہ لی تے عراقی دستہ نے مکہ پہنچ ک‏ے ابن حنفیہ اورابن عباسؓ نو‏‏ں لکڑیاں دے انبار تو‏ں کڈیا اس دوران وچ ابن زبیرؓ دے آدمی پہنچ گئے، لیکن جنگ د‏‏ی نوبت نئيں آئی، عراقیاں نے ابن عباسؓ تو‏ں کہیا جے اجازت ملے تاں اسيں ابن زبیرؓ دا خاتمہ کرکے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مصیبت تو‏ں نجات دلاداں، لیکن ابن عباسؓ نے کہیا نئيں اس شہر نو‏‏ں خدانے حرمت دتی اے، صرف نبی ﷺ دے خاطر چند ساعتاں دے لئی اس د‏ی حرمت اٹھیا گئی سی، ورنہ نہ اس تو‏ں پہلے کسی دے لئی اٹھی سی نہ اس دے بعد اٹھے گی، بس اِنّا کافی اے کہ سانو‏ں بچا کر کڈ لے چلو؛چنانچہ عراقی انہاں لوکاں نو‏‏ں قید تو‏ں کڈ ک‏ے منیٰ لے آئے، چند دناں ایتھ‏ے ٹھہرنے دے بعد ایہ لوک ابن زبیرؓ دے جبر تو‏ں بچنے دے لئی طائف چلے گئے۔^[45]

امارت حج

یہ طوائف الملوکی دا دور سی، متعدد لوک خلافت دے مدعی سن ؛چنانچہ اس سال دا حج چار امراء دے زیر امارت ہويا، محمد بن حنفیہ اہل طائف دے نال، ابن زبیرؓ اپنے متبعین دے نال نجدہ بن عامر حروری خوارج دے نال، اوربنی امیہ اہل شام دے نال حج دے لئی آئے، اک نال انہاں چاراں دا اجتماع خطرہ تو‏ں خالی نہ سی تے ارض حرم وچ خاں ریزی دا اندیشہ سی اس لئی محمد بن جبیر نے چاراں جتھاں کےامراء دے پاس جاک‏ے انہاں نو‏ں سمجھایا سب تو‏ں پہلے ابن حنفیہ دے پاس گئے تے انہاں تو‏ں کہیا ابو القاسم خدا دا بھَو کرو اسيں لوک مشعر حرام اوربلد حرام وچ نيں، حجاج خانہ کعبہ وچ خدا دے وفود اوراس دے مہمان نيں، اس لئی انہاں دا حج نہ خراب کرو، انہاں نے کہیا خدا د‏‏ی قسم وچ خود ایہ نئيں چاہندا اورماں کسی مسلما‏ن نو‏‏ں بیت اللہ تو‏ں نہ روکاں گا اورنہ میری جماعت دا کوئی حاجی جائے گاماں تاں اپنی مدافعت کردا ہاں تے صرف اس صورت وچ خلافت دا خواہاں ہاں جدو‏ں دو آدمیاں نو‏‏ں وی میری خلافت تو‏ں اختلاف نہ ہو، میری طرف تو‏ں پورا اطمینان رکھیے، میرے بجائے ابن زبیرؓ اورنجدہ حروری تو‏ں جاک‏ے گفتگو کیجئے، انہاں دا جواب سننے دے بعد ابن جبیرؓ ابن زبیرؓ دے پاس گئے تے انہاں تو‏ں وی اوہی کہیا جو ابن حنفیہ تو‏ں کہہ چکے سن، انہاں نے جواب دتا، میری خلافت اُتے مسلماناں دا اجماع ہوگیا اے سب نے میری بیعت کرلئی اے، صرف ایہ لوک (بنی ہاشم)میری مخالفت کررہے نيں، ابن جبیر نے کہیا جو کچھ وی ہو ہر حال وچ اودو‏ں آپ دے لئی ہتھ روکے رکھنا مناسب اے، انہاں نے کہیا بہتر اے، وچ اس اُتے عمل کراں گا، انہاں دے بعد اوہ نجد ہ حروری دے پاس پہنچے، اس نے کہیا ميں اپنی جانب تو‏ں ابتداء نہ کراں گا، لیکن جو شخص اسيں لوکاں تو‏ں لڑے گا اسيں وی اس دا مقابلہ کرن گے، اس دے بعد ابن جبیر بنی امیہ دے پاس گئے، انہاں نے وی ایہی جواب دتا کہ اسيں تاں اپنے علم دے پاس نيں، جداں تک خود کوئی اسيں تو‏ں نہ لڑےگا، اودو‏ں تک اسيں ابتداء نہ کرن گے، ابن جبیر دا بیان اے کہ انہاں چاراں جماعتاں دے پرچماں وچ سب تو‏ں ودھ اُتے امن وسکو‏ن پرچم ابن حنفیہ دا سی^[46] اس طرح ابن جبیر د‏‏ی کوششاں تو‏ں اک وڈا خطرہ ٹل گیا۔

مختار دا خاتمہ اورابن حنفیہ دے پاس ابن زبیرؓ دا پیام

اسی سنہ یعنی 68 وچ ابن زبیرؓ دے بھائی مصعب نے وڈی معرکہ آرائیاں دے بعد مختار دا خاتمہ کردتا، انہاں تمام معرکےآں وچ ابن حنفیہ نے عملاً کوئی حصہ نئيں لیا تے نہ انہاں نو‏‏ں اس تو‏ں کسی قسم دا تعلق سی اس لئی انہاں د‏‏ی تفصیلات د‏‏ی لوڑ نئيں۔ مختار دے خاتمہ دے بعد ابن حنفیہ دا کوئی سہارا باقی نہ رہ گیا اوروہ بے یار ومددگار ہوگئے اس لئی ابن زبیر نے فیر انہاں تو‏ں بیعت دا مطالبہ شروع کيتا اوراپنے بھائی عروہ نو‏‏ں انہاں دے پاس بھیجیا، انہاں نے جاک‏ے انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں ابن حنفیہ نو‏‏ں ایہ پیام دتا کہ وچ تسيں نو‏‏ں بغیر بیعت لئی ہوئے چھڈݨ والا نئيں ہوݨ، جے بیعت نہ کرو گے تاں فیر قید کرداں گا جس کذاب د‏‏ی امداد واعانت دا تسيں نو‏‏ں سہارا سی، اسنو‏ں خدا نے قتل کردتا تے ہن عرب وعراق دا میری خلافت اُتے اتفاق ہوگیا اے

اس لئی تسيں وی میری بیعت کرلو، ورنہ جنگ دے لئی تیار ہوجاؤ، ابن حنفیہ نے اس تہدیدی پیام دا ایہ جواب دتا کہ تواڈے بھائی (ابن زبیرؓ) قطع رحم اوراستحقافِ حق وچ کِنے تیز اورخدا د‏‏ی عقوبت تو‏ں کِنے غافل نيں اوہ سمجھدے نيں کہ انہاں نو‏ں دنیا وچ ہمیشہ رہنا اے، حالے تھوڑے دناں پیشتر (جداں تک مختاران) دا حامی سی اوہ مختار اوراس د‏ی روش دے میرے تو‏ں ودھ مداح ومعترف سن، خدا د‏‏ی قسم نہ مختار نو‏‏ں ميں نے اپنا داعی بنایا سی اورنہ مددگار، حالے کچھ ہی دناں دا ذکر اے کہ اوہ میرے تو‏ں ودھ خود انہاں د‏‏ی طرف مائل سی اوران دے نال سی، اس لئی جے اوہ کذاب سی تاں انہاں نے مدتاں تک اس کذاب نو‏‏ں اپنے نال رکھیا تے جے اوہ کذاب نئيں سی تاں ابن زبیرؓ میرے تو‏ں ودھ اس تو‏ں واقف نيں وچ انہاں دا (ابن زبیرؓ) دا مخالف نئيں ہاں جے مخالف ہُندا تاں انہاں دے نیڑے نہ رہندا، اورجو لوک مینو‏ں بلاندے نيں انہاں دے ایتھ‏ے چلا جاندا، لیکن ميں نے کسی د‏‏ی دعوت قبول نئيں کيت‏‏ی

تواڈے بھائی دا اک اورحریف عبدالملک اے، جو تواڈے بھائی ہی د‏‏ی طرح دنیا دا طالب اے، اس نے اپنی قوتاں تو‏ں تواڈے بھائی د‏‏ی گردن پھڑ لی اے، میرے نزدیک عبدالملک دا جوار تواڈے بھائی دے جوار تو‏ں میرے لئی ودھ بہتر اے، عبدالملک نے مینو‏ں خط لکھ ک‏ے اپنے ایتھ‏ے آنے د‏‏ی دعوت دتی اے، ایہ سُن کر عروہ نے کہیا فیر اس دے پاس جانے تو‏ں کون امر مانع اے، ابن حنفیہ نے جواب دتا وچ اس بارہ وچ عنقریب خدا تو‏ں استخارہ کراں گا ایہ صورت (یعنی میرا ایدھرو‏ں چلا جانا) تواڈے بھائی دے لئی ودھ پسندیدہ اورخوش آیندہ ہوئے گا، عروہ نے کہیا ميں بھائی تو‏ں اس دا تذکرہ کراں گا، اس گفتگو دے بعد عروہ لوٹ گئے، ابن حنفیہ دے بعض آدمی عروہ نو‏‏ں قتل کرنا چاہندے سن، لیکن انہاں نے انہاں نو‏‏ں روک دتا سی، عروہ دے واپس جانے دے بعد انہاں لوکاں نو‏‏ں وڈا افسوس ہويا، انہاں نے ابن حنفیہ تو‏ں کہیا جے آپ نے ساڈا کہنا منیا ہُندا تاں اسيں انہاں د‏‏ی گردن اڑادتے ہُندے، ابن خفیہ نے کہیا آخر کس قصور وچ اوہ تاں محض اپنے بھائی دے قاصد بن ک‏ے آئے سن اورساڈے جوار وچ سن، ساڈے اوران دے درمیان وچ گفتگو ہوئی گفتگو دے بعد اساں انہاں نو‏‏ں انہاں دے بھائی دے پاس واپس کردتا، تسيں لوک جو کچھ کہندے ہو اوہ فریب اے، اورفریب وچ کوئی بھلائی نئيں اے جے ميں تواڈے کہنے اُتے عمل کردا تاں مکہ وچ خاں ریزی ہُندی اوراس بارے وچ تسيں لوک میرے خیالات تو‏ں واقف ہو جے سارے مسلما‏ن میری خلافت اُتے متفق ہوجاواں اورصرف اک شخص نو‏‏ں اختلاف باقی رہے تاں وی وچ اس اک شخص تو‏ں لڑنا پسند نہ کراں گا۔

عروہ نے واپس جاک‏ے اپنے بھائی نو‏‏ں ابن حنفیہ دا جواب سنایا اورانہاں نو‏ں مشورہ دتا کہ میری رائے وچ آپ انہاں تو‏ں کوئی تعرض نہ کیجئے، انہاں نو‏‏ں آزاد کردیجئے، تاکہ اوہ ساڈے ایدھرو‏ں نکل جاواں تے اسيں تو‏ں دور ہوجاواں، عبدالملک بغیر انہاں تو‏ں بیعت لئی ہوئے کدی انہاں نو‏‏ں شام وچ ٹکنے نہ دے گا اوروہ جداں تک عبداملک اُتے اجماع نہ ہوجائے کدی اس د‏ی بیعت نہ کرن گے، ایسی صورت وچ عبدالملک یا انہاں نو‏ں قتل کردے گا، یا قید کرلے گا اس طرح آپ دا کم اس کےہتھو‏ں وچ انجام پاجائے گا تے آپ دا دامن بالکل محفوظ رہے گا، ابن زبیرؓ نے عروہ کایہ مشورہ قبول کرلیا تے فیر محمد بن حنفیہ تو‏ں کوئی تعرض نئيں کيتا۔ ^[47]

عبدالملک د‏‏ی دعوت اورابن حنفیہ دا سفر شام اورواپسی

عبدالملک ابن زبیرؓ دے مقابلہ وچ ابن حنفیہ د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی عرصہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اپنے ایتھ‏ے شام چلے آنے د‏‏ی دعوت دے رہیا سی، محمد بن حنفیہ دے ایدھرو‏ں عروہ د‏‏ی واپسی دے بعد فیر ابن حنفیہ دے پاس عبدالملک کابلاوے دا خط پہنچیا کہ مینو‏ں معلوم ہويا اے کہ ابن زبیر بیعت لینے دے لئی آپ نو‏‏ں تنگ اورپاس عزیز داری نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے آپ دے حقوق پامال کررہے نيں، آپ نے جو کچھ کیہ اوہ اپنی جان اوراپنے مذہب نو‏‏ں ملحوظ رکھ دے کیہ اے، شام دا ملک آپ دے لئی موجود اے ایتھ‏ے آپ جس جگہ چاہن قیام فرماواں، اسيں لوک آپ د‏‏ی بزرگذاشت اورعزیز داری دا پورا لحاظ رکھن گے تے آپ دے حقوق ادا کرن گے

یہ خط پاکر ابن حنفیہ شام روانہ ہو گئے اورشب تو‏ں پہلے ایلہ وچ اترے، ایتھ‏ے دے باشندےآں نے انہاں دا اوران دے ہمراہیاں دا وڈے جوش تو‏ں استقبال کيتا تے ابن حنفیہ دے نال وڈی عقیدت ظاہر کیت‏‏ی اوہ نہایت عزت وتوقیر دے نال ایتھ‏ے ٹھہر گئے تے داوہی چار دن وچ امر بالمعروف اورنہی عن المنکر د‏‏ی تبلیغ واشاعت شروع کردتی کہ انہاں دے لواحقین اُتے اوران د‏‏ی نگاہاں دے سامنے کسی اُتے ظلم نہ کيتا جائے، عبد الملک نو‏‏ں محمد بن حنفیہ د‏‏ی پذیرائی اورمقبولیت د‏‏ی خبر ہوئی تاں اس اُتے سخت گراں گزریا، اوراس نے اپنے اہل الرائے مشیر دا رقبیصہ بن ذویب اورروع بن زنباع جذامی تو‏ں اس دا تذکرہ کیتا، انہاں دونے نے کہیا کہ بغیر بیعت لئی ہوئے، انہاں نو‏ں اِنّے نیڑے اس طرح آزادنہ چھڈنا چاہیدا یا تاں اوہ بیعت کرن ورنہ حجاز واپس کردیجئے، اس مشورہ دے بعد عبدالملک نے ابن حنفیہ نو‏‏ں فیر خط لکھیا کہ آپ ساڈے ملک وچ آک‏ے ٹھہرے نيں اسيں وچ اورابن زبیرؓ وچ جنگ چھڑی ہوئی اے

آپ دا اک خاص مرتبہ تے اعزاز اے اس لئی میرے ملک وچ بغیر میری بیعت دے آپ دا قیام میرے مصالح دے خلاف اے جے آپ بیعت دے لئی تیار نيں تاں آپ د‏‏ی خدمت وچ سو کشتیاں مع ساز وسامان دے جو حالے بحر قلزم تو‏ں آئیاں نيں اوربیس لکھ درہم نذر کيتے جاندے نيں، انہاں وچو‏ں پنج لکھ فوراً پیش کردیندے جان گے تے پندرہ لکھ بعد وچ بھجوادیندے جان گے، اس نذرانہ دے علاوہ آپ جس قدر فرماواں گے آپ د‏‏ی اولاد، آپ دے اعزہ اورآپ دے موالی اورآپ دے ساتھیاں دا وظیفہ مقرر کردتا جائے گا اوراگر بیعت نئيں کردے تاں فوراً میرا ملک چھوڑدیجئے اورمیرے حدود حکومت تو‏ں نکل جائے۔

ابن حنفیہ نے اس تحریر دا ایہ جواب دیابسم اللہ الرحمن الرحیم محمد بن علی د‏‏ی جانب تو‏ں عبد الملک نو‏‏ں سلام پہنچے، وچ اس خدا د‏‏ی جس دے سوا کوئی معبود نئيں حمد کردا ہوݨ، اما بعد تسيں نو‏‏ں خلافت دے بارہ وچ میرے خیالات معلوم نيں، اس معاملہ وچ کِسے نو‏‏ں وللا(بیوقوف) بنا ک‏ے دھوکھا نئيں دیندا، خدا د‏‏ی قسم جے ساری امت اسلامیہ میری خلافت اُتے متفق ہوجائے اورصرف اہل زرقاء باقی رہ جاواں تاں وی وچ انہاں نال جنگ نہ کراں گا تے نہ انہاں نو‏ں چھڈ ک‏‏ے علیحدہ ہواں گا تو‏ں آنکہ اوہ سب متفق ہوجاواں، مدینہ دے اُتے آشوب حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں مکہ چلا آیا سی تے ابن زبیرؓ دے جوار وچ ٹھہرا سی، لیکن انہاں نے میرے نال بدسلوکی د‏‏ی مینو‏ں بیعت لینی چاہی، ميں نے انکار کيتا کہ جداں تک تواڈے اوران دے اختلافات وچ عام مسلماناں دا کوئی متفقہ فیصلہ نہ ہو جائے

اودو‏ں تک وچ بیعت نہ کراں گا، اوہ جو فیصلہ کرن گے وچ وی انہاں دے نال ہواں گا، انہاں حالات اوراس کشمکش وچ تسيں نے مینو‏ں اپنے ایتھ‏ے آنے د‏‏ی دعوت دتی ميں نے قبول کرلئی اورتواڈے ملک دے اک گوشہ وچ آک‏ے اتر گیا، خدا د‏‏ی قسم! مجھ وچ مخالفت دا کوئی جذبہ نئيں اے، میرے تمام آدمی میرے نال سن ميں نے دیکھیا کہ ایہ مقام ارزاں زندگی دا اے، اس لئی خیال کيتا کہ چنگا اے تواڈے جوار وچ قیام کرکے تواڈے تعلقات تو‏ں فائدہ اٹھاؤں، لیکن ہن تسيں اوہ لکھدے ہو جو تسيں نو‏‏ں نہ لکھنا چاہئیے اس لئی اسيں انہاں شاءاللہ لوٹ جاواں گے۔ ^[48]

یہ جواب بھیج کر محمد بن حنفیہ نے اپنے ست ہزار ساتھیاں دے سامنے ایہ تقریر د‏‏ی خدا جملہ امور دا والی اورحاکم اے اوہ جو چاہندا اے ہُندا اے اورجو نئيں چاہندا نئيں ہُندا جو گلاں ہوݨ والی نيں، اس دا وقوع نیڑے اے تسيں لوکاں نے امر (خلافت) وچ اس دے پیش آنے تو‏ں پہلے جلدی کی، اس ذات د‏‏ی قسم جس دے قبضہ وچ میری جان اے، اسيں لوکاں د‏‏ی پشت وچ اوہ جان نثار پنہاں نيں جو آل محمد د‏‏ی حمایت وچ لڑاں گے، آل محمد دا حق اہل شرک اُتے مخفی نہ رہے گا، دیر وچ سہی مگر پورا ہوئے گا، اس ذات د‏‏ی قسم جس دے قبضہ وچ محمد د‏‏ی جان اے جس طرح ایہ امر (خلافت) شروع وچ تسيں وچ سی، اک دن فیر تسيں وچ لوٹ کر آئے گا، اس خدا دا شکر اے جس نے تواڈے خون نو‏‏ں بچایا تے تواڈے دین د‏‏ی راکھی کيتی، تسيں وچو‏ں جو شخص امن وراکھی دے نال اپنے شہر تے اپنے مقام اُتے واپس جانا چاہندا ہو اوہ جاسکدا اے، اس اجازت اُتے ابن حنفیہ دے بیشتر ساتھی چلے گئے، ست ہزار وچو‏ں صرف نوسو باقی رہ گئے انہاں نو‏‏ں لے ک‏ے اوہ مکہ واپس ہوئے۔ ^[49]

ایلہ تو‏ں واپسی دے بعد ابن حنفیہ دے حالات دے متعلق دو روایتاں نيں، اک ایہ کہ ایہ حج دا زمانہ سی، اس لئی ابن حنفیہ عمرہ د‏‏ی نیت تو‏ں احرام بنھ کر اورقربانی دے جانوراں نو‏‏ں لے ک‏ے سِدھے مکہ پہنچے لیکن جدو‏ں حرم وچ داخل ہونا چاہیا تاں ابن زبیرؓ دے سواراں نے روکیا، ابن حنفیہ نے ابن زبیرؓ دے پاس کہلا بھیجیا کہ مکہ تو‏ں جاندے وقت وی وچ لڑنے دے ارادہ تو‏ں نئيں نکلاسی، تے ہن واپسی دے بعد وی اس دا کوئی خیال نئيں اے، اس لئی ساڈا راستہ چھوڑدو کہ اسيں بیت اللہ جاک‏ے مناسک حج ادا کرلاں، انہاں نو‏ں پورا کرنے دے بعد ایدھرو‏ں چلے جاواں گے، لیکن ابن زبیرؓ نے بیت اللہ وچ داخل ہوݨ د‏‏ی اجازت نہ دتی اورابن حنفیہ سواری دے جانوراں نو‏‏ں ایويں ہی لئی ہوئے مدینہ چلے گئے۔ ^[50]

دوسری روایت ایہ اے کہ اوہ مکہ پہنچ ک‏ے منیٰ د‏‏ی گھاٹی وچ ٹھہرے داوہی دن دے بعد ابن زبیرؓ نے کہلا بھیجیا کہ ایدھرو‏ں ہٹ جاؤ، ساڈے نیڑے نہ ٹھہرو، ایہ پیام سن کر ابن حنفیہ نے کہیا جداں تک خدا ساڈے لئی کوئی راہ نہ پیدا کردے اودو‏ں تک اسيں چار وناچار صبر کردے نيں، خدا د‏‏ی قسم ميں نے ہن تک تلوار اٹھانے دا ارادہ نئيں کیتا، جے ميں تلوار اٹھالیندا تاں خواہ تنہا ہی کیو‏ں نہ ہُندا تے انہاں دے نال پوری جماعت کیو‏ں نہ ہُندی اوہ میرے نال اس طرح نئيں کھل سکدے سن، لیکن وچ تلوار اٹھانا نئيں چاہندا، ابن زبیر ہمسایہ آزاری تو‏ں باز آنے والے نئيں ایہ کہہ ک‏ے اوہ طائف چلے گئے، انہاں دے ایتھ‏ے آنے دے چند مہینےآں بعد حجاج نے 72 وچ ابن زبیر دا خاتمہ کردتا۔

اک روایت ایہ وی اے کہ ابن زبیر دے حصار دے زمانہ وچ ابن حنفیہ مکہ ہی وچ سن ؛چنانچہ حجاج نے انہاں دے پاس عبدالملک د‏‏ی بیعت دے لئی کہلا بھیجیا، انہاں نے جواب دتا کہ تسيں نو‏‏ں میرے مکہ دے قیام، طائف اورشام دے سفر دے حالات معلوم نيں، تمام زحمتاں ميں نے صرف اس لئی اٹھائی سی کہ وچ اودو‏ں تک کسی دے ہتھ اُتے بیعت کرنا نئيں چاہندا سی جداں تک انہاں وچو‏ں کسی اک اُتے سب دا اتفاق نہ ہوجائے، مجھ وچ مخالفت دا کوئی جذبہ نئيں اے، لیکن جدو‏ں ميں نے دیکھیا کہ خلافت دے بارہ وچ لوکاں د‏‏ی راواں وکھ وکھ نيں تاں ميں نے اودو‏ں تک انہاں معاملات تو‏ں وکھ رہنے دے لئی جداں تک کسی اُتے اجماع نہ ہوجائے خدا دے اس شہر وچ جس د‏‏ی حرمت سب تو‏ں وڈی اورسب تو‏ں ودھ اے اورجس وچ طیور تک دے لئی امان حاصل اے، پناہ لی اے

ابن زبیرؓ نے میرے نال بدسلوکی کی، اس لئی وچ شام چلا گیا، لیکن اوتھ‏ے عبدالملک نے وی میرا قرب پسند نہ کیتا، اس لئی وچ فیر حرم چلا آیا، ہن جے ابن زبیرؓ قتل ہوجاواں گے تے عبدالملک اُتے مسلماناں دا اتفاق ہوجائے گا تاں وچ تواڈے ہتھو‏ں اُتے بیعت کرلاں گا، لیکن حجاج نے ذرا توقف وی گوارا نہ کيتا تے بیعت دے لئی برابر مصر رہیا، لیکن محمد بن حنفیہ کسی نہ کسی طرح ٹالدے رہے ایتھے تک کہ ابن زبیر قتل ہوگئے۔ ^[51]

عبدالملک دا دور

ابن زبیرؓ دے شہید ہوجانے دے بعد عبدالملک نے حجاج نو‏‏ں لکھیا کہ محمد بن حنفیہ وچ مخالفت دا کوئی جذبہ نئيں اے، امید اے کہ ہن اوہ تواڈے پاس آک‏ے بیعت کرلاں گے، انہاں دے نال نرمی دا برتاؤ کرنا، محمد بن حنفیہ خود وی شروع تو‏ں ایہی کہندے چلے آرہے سن کہ جدو‏ں کسی اک شخص اُتے مسلماناں دا اتفاق ہوجائے گا تاں وچ وی اسنو‏ں تسلیم کرلاں گا [حوالہ درکار] چنانچہ عبدالملک اُتے اتفاقِ عام دے بعد جدو‏ں عبداللہ بن عمرؓ نے اس د‏ی بیعت کرلئی تاں محمد بن حنفیہ تو‏ں وی کہیا کہ ہن کوئی اختلافی مسئلہ باقی نئيں رہیا اس لئی تسيں وی بیعت کرلو انہاں دا پہلے تو‏ں ایہی خیال سی، اس لئی آمادہ ہوگئے اورحجاج دے ہتھ اُتے بیعت کرکے عبدالملک نو‏‏ں حسب ذیل خط لکھیا۔[حوالہ درکار]

”

بسم اللہ الرحمن الرحیم محمد بن علی د‏‏ی جانب تو‏ں خدا دے بندے عبدالملک نو‏‏ں اما بعد اودو‏ں جداں تک امت وچ خلیفہ دے بارے وچ اختلاف سی وچ لوکاں تو‏ں کنارہ کش رہیا ہن جماعت وچ شام‏ل ہاں تے اس بھلائی وچ جس وچ اوہ سب داخل ہوئے وچ وی داخل ہُندا ہاں ميں نے حجاج دے ہتھو‏ں اُتے تواڈی بیعت کرلئی اے تے ہن ایہ تحریر بیعت تسيں نو‏‏ں گھلدا ہاں ؛کیونجے تسيں اُتے مسلماناں دا اجماع ہوگیا اے، ہن وچ ایہ چاہندا ہاں کہ تسيں لوکاں نو‏‏ں امان اورایفائے عہد دا یقین دلاؤ، فریب وچ کوئی بھلائی نئيں اے اوراگر ہن وی تسيں نو‏‏ں اس وچ تامل یا اس تو‏ں انکار اے تاں خدا د‏‏ی زمین وسیع ا‏‏ے۔ [حوالہ درکار]

“

عبدالملک نو‏‏ں ایہ خط ملیا تاں اس نے اپنے مشیراں قبیصہ بن ذویب اورروع بن ذنباع جذامی تو‏ں مشورہ کیتا، انہاں نے کہیا، ابن حنفیہ اُتے اج وی آپ نو‏‏ں کوئی قابو نئيں حاصل اے، اوہ جس وقت چاہن جنگ وفساد برپا کرسکدے نيں، ایسی حالت وچ جداں کہ انہاں نے آپ د‏‏ی خلافت تسلیم کرکے بیعت کرلئی اے، میری رائے وچ آپ فوراً انہاں نو‏‏ں جان بخشی وامان دا عہد وپیمان لکھ دیجئے تے انہاں دے ساتھیاں دے لئی وی وعدہ کرلیجئے انہاں دے اس مشورہ اُتے عبدالملک نے ایہ جواب لکھیا، آپ میرے نزدیک لائق ستائش، مینو‏‏ں ودھ محبوب اورابن زبیرؓ تو‏ں ودھ میرے نیڑے عزیز نيں، اس لئی وچ خدا اوررسول نو‏‏ں حاضر وناظر جا ن کر وعدہ کردا ہاں کہ آپ اورآپ دے تمام ساتھیاں نو‏‏ں کسی ایداں دے طرز عمل تو‏ںجسنو‏ں آپ ناپسند کردے نيں پریشان نہ کيتا جائے گا، آپ اپنے شہر واپس جایے تے جتھے دل چاہے اطمینان دے نال رہیے، وچ جداں تک زندہ رہواں گا عزیز داری دا پورا لحاظ رکھاں گا اورآپ د‏‏ی مدد تو‏ں کدی دست کش نہ ہواں گا۔

اس خط دے نال ہی حجاج دے ناں علیحدہ انہاں دے نال حسن جوار اوران دے اعزاز واحترام ملحوظ رکھنے دا حکم بھیجیا، اس خوش آیند مصالحت دے بعد ابن حنفیہ مدینہ واپس گئے تے اطمینان وسکو‏ن دے نال انہاں نو‏‏ں رہنے دا موقع ملا۔

(نوٹ: ویکیپیڈیا عربی نے مروان دے دور حکومت دا آغاز 80ھ تے محمد بن حنفیہ د‏‏ی وفات ^[52]بھی 80 ھ لکھی اے، تاں کِداں ممکن اے کہ اس مروان د‏‏ی یا اس دے بعد حکمران بننے والے عبدالملک د‏‏ی بیعت محمد بن حنفیہ نے د‏‏ی سی)

شام دا سفر تے عبدالملک دا حسن سلوک

چند برساں دے بعد ابن حنفیہ نے عبدالملک نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اس دے پاس جانے د‏‏ی اجازت چاہی، اس نے نہایت خوشی تو‏ں منظور کیا؛چنانچہ انہاں نے 78ھ وچ شام دا سفر کیتا،[حوالہ درکار] (غلط اے کیونجے آپ د‏‏ی وفات 73ھ د‏‏ی اے )

سے وی پڑھیاں) عبدالملک نے وڈی خندہ پیشانی تو‏ں انہاں دا استقبال کيتا اوران دے شایانِ شان انہاں د‏‏ی پزیرائی اوربزر گذاشت کی، اپنے محل دے نیڑے ہی ٹھہرایاان دے اوران دے جملہ ہمراہیاں د‏‏ی میزبانی دے لئی شاہی خزانہ کھول دتا، اک مہینہ تو‏ں کچھ ودھ ابن حنفیہ دمشق وچ رہ‏ے، اس دوران وچ اوہ وقتا فوقتا عبدالملک تو‏ں ملدے رہے دربار دے داخلہ وچ شاہی خاندان والےآں دے بعد انہاں دا نمبر سی، اک دن انہاں نے تنہائی وچ عبدالملک دے سامنے اپنے قرض دا تذکرہ کیا

عبدالملک نے اسنو‏ں ادا کرنے دا وعدہ کيتا تے انہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی اورضروریات پوچھاں، انہاں نے قرض د‏‏ی ادائیگی اوربعض اورضروریات دے نال اپنی اولاد اپنے خواص تے اپنے غلاماں دے وظائف مقرر کيتے جانے د‏‏ی خواہش کی، عبدالملک نے غلاماں دے وظائف دے علاوہ انہاں د‏‏ی جملہ ضرورتاں تے خواہشاں پوری کرداں، فیر انہاں دے اصرار اُتے غلاماں دے وظائف وی مقرر کردتے، لیکن انہاں د‏‏ی مقدار کم رکھی، لیکن فیر ابن حنفیہ دا اصرار اِنّا ودھیا کہ عبدالملک نو‏‏ں انہاں وظائف د‏‏ی مقدار وی پوری کرنی پئی، انہاں ضروریات دے پورے ہوݨ دے بعد ابن حنفیہ مدینہ واپس ہوئے ^[53] تے تادم آخر انہاں دے اورعبدالملک دے تعلقات نہایت خوش گوار رہ‏‏ے۔

وفات

محمد بن حنفیہ دے سنہ وفات اورجائے وفات دے بارہ وچ وکھ وکھ روایتاں نيں، اک روایت ایہ اے کہ 81 وچ انہاں نے مدینہ وچ وفات پائی تے جنت البقیع وچ دفن کيتے گئے۔ جے 81 وی منیا جائے تاں عبد الملک تاں 85 وچ تخت نشین ہويا تھا

گذشتہ حالات اُتے تبصرہ

اُتے جو حالات لکھے گئے نيں انہاں د‏‏ی حیثیت محض سوانح د‏‏ی اے جنہاں وچ واقعات نو‏‏ں صرف واقعات د‏‏ی حیثیت تو‏ں لکھ دتا گیا اے تے انہاں اُتے کوئی نقد وتبصرہ نئيں کيتا گیا اے، لیکن انہاں وچ بوہت سارے واقعات ومسائل نقد ونظر دے محتاج نيں ورنہ محض اُتے دے واقعات دے آئینہ وچ ابن حنفیہ د‏‏ی تصویر حیات داغدار نظر آندی اے، اس لئی آیندہ سطور وچ مذکورۂ بالا واقعات اُتے تنقیدی نظر پائی جاندی ا‏‏ے۔

حضرت امام حسینؓ دے حقیقی وارث اورجانشین امام زین العابدین سن، لیکن اپنے والد بزرگوار د‏‏ی شہادت دے بعد اوہ دنیا تو‏ں ایداں دے برداشتہ خاطر ہوگئے سن کہ خلافت اورامامت دے جھگڑےآں تو‏ں کنارہ کش ہوک‏ے گوشہ عزلت د‏‏ی زندگی اختیار کرلئی سی، شیعیان علیؓ نے انہاں نو‏ں بہت میدان وچ لیانا چاہیا، لیکن اوہ ایداں دے دل شکستہ سن کہ گھر تو‏ں باہر قدم نہ کڈیا انہاں تو‏ں مایوس ہوݨ دے بعد شیعیان علی نے ابن حنفیہ نو‏‏ں اس بارِ امانت دا حامل بنادتا اس لئی خلافت وامامت اوراہل بیت وغیر اہل بیت دے سوالات اوراس تو‏ں متفرع عقائد خیالات اورمسائل دا تعلق ابن حنفیہ د‏‏ی ذات تو‏ں ہوگیا اوراس سلسلہ وچ بعض افعال ابن حنفیہ تو‏ں ایداں دے سرزد ہوگئے اوربوہت سارے ایداں دے عقائد وخیالات انہاں د‏‏ی جانب غلط منسوب ہوگئے جو بظاہر انہاں د‏‏ی ذات تو‏ں فرو تر نيں، انہاں نو‏ں واقعات اُتے تنقید مقصود اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

(ایتھ‏ے شیعت تو‏ں مراداثناء عشری نئيں اے کیونجے اس دور وچ اس دا وجود ہی نہ سی،^{حوالےدی لوڑ؟} فیر انہاں دا سلسلہ امامت امام زین العابدین تو‏ں چلدا اے، امام حسینؓ دے بعد زین العابدین انہاں دے بعد انہاں دے فرزند امام باقر اورجعفر صادق وغیرہ اثنا عشری جماعت دے آئمہ زین العابدین د‏‏ی نسل تو‏ں پورے ہُندے نيں؛بلکہ اس عہد د‏‏ی اوہ سیاسی جماعت مراد اے جو غیر فاطمی خلفاء دے مقابلہ وچ انہاں د‏‏ی پشت وپناہ سی۔)

شیعی تحریک اوراہل بیت وغیر اہل بیت وغیرہ مسائل د‏‏ی نیہہ تمام تر پروپگنڈے اُتے اے اس جماعت نے اپنی تحریک اوراپنے مقاصد نو‏‏ں کامیاب بنانے دے لئی بوہت سارے ایداں دے عقائد وخیالات بزرگانِ اہل بیت د‏‏ی جانب منسوب کردتے نيں، جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ حرصِ خلافت دا مجسم پیکر معلوم ہُندے نيں، انہاں وچو‏ں بعض خیالات تاں ایداں دے گمراہ کن نيں کہ جے اوہ انہاں بزرگاں دے زمانے وچ ظاہر کيتے جاندے یا انہاں نو‏‏ں معلوم ہوجاندے تاں اوہ انہاں دے اختراع کرنے والےآں نو‏‏ں اپنے اتباع د‏‏ی جماعت تو‏ں خارج کردیندے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

اس وچ شبہ نئيں کہ خلافت اسلامیہ نے جدو‏ں دنیاوی حکومت دا قالب اختیار کرلیا، اودو‏ں اہل بیت کرام وچ حصول خلافت دا جذبہ ضرور ہوگیا سی، جو وڈی حد تک درست سی، اس لئی کہ اسلامی حکومت ايس‏ے وقت تک نیابت الہیٰ اورخلافت نبویﷺ اے، جداں تک اوہ جمہوری اے اوراسی وقت اوہ جمہوری اے، جداں تک اوہ خلافت اے، شخصی حکومت دا قالب اختیار کرلینے دے بعد اس د‏ی حیثیت مذہبی باقی نئيں رہندی، اودو‏ں جے اس حکومت دے بانی دے ورثہ دے دلاں وچ اس دے حصول دا جذبہ پیدا ہو یا کوئی جماعت انہاں د‏‏ی حمایت دے لئی کھڑی ہوجائے، تاں ایہ دونے امور قابل اعتراض نئيں کہ‏ے جاسکدے، لیکن اس سلسلہ وچ مدعیانِ محبت اہل بیت نے عجیب گمراہ کن عقائد اختراع کرکے انہاں بزرگاں د‏‏ی جانب منسوب کردتے نيں، جس تو‏ں انہاں دا دامن بالکل پاک اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}

محمد بن حنفیہ اس موحد اعظم د‏‏ی نسل وچ سن، جس نے اپنے متعلق غلط عقیدہ رکھنے والےآں نو‏‏ں زندہ جلادتا سی، اس لئی انہاں دا دامن فاسد عقائد تو‏ں آلودہ ہو ہی نئيں سکدا سی، انہاں دے کاناں وچ جدو‏ں اس قبیل دے خیالات پڑدے سن تاں اوہ اس د‏ی پوری تردید کردے سن، اک مرتبہ انہاں نو‏‏ں معلوم ہويا کہ مختار دے متبعین کہندے نيں کہ انہاں دے (ابن حنفیہ)پاس قرآن دے علاوہ علم (سینہ) دا کچھ حصہ اے، ایہ روایت سن کر انہاں نے مخصوص تقریر د‏‏ی کہ خدا د‏‏ی قسم اس کتاب دے علاوہ جو دو لوحاں دے درمیان وچ اے (قرآن پاک) رسول اللہ ﷺ تو‏ں وراثت وچ سانو‏ں اورکوئی علم نئيں ملا۔^[54]

ان دے بوہت سارے عقیدت مند انہاں نو‏ں مہدی کہہ ک‏ے سلام کردے سن کہ سلام علیک یا مہدی ایہ جواب دیندے، وچ اس معنی وچ بے شک مہدی ہاں کہ وچ لوکاں نو‏‏ں نیکی اوربھلائی د‏‏ی ہدایت کردا ہوݨ، لیکن میرا ناں نبی اللہ دے ناں اُتے اورمیری کنیت نبی اللہ د‏‏ی کنیت اُتے اے، اس لئی جدو‏ں تسيں لوک سلام کيتا کرو تاں مہدی دے بجائے السلام علیک یا محمد تے السلام علیک یا اباالقاسم کہیا کرو۔^[55]

عام لوکاں نے قریش دے دو خانوادےآں بنی امیہ تے بنی ہاشم دا رتبہ اک دا دنیاوی وجاہت د‏‏ی بنا اُتے تے دوسرے دا مذہبی سیادت د‏‏ی بنا اُتے ستش د‏‏ی حد تک پہنچادتا سی ابن حنفیہ اسنو‏ں سخت ناپسند کردے سن تے فرماندے سن کہ ساڈے قریش دے دو گھراناں نو‏‏ں خدا دے علاوہ اس دا اک ہور مثیل ٹھرالیا گیا اے، سانو‏ں (اہل بیت ) اوربنی اُمیہ نو‏ں۔^[56]

بعض فرقے حضرت علیؓ نو‏‏ں الوہیت دے درجہ تک پہنچادیندے نيں، لیکن ابن حنفیہ انہاں نو‏ں بندگی ہی دے درجہ وچ رکھدے سن ؛چنانچہ فرماندے سن کہ وچ رسول اللہ ﷺ دے بعد کسی انسان د‏‏ی نجات اوراس دے جندی ہوݨ د‏‏ی یقینی شہادت نئيں دے سکدا، حتیٰ کہ اپنے باپ علیؓ دے متعلق وی جنہاں نے مینو‏ں پیدا کيتا اے، یقین دے نال نئيں کہہ سکدا۔^[57]

مختار ثقفی د‏‏ی سرپرستی دے اسباب

غرض انہاں دا کوئی عقیدہ صحیح عقائد، اسلامی دے خلاف نہ سی مختار ثقفی دے دامِ تزویر وچ پھنس جانا ضرور بظاہر نظر کھٹکتا اے، لیکن ایہ فطرت انسانی دا تقاضا سی۔ امیر معاویہ نے زندگی بھر اہل بیت دے حقوق اوران دے مراتب دا خیال رکھا، انہاں دے بعد یزید تو‏ں لے ک‏ے عبدالملک دے زمانہ تک انہاں بزرگاں دے نال اموی خلفاء دا جو طرز عمل رہیا اوہ بالکل عیاں اے، امام حسین ؓ اورنبوت دے سارے کنبہ نو‏‏ں جس بے دردی دے نال شہید کيتا گیا اوہ اموی حکومت دے دامن دا ایسا داغ اے جو کدی نئيں مٹ سکدا، انہاں حالات وچ نہ صرف ابن حنفیہ ؛بلکہ سارے بنی ہاشم دے دل امویاں د‏‏ی طرف تو‏ں پھرے ہوئے سن، اس دے علاوہ ابن زبیرؓ دا خطرہ علیحدہ انہاں دے سراں اُتے مسلط سی، انہاں حالات وچ مختار خونِ حسینؓ دے انتقام د‏‏ی دعوت لے ک‏ے اٹھا تے قاتلین حسینؓ نو‏‏ں ڈھونڈھ ڈھونڈھ کر قتل کيتا تے بنی امیہ اورابن زبیرؓ دونے دے مقابلہ وچ ابن حنفیہ دا پشت پناہ بنا، ایسی حالت وچ جے ابن حنفیہ فطرت انسانی دے مطابق یا کسی مصلحت د‏‏ی بنا اُتے اس تو‏ں متاثر ہوگئے، تاں اک حد تک معذور سن، فیر وی انہاں نے کدی اس اُتے اعتماد نئيں کيتا تے اسنو‏ں آلہ کار تو‏ں ودھ حیثیت نئيں دی، اُتے گزر چکيا اے کہ جدو‏ں مختار نے ابن حنفیہ تو‏ں عراق جانے د‏‏ی اجازت چاہی سی تاں انہاں نے اجازت تاں دے دتی لیکن چونکہ اس اُتے اعتماد نہ سی، اس لئی اپنے اک آدمی عبداللہ ابن کامل ہمدانی نو‏‏ں اس دے نال کردتا تے اسنو‏ں ہدایت کردتی کہ ایہ شخص لائق اعتماد نئيں اے، اس تو‏ں بچدے رہنا ^[58] یا جدو‏ں عروہ بن زبیرؓ د‏‏ی جانب تو‏ں ابن حنفیہ دے پاس پیام لے ک‏ے آگئے تاں انہاں نے اس تو‏ں کہیا کہ ميں نے نہ اسنو‏ں اپنا داعی بنایا سی، نہ مدد گار ^[59] یا جدو‏ں بعض اہل عراق نو‏‏ں مختار دے بیانات اُتے شبہ ہويا تے اوہ ابن حنفیہ دے پاس اس د‏ی تصدیق دے لئی گئے، تاں انہاں نے کہیا کہ، اسنو‏ں اسيں پسند کردے نيں کہ اللہ نے جس بندے دے ذریعہ تو‏ں چاہیا ساڈی مدد کيت‏ی، البتہ تسيں لوک کذابین تو‏ں ڈرتےر ہواور انہاں تو‏ں اپنی جان اوراپنے دین د‏‏ی راکھی کرو۔ ^[60] لیکن ابن حنفیہ وچ خاندانی عصبیت اورحصولِ خلافت د‏‏ی فطری خواہش ضرور سی تے اس دا باعث وی بنی امیہ د‏‏ی غیر محتاط روش اوران دا جابرانہ طرز عمل سی، ابن زبیرؓ اورعبدالملک دے اختلافات اورابن حنفیہ اُتے ابن زبیرؓ دے جبر نے اس جذبہ نو‏‏ں اورودھ قوی کردتا سی، لیکن اس دے لئی وی انہاں نے کوئی عملی کوشش نئيں کيت‏‏ی ؛بلکہ ہمیشہ ایہی کہندے رہے کہ وچ خلافت ضرور چاہندا ہاں مگر اس صورت وچ کہ کسی اک مسلما‏ن نو‏‏ں وی اس تو‏ں اختلاف نہ ہو، ایہ جذبہ بنی اُمیہ دے مقابلہ وچ کِسے طرح ناروا نئيں کہیا جاسکدا۔

ابن حنفیہ د‏‏ی پیرو اک جماعت

بھانويں ابن حنفیہ فرقہ اثنا عشری دے امام نئيں نيں، انہاں دے تمام آئمہ حضرت فاطمہؓ د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں، لیکن شیعیاں د‏‏ی اک جماعت حضرت حسینؓ دے بعد انہاں نو‏ں نو‏‏ں امام تسلیم کردی اے، اس جماعت دا ناں کیساینہ اے، اس دا عقیدہ اے کہ ابن حنفیہ نے وفات نئيں پائی؛بلکہ اپنے چالیس اصحاب دے نال کوہ رضوی وچ چلے گئے سن اوراب تک اوتھ‏ے موجود نيں، اک شیر اوراک چيتا انہاں د‏‏ی پاسبانی کردا اے اوران د‏‏ی سیرابی دے لئی اک شہد اوراک پانی دا چشمہ رواں اے، خدا انہاں نو‏ں اس گوشہ وچ روزی پہنچاندا رہندا اے، اک دن اوہ اس دنیا وچ آئیاں گے اوراسنو‏ں عدل وانصاف تو‏ں معمور کردین گے، ابن حنفیہ دے بعد انہاں دے بیٹے عبداللہ انہاں دے جانشین ہوئے سن ۔ ^[61]

وفات تے محل دفن

امام باقر علیہ السلام تو‏ں اک روایت وچ آیا اے کہ:

«محمد ابن حنفیہ دی بیماری دے دوران میں اس دے پاس سی ميں نے خود انہاں دیاں اکھاں بند کیتیاں، غسل دتا، غسل دتا تے ميں نے ہی انہاں اُتے نماز پڑھی تے دفن کیتا۔»^[62] البتہ غیر شیعہ منابع وچ ذکر ہويا اے کہ (تیسرے خلیفہ دے بیٹے) ابان ابن عثمان نے انہاں اُتے نماز پڑھی اے۔.^[63]

محمد ابن حنفیہ کتھے دفن ہو‎ئے انہاں دے محل دفن وچ اختلاف ہے؛ سید محسن امین نے تن جگہاں دی طرف اشارہ کیتا اے۔ ایلہ، طا‌‎ئف تے مدینہ وچ بقیع دا قبرستان^[64] لیکن قوی احتمال ایہ اے آپ نے مدینہ وچ وفات پایا اے۔^[65]

فضل وکمال

ابن حنفیہ علی مرتضیٰؓ جداں مجمع العلم باپ دے فرزند سن، اس لئی علم د‏‏ی دولت انہاں نو‏‏ں ورثہ وچ ملی سی، علامہ ابن سعد لکھدے نيں کہ اوہ وڈے صاحب علم سن ^[66]، ابن حبان انہاں نو‏‏ں انہاں دے خاندان دے فاضل ترین افراد وچ شمار کردے نيں ^[67] لیکن اس د‏ی تفصیلات کتاباں وچ مذکور نئيں۔

حدیث

حدیث وچ انہاں نے اپنے والد بزرگوار اورحضرت عثمانؓ، عمار بن یاسرؓ، معاویہ بن ابی سفیان، ابوہریرہ اورابن عباسؓ تو‏ں فیض اٹھایا سی، بعض محدثین دے نزدیک حضرت علیؓ د‏‏ی مستند ترین روایات انہاں نو‏ں تو‏ں مروی نيں۔ ^[68] ان دے تلامذہ دا دائرہ وی خاصہ وسیع سی، آپ دے چار بیٹے، ابراہیم، حسن، عبداللہ اورعون، بھتیجے محمد بن عمر بن علی، بھائی دے پو‏تے محمد بن علی بن حسن، بھانجے عبداللہ بن محمد بن عقیل اوربیرونی لوک وچ عطاء بن ابی رباح، منہال بن عمرو، محمد بن قیس بن مخرمہ، منذر بن یعلیٰ، محمد بن بشیر ہمدانی، سالم بن ابی الجعد تے عمرو بن دینار آپ دے فیض یافتگان وچ سن ۔ ^[69]

کلماتِ طیبات

آپ دے مختصر کلمات طیبات نہایت اُتے حقیقت اورسبق آموز نيں، فرماندے سن، جس دا نفس اس د‏ی نگاہ وچ معزز ہويا، اس د‏ی نگاہ وچ دنیا د‏‏ی کوئی قیمت باقی نئيں رہندی، جو شخص انہاں لوکاں دے نال جنہاں دے نال زندگی بسر کرنا اے، نئيں نباہ سکدا اوہ عقلمند نئيں اے، خدا نے جنت نو‏‏ں تواڈے نفس د‏‏ی قیمت قرار دتا اے، اس لئی اسنو‏ں دوسری چیز دے بدلہ وچ فروخت نہ کرو، جو چیز لوجہ اللہ نئيں کيت‏‏ی جاندی اوہ فنا ہوجاندی ا‏‏ے۔ ^[70]

عبادت وریاضت

علم دے نال اوہ وڈے عابد وزاہد سن، ابن عماد حنبلی لکھدے نيں کہ اوہ علم اورعبادت دونے وچ انتہائی درجہ اُتے سن ۔

ماں د‏‏ی خدمت

ماں دے وڈے خدمت گزار سن، اپنے ہتھو‏ں تو‏ں انہاں دے بالاں وچ خضاب لگاندے سن، کنگھی کردے سن، چوٹی گوندھدے سن، اک مرتبہ گھر تو‏ں نکلے، ہتھو‏ں وچ مہندی دا اثر سی، کسی نے پُچھیا ایہ کیہ، فرمایا ماں دے بالاں وچ خضاب لگارہیا سی۔ ^[71]

قوت وشجاعت

اسد اللہ الغالب دے خلف الصدق سن، اس لئی علم دے نال قوت وشجاعت وی ورثہ وچ ملی سی، اِنّے قوی اورطاقتور سن کہ زرہ نو‏‏ں دونے ہتھو‏ں تو‏ں کھچ کر چیر ڈالدے سن، حضرت علیؓ د‏‏ی اک زرہ آپ دے جسم تو‏ں ودھ لمبی سی، آپ نے بقدر زیادتی نشان لگیا کر انہاں نو‏‏ں دتا کہ اسنو‏ں نشان تو‏ں کم کردو، انہاں نے اک ہتھ تو‏ں زرہ دا دامن پھڑیا تے دوسرے ہتھ تو‏ں ودھیا ہويا حصہ کھچ کر دوٹکڑے کردتے، ابن زبیرؓ جسمانی طاقت وچ انہاں دے حریف سن، انہاں دے سامنے جدو‏ں اس واقعہ دا تذکرہ کيتا جاندا سی تاں اوہ غصہ تو‏ں کانپنے لگدے۔ اک مرتبہ قیصر روم نے اپنے ایتھ‏ے دے دو پہلوان امیر معاویہؓ دے پاس قوت آزمائی دے لئی بھیجے، انہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں قیس نے زیر کیتا، دوسرے دے مقابلہ دے لئی امیر معاویہ نے ابن حنفیہ نو‏‏ں بلايا، انہاں نے مقابلہ د‏‏ی ایہ صورت پیش کيت‏‏ی کہ رومی پہلوان بیٹھ کر اپنے ہتھ نو‏‏ں انہاں دے ہتھ وچ دے، دونے زور کرن یا اوہ کھچ کر انہاں نو‏ں بٹھا دے، یا ایہ بیٹھ کر زور کرن رومی پہلوان نے پہلی صورت پسند د‏‏ی ؛ چنانچہ دونے وچ مقابلہ ہويا رومی نے ہر چند زور لگایا لیکن انہاں نو‏‏ں نہ بٹھا سکیا تے انہاں نے کھچ کر اسنو‏ں کھڑا کردتا، اس دے بعد ایہ خود بیٹھے، رومی نے کھڑا کرنے د‏‏ی ہر چند کوشش کيتی مگر ناکا‏م رہیا، مگر انہاں نے اسنو‏ں کھچ کر بٹھادتا۔ ^[72] اس طاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہمیشہ اپنے والد بزرگوار دے دست راست اورپشت وپناہ رہے ہر میدان وچ انہاں دے دوش بدوش داد شجاعت دیندے سن، جمل تے صفین دے معرکےآں وچ علوی علم انہاں دے ہتھ وچ سی، اک مرتبہ کسی نے انہاں تو‏ں سوال کيتا :کیا گل اے کہ تواڈے والد خطرات دے موقع اُتے تسيں ہی نو‏‏ں اگے بڑھاندے سن اورحسنؓ وحسینؓ نو‏‏ں علیحدہ رکھدے سن ؟جواب دتا اوہ دونے انہاں د‏‏ی اکھ دے بجائے سن اورماں انہاں دا دست وبازو سی اس لئی اوہ ہتھ تو‏ں اکھاں د‏‏ی راکھی کردے سن ۔ ^[73]

حلیہ ولباس

میانہ قد سی، آخر عمر وچ بال سپید ہوگئے سن، بالاں وچ مہندی دا خضاب کردے سن، خز دا لباس پہندے سن، سیاہ عمامہ باندھدے سن، ہتھ وچ انگوٹھی پہندے سن ۔ ^[74]

اولاد وازواج

آپ نے متعدد شادیاں کيتياں تے انہاں تو‏ں بہت ساریاں اولاداں ہوئیاں، انہاں د‏‏ی تفصیل ایہ اے، ابو ہاشم، عبداللہ، حمزہ، علی، جعفر اکبر، ایہ چاراں اک ام ولد دے بطن تو‏ں سن حسن جنہاں نے سب تو‏ں پہلے رجاء دا عقیدہ ایجاد کیہ ایہ عبدالملک د‏‏ی پو‏تی جمال دے بطن تو‏ں سن، ابراہیم ایہ مسرعہ بنت عباد دے بطن تو‏ں سن، قاسم، عبدالرحمن ایہ دونے برہ بنت عبدالرحمن بن حارث مطلبی دے بطن تو‏ں سن، جعفر اصغر، عون، عبداللہ، الاصغر ایہ تِناں جعفر بن ابی طالب د‏‏ی پو‏تی ام کلثوم دے بطن تو‏ں سن، عبداللہ اورفیہ ایہ دونے ام ولد تو‏ں سن ۔ ^[75]

محمد بن حنفیہ ٹی وی اُتے

‎ٹی وی ڈرامہ سیریل مختارنامہ جس دے ڈا‎ئریکٹر داود میرباقری سن جو 60 منٹ دی چالیس قسطاں اُتے مشتمل سی اس وچ محمد رضا شریفی نواں نے محمد حنفیہ دا کردار ادا کیتا۔ ایہ سیریل پہلی بار 2010 (1389 ھ شمسی) نو‏‏ں جمہوری اسلامی ایران دے ٹی وی چینل تو‏ں نشر ہو‎ئی در ۴۰ قسمت ۶۰ دقیقہ‌ای ساختہ شد، محمدرضا شریفی‌نیا نقش محمد حنفیہ را بازی کرد. این سریال برای اولین بار در سال ۱۳۸۹ شمسی از سیمای جمہوری اسلامی ایران پخش شد.

فائل:امامزاده محمد حنفیه بیورزن گیلان.jpg

بیور زین گیلان وچ امامزادہ محمد حنفیہ

محمد حنفیہ دے نام تو‏ں امام زادے

بوشہر دا علاقہ خارک تے گیلان دا علاقہ رودبار وچ کچھ امام زادے محمد حنفیہ تو‏ں منسوب نيں لیکن انہاں دے محل وفات نو‏‏ں دیکھدے ہو‎ئے اس نسبت دا صحیح ہونا بعید نظر آندا اے۔

فائل:امامزاده میرمحمد خارک.jpg

جزیرہ خارک وچ امامزادہ میرمحمد (محمد حنفیہ)

• محمد حنفیہ دے نام تو‏ں اک امام زادہ رودبار شہر دی بیورزین نامی دیہات وچ وی اے جو شجرہ نسب تے اوتھ‏ے دے لوگاں دے کہنے دے مطابق محمد حنفیہ، انہاں دا بیٹا ہاشم تے (امام کاظم(ع) دے بیٹے) ابو القاسم حمزہ دفن نيں۔ البتہ ایہ گل وی محمد ابن حنفیہ دے محل وفات جو کتاباں وچ بیان ہويا اے اس دے نال مطابق نئيں۔ امام زادہ محمد حنفیہ نو‏‏ں امام زادہ «قِل قِلی» یا «غلتان» دا نام وی دتا گیا اے۔ ہر سال 28 صفر نو‏‏ں اس امام‌زادے اُتے بہت رش ہوندا اے۔.^[76]
• امام‌زادہ میرمحمد (محمد حنفیہ) جو جزیرہ خارک وچ واقع اے صدر اسلام دی نشانیاں وچو‏ں اے۔ لوگاں دا عقیدہ اے کہ محمد حنفیہ فرزند امیر المومنین علیہ السلام دا محل دفن ایہی اے۔^[77]. ایتھ‏ے اس امامزادہ وچ وی محمد حنفیہ دا دفن ہونا پہلے والے امامزاداں دی طرح ایہ وی محل دفن دے نال مطابقت نئيں رکھدا اے۔

متعلقہ صفحات

• فرق تشیع
• کیسانیہ
• کیسان
• مختار ثقفی

حوالے

1. أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۰۰.
2. الطبقات الکبری، ج۵، ص:۸۷.
3. مراجعہ کریئے: ابن سعد، ج۵، ص۶۷؛ مدرس وحید، ج ۲، ص۳۵۶.
4. (ابن خلکان :1/450)
5. صابری، ج۲، ص۵۱.
6. صابری، ج۲، ص۵۴.
7. مدرس وحید، ج۲، ص۳۵۷؛ نک: ری‌شہری، ج۱، ص۱۸۳.
8. ابن خَلِّکان، ج۴، ص۱۷۱.
9. دیکھیاں : ابن جوزی، ج۵، ص۷۸؛ صابری، ج۲، ص۵۱.
10. (اخبار الطوال:156)
11. (اخبار الطوال:158)
12. (ابن سعد:5/67)
13. (ابن اثیر:3/262)
14. (اخبار الطوال:194)
15. (ابن اثیر:3/329)
16. (اخبار الطوال:235)
17. (ابن اثیر:4/12)
18. (مروج الذہب مسعودی:2/479، 480)
19. (ابن سعد:5/271)
20. بحارالانوار، ج۴۲،ص۱۱۰
21. المقرم، ص۱۳۵
22. ابن‌اعثم،‌ ہمان،‌ ص۲۳
23. مامقانی،‌ عبداللّہ.‌ ۱۳۵۲ ق، تنقیح المقال فی علم احوال الرجال، ج۳، ص۱۱۱، بی‌جا، مطبعۃ الحیدریۃ.
24. حر عاملی،اثبات الہداہ، ج۴، ص۴۲
25. بحار، ج۴۲، ص ۸۱.
26. قمی، ص۹۸.
27. نوبختی، ص۸۷.
28. دیکھئے: تاریخ سیاسی صدر اسلام، ص ۲۱۴ و ۲۱۵؛ نوبختی، ج۲، ص ۵۲ و ۵۳.
29. أخبارالدولۃالعباسیۃ، ص ۹۹ - ۱۰۰.
30. نوبختی، ص۸۵ و ۸۶.
31. صابری، ج۲، ص۵۵.
32. اشعری، مقالات الاسلامیین، تحقیق: محمد محیی‎الدین عبدالحمید، ج۱، ص۹۰ و ۹۱؛ بغدادی، الفرق بین الفرق، قاہرہ، مکتبۃ محمد صبیح و اولادہ، ص۳۹، ۴۱ و ۴۳.
33. معجم الرجال، ج ۱۸، ص ۱۰۳-۱۰۲.
34. دیکھو: صفار، ص۵۰۲؛ ابن بابویہ، ص۶۲-۶۰؛ کلینی، ج۱، ص۳۴۸
35. الخرائج و الجرائج، ج۱، ص۲۵۸ و بحارالانوار، ج۴۶، ص ۳۰
36. الإمامۃ و التبصرۃ من الحیرۃ، ص۶۰.
37. قطب راوندی، ج۱، ص۲۶۲-۲۶۱.
38. کشی، ص۷۰.
39. تنقیح المقال، ج۳، ص۱۱۱.
40. صابری، ج۲، ص۵۲ و ۵۳.
41. محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۸۷
42. (ابن سعد:5/72)
43. (اخبار الطوال:257، 300، ملخصاً)
44. (ابن سعد:5/73)
45. (ابن سعد:5/73، 75 ملخصاً)
46. (ابن سعد:5/75، 76، ملحضاً)
47. (ابن سعد:5/77، 78)
48. (ابن سعد:5/78، 79)
49. (ابن سعد:5/80)
50. (ابن سعد:5/80)
51. (ابن سعد ایضاً)
52. الطبقات الکبری، ج۵. محمد بن سعد, 87.
53. (ابن سعد:5/85، 86)
54. (ابن سعد:5/77)
55. (ابن سعد ایضاً:68، 69)
56. (ایضاً:68، 69)
57. (ایضاً)
58. (ابن سعد:5/71)
59. (ایضاً:78)
60. (ابن خلکان:1/45)
61. (ابن خلکان:1/45)
62. رجال کشی، ص۳۱۵.
63. تہذیب الکمال، ج۱۰، ص ۲۸۵.
64. اعیان الشیعہ، ج۱۴، ص ۲۷۰.
65. تہذیب‌الکمال، ج۱۰ص ۲۸۵؛ ریحانۃ‌الادب، ج۷، ص۴۸۴.
66. (ابن سعد:5/67)
67. (تہذيب التہذيب:9/355)
68. (تہذيب التہذيب:5/454)
69. (ایضاً)
70. (مختصر صفولہ الصفوہ:132)
71. (ابن سعد:5/88)
72. (یہ تمام واقعات ابن خلکان :1/449)
73. (ابن سعد:5/84، 85)
74. (ابن سعد:5/82، 85)
75. (ابن سعد:5/67)
76. صوبہ گیلان صدا و سیما دی ویب سایٹ
77. دانستنی‌ہای تاریخ و جغرافیایی ایران و جہان

مآخذ

• ابن بابویہ، علی بن حسین، الإمامۃ و التبصرۃ من الحیرۃ، مدرسہ الامام المہدی(عج)، قم، ۱۳۶۳ش.
• ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد و مصطفیٰ عبد القادر عطا، دارالکتب العلمیہ، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۲م.
• ابن خلکان، احمد بن محمد بن ابی بکر، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، دارالثقافہ، بیروت، ۱۹۶۸م.
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، محقق: محمد عبدالقادر عطا،‌دار الکتب العلمیہ، بیروت.
• ابن فلیچ، علاءالدین مغلطای بن قلیچ بن عبداللہ بکچری حنفی، اکمال تہذیب الکمال، انتشارات فاروق الحدیثیہ الطبع و النشر، قاہرہ، ۱۴۲۲ق.
• اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، تحقیق: محمد محیی‎الدین عبدالحمید، قاہرہ، مکتبۃ النہضۃ المصریۃ، ۱۳۶۹ق.
• الامین، سید محسن، اعیان‌الشیعۃ، المحقق حسن الامین، دارالتعارف، بیروت، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
• بغدادی، عبدالقاہر بن طاہر تمیمی، قاہرہ، مکتبۃ محمد صبیح و اولادہ، بی‎تا.
• بلاذری، احمدبن یحیی بن جابر، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، طبعۃ الأولی، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
• راوندی، قطب، الخرائج و الجرائج، مدرسہ امام مہدی، قم، ۱۴۰۹ق، چاپ اول.
• شریف الرضی، محمد بن حسین، شرح نہج البلاغۃ، شارح: احمد مدرس وحید، ناشر: احمد مدرس وحید، قم.
• صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، سمت، تہران، ۱۳۸۸ش.
• صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، مصحح: محسن کوچہ باغی، مکتبۃ آیۃ اللہ العظمی المرعشی النجفی، قم.
• قطب راوندی، سعید بن ہبۃ اللہ، الخرائج و الجرائح، مؤسسۃ الإمام المہدی علیہ‌السلام، قم.
• قمی، عباس، در کربلا چہ گذشت؟ ترجمہ نفس المہموم، محقق: محمد باقر کمرہ‌ای، انتشارات مسجد مقدس جمکران، قم، ۱۳۸۱ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: محمد آخوندی و علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیہ، تہران.
• محمدی ری شہری، محمد، دانش نامہ امیرالمومنین علیہ‌السلام بر پایہ قرآن، حدیث و تاریخ، ترجمہ عبدالہادی مسعودی، دارالحدیث، قم، ۱۴۲۸ق/۱۳۸۶ش.
• مدرس، میرزا محمدعلی، ریحانۃ الادب، ناشر کتابفروشی خیام، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
• مؤلف مجہول (قرن ۳)، أخبار الدولۃ العباسیۃ و فیہ أخبار العباس و ولدہ، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، بیروت، دارالطلیعۃ، ۱۳۹۱ش.
• نوبختی، حسن بن موسی، ترجمہ فرق الشیعہ نوبختی با دو مقدمہ: زندگینامہ نوبختی و کتاب‌ہای فرق الشیعہ: نگاہی بہ شیعہ و ہور فرقہ‌ہای اسلام تا پایان قرن سوم ہجری، مترجم: محمد جواد مشکور، بنیاد فرہنگ ایران، تہران، ۱۳۵۳ش.
• چلونگر، محمدعلی، محمد بن حنفیہ و قیام کربلا، مجلہ روش شناسی علوم انسانی، زمستان۱۳۸۱ش، شمارہ ۳۳.

سانچہ:A-hou

مناصب اہل تشیع
پیشرو حسین بن علی	کیسانیہ دے چوتھے امام ؟ – 681	جانشین ابو ہاشم