سید ابو القاسم خوئی

سید ابو القاسم خوئی
(عربی وچ: أبو القاسم الخوئي)
جم	19 نومبر 1899 [1]  خوی
وفات	8 اگست 1992 (93 سال)[1][2][3]  کوفا
شہریت	دولت علیہ ایران (۱۸۹۹–۱۹۲۵) عراق
مذہب	اسلام [4]،  شیعہ اثنا عشری [4]
مذہب	اسلام [4]،  شیعہ اثنا عشری [4]
اولاد	محمد تقی خوئی ،  عبد المجید خوئی
عملی زندگی
مادر علمی	حوزہ علمیہ نجف
تلمیذ خاص	سید علی حسینی سیستانی
پیشہ	الٰہیات دان ،  فقیہ ،  مفسر قرآن ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	عربی
کارہائے نمایاں	البیان فی تفسیر القرآن
تحریک	اصولی (اہل تشیع) [4]
ویب سائٹ
ویب سائٹ	www.alkhoei.net
ترمیم

سید ابو القاسم خوئی

فائل:آیت الله العظمی خوئی.jpg آیت اللہ العظمیٰ ابو القاسم خوئی
کوائف
مکمل نام	سید ابوالقاسم خوئی
تاریخ ولادت	15 رجب 1317 ہجری قمری
آبائی شہر	خوئی، ایران
تاریخ وفات	ہفتہ 8 صفر المظفر 1413 ہجری قمری 96 سال کی عمر میں۔
مدفن	حرم امام علی (ع) نجف اشرف عراق
اولاد	سید جمال الدین خوئی، سید محمد تقی خوئی، سید عبدالمجید خوئی، ...
علمی معلومات
مادر علمی	نجف اشرف
اساتذہ	شیخ الشریعۂ اصفہانی، مہدی مازندرانی، آقا ضیاء عراقی، محمد حسین اصفہانی، محمد حسین نائینی،...
شاگرد	سید محمد محقق داماد، مرزا ہاشم آملى، محمد على قاضى طباطبایى، مرتضى حائرى، سید محمد حسین طباطبائی، لطف‌ اللہ صافى گلپایگانى، ....۔
اجازہ اجتہاد از	محمد حسین نائینی، محمد حسین غروی اصفہانی کمپانی، آقا ضیاء عراقی، سید ابو الحسن اصفہانی، ...
تالیفات	البیان فی تفسیر القرآن، تکملۃ منہاج الصالحین، معجم رجال الحدیث،...
خدمات
سیاسی	انقلاب اسلامی ایران کی حمایت
سماجی	مختلف ملکوں میں کتابخانے،، مدارس، مساجد، امام باگاہوں اور ہسپتالوں کی تعمیر

سید ابوالقاسم موسوی خوئی (ولادت 29 نومبر 1899ء، مقام ولادت: ایران، شہر خوی – وفات: 8 اگست 1992ء، مقام وفات: نجف اشرف، اپنے زمانے دے نمایاں ترین شیعہ فقہا تے مراجع تقلید وچ شمار ہندے نیں۔ انہاں نے نجف اشرف دے بڑے اساتذہ توں فیض حاصل کیا تے خود بھی نمایاں شاگرداں دی تربیت کیتیی تے انہاں دے بعد دی نسل دے بہت توں مراجع تقلید انہاں دے شاگرد نیں۔

اوہ حوزات علمیہ وچ رائج بہت توں اسلامی علوم وچ معدودے چند بے مثل اساتذہ وچ شمار ہندے سن تے انہاں دی فقہی، اصولی، رجالی تے تفسیری آراء حوزات علمیہ دی مقبول ترین آراء سمجھی جاندی نیں۔ حوزہ وچ کوئی بھی تدریسی مسند انہاں دی آراء توں بے اعتناء نئیں ہوسکدی۔

علوم اسلامی دے بہت سارے موضوعات وچ انہاں نے گرانقدر آثار تخلیق کیتے نیں جنہاں وچ البیان فی تفسیر القرآن تے معجم رجال الحدیث بہت زیادہ نمایاں تے مشہور نیں۔ دنیا بھر دے کروڑاں شیعہ عرصۂ دراز تک انہاں دی تقلید کرتے رہے نیں تے انہاں نے دنیا بھر وچ اسلام دی ترویج دی طرف اپنی خاص توجہ دتی بنا پر بہت سارے ممالک وچ بہت سارے علمی و تربیتی مراکز یادگار دے طور تے چھڈے نیں۔

سید ابو القاسم موسوی خوئی (1317ق-1413ق) اپنے زمانے دے مایہ ناز شیعہ مرجع تقلید، مفسر تے علم رجال دے ماہرین وچو‏ں نيں۔ البیان فی تفسیر القرآن تے معجم رجال الحدیث انہاں دے نمایاں آثار نيں۔ میرزا نائینی تے محقق اصفہانی فقہ تے اصول فقہ وچ آپ دے برجستہ اساتید رہ‏‏ے۔ آپ دی مرجعیت دا باقاعدہ آغاز تو آیت اللہ بروجردی دی رحلت دے بعد ہويا سی لیکن آیت اللہ سید محسن الحکیم دی رحلت دے بعد آپ پوری دنیا خاص طور اُتے عراق وچ مرجع اعلیٰ دے طور اُتے پہچانے جانے لگے۔ 50 سال دی تدریس دے دوران آپ نے فقہ دے درس خارج دا اک، اصول فقہ دے چھ تے تفسیر دا اک مختصر دورہ تدریس کیتا۔ سید محمد باقر صدر، مرزا جواد تبریزی، سید علی سیستانی، حسین وحید خراسانی، سید موسی صدر تے سید عبد الکریم موسوی اردبیلی جداں ممتاز مراجع آپ دے شاگرداں وچو‏ں نيں۔

فقہ و اصول وچ آپ منفرد تے مشہور شیعہ فقہاء دی آرا تو‏ں متفاوت نظریات دے حامل رہے ایتھ‏ے تک کہ بعض نے انہاں دے اختلافی مسائل دی تعداد 300 تو‏ں وی زیادہ ذکر کيتی ا‏‏ے۔ فروع دین مین کافراں دا مکلف نہ ہونا، قمری مہینےآں دی افق دے لحاظ تو‏ں ابتدا دا نہ ہونا تے شہرت فتوائی تے اجماع جداں مسائل وچ آپ مشہور دے مخالف نظریات دے حامل سن ۔ اپنی مرجعیت دے دوران آپ نے دین دی تبلیغ، ضرورت منداں تے محتاجاں دی امداد دے پیش نظر ایران، عراق، ملیشیا، انگلستان،امریکا تے ہند و پاک سمیت دنیا دے مختلف ملکاں وچ لائبریریاں، مدارس، مساجد، امام باگاہاں تے ہسپتالاں دی تعمیر جداں مذہبی تے فلاحی امور انجام دیئے نيں۔

1960ء دی دہائیاں وچ سیاست دے فعال تے مؤثر شخصیتاں دے طور اُتے پہچانے جاندے سن ۔ اس دوران ایران وچ برسر اقتدار پہلوی حکومت دے خلاف اپنا سیاسی موقف دا اظہار برملا مختلف بیانات دے ذریعے کردے سن جنہاں وچو‏ں اک 1342 ہجری شمسی نو‏‏ں مدرسہ فیضیہ قم اُتے پہلوی حکومت دے حملے دی مذمت تے اعتراض ا‏‏ے۔ اس دے بعد آپ نے دس سال تک سیاست دے نال خدا حافظی دی لیکن انقلاب اسلامی ایران دی تحریک دے عروج دے دوران محمد رضا پہلوی دی بیوی "فرح دیبا" دے نال آپ دی ملاقات تے اس تو‏ں پیدا ہونے والے شکوک و شبہات دے بعد مختلف موارد منجملہ اسلامی نظام دے لئی منعقدہ ریفرینڈم تے ایران عراق جنگ وچ آپ نے کھل کر انقلاب دی حمایت کيتی۔ عراقی شیعاں دی انتفاضہ شعبانیہ شیعیان عراق نامی تحریک تے شیعہ مناطق وچ انتظامی امور دی انجام دہی دے لئی شیعہ شورا دی تشکیل دے مطالبے دی حمایت دی وجہ تو‏ں عراق وچ صدام حسین دی بر سر اقتدار بعثی حکومت نے آپ دی کڑی نگرانی شروع دی تے عمر دے آخر تک اپنے گھر وچ نظر بند رہے۔ سانچہ:نستعلیق متن

ولادت تے نسب

سید ابوالقاسم خوئی نے 15 رجب سنہ 1317 ہجری (بمطابق 19 نومبر1899ء) نو‏‏ں ایران دے صوبے مغربی آذر بائیجان دے شہر''' خوئی'''کے اک علمی گھرانے وچ اکھ کھولی۔ انہاں دا سلسلۂ نسب امام موسی کاظم(ع) تک پہنچدا ا‏‏ے۔ انہاں دے والد سید علی اکبر نامی گرامی عالم تے شیخ عبد اللہ مامقانی دے شاگرد سن ۔ اوہ حصول علم دے بعد اپنے آبائی وطن واپس لوٹ آئے تے اوتھے اپنے دینی تے علمی فرائض دی انجام دہی وچ مصروف ہوئے۔ لیکن ایران وچ تحریک مشروطیت وچ تے غیر مشروعہ مشروطہ دی حمایت نہ کرنے دی وجہ تو‏ں خوئی نو‏‏ں چھڈ دے نجف اشرف وچ سکونت اختیار کر لی۔^[5]

فرزند =

1. سید جمال الدین خوئی:

اوہ سید خوئی دے بڑے فرزند سن جنہوں نے اپنی بیشتر عمر اپنے والد دی مرجعیت دے معاملات دے انتظام و انصرام وچ گزار دی۔ اوہ سرطانہاں دے مہلک بیماری وچ مبتلا ہوکر علاج معالجے دے لئی تہران آئے تے 1984ء وچ دنیا توں رحلت کر گئے تے قم وچ حرم حضرت معصومہ سلام اللہ علیہا وچ سپرد خاک کیتے گئے۔ انہاں دے آثار وچ شرح کفایۃ الاصول، بحث فی الفلسفة وعلم الکلام، توضیح المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، شرح دیوان متنبی، فارسی وچ اک دیوان شعر تے۔۔۔^[6]

1. سید عباس خوئی:
2. سید علی خوئی: اوہ 1344 ہجری وچ پیدا ہوئے تے سنہ 1388 ہجری وچ وفات پاکر نجف وچ ہی مدفون ہوئے۔
3. سيد عبد الصاحب خوئى
4. سید محمد تقی خوئی: اوہ سنہ 1378 ہجری وچ پیدا ہوئے۔ علمی مراحل طے کرنے دے بعد تدریس وچ مصروف ہوئے۔ 1989ء وچ آیت اللہ خوئی فاؤنڈیشن ۔^[7] دی تاسیس پر انئیں اس فاؤنڈیشن دا سیکریٹری جنرل مقرر کیا گیا تے اوہ بعثی نظام حکومت دے خلاف شروع ہونے والی انتفاضۂ شعبانیہ (شعبان 1412ہجری) شروع ہوئی تو اوہ والد دے حکم پر آزاد ہونے والے علاقوں دے لئی تشکیل شدہ بورڈ دے رکن بنے؛ انتفاضہ نوں کچلے جانے تے شیعیان عراق دے قتل عام دے بعد، انئیں اپنے والد دے ہمراہ نظربند کیا گیا۔ اوہ والد دی وفات دے دو سال بعد 12 صفر 1415ہجری نوں کار دے ایک مشکوک حادثے وچ انتقال کر گئے۔ انہاں دے علمی کارناموں وچ والد دے دروس دی تقریرات دے علااوہ کتاب "الالتزامات التبعیة فی العقود" شامل اے۔^[8]
5. سید عبدالمجید خوئی: اوہ 1382 ہجری نوں نجف وچ پیدا ہوئے تے اعلیٰ علمی مدارج طے کیے۔ انتفاضۂ شعبانیہ ناکام ہوئی تو اوہ عراق توں نکل کر لندن ہجرت کر گئے تے بھائی سید محمد تقی دی وفات دے بعد آیت اللہ خوئی فاؤنڈیشن دے سربراہ بنے۔ 2003ء وچ امریدا نے عراق پر حملہ کیا تے بعثی نظام حکومت دا تخت الٹا تو اوہ اوہ عراق واپس آئے لیکن کچھ ہی دنوں بعد ایک دہشت گردانہ حملے وچ شہید ہوئے تے اپنے والد دے پہلو وچ سپرد خاک کیے گئے۔^[9]
6. شہید سید ابراہیم خوئی:

اوہ سنہ 1964ء وچ پیدا ہوئے تے سنہ 1980ء وچ ایران پر صدام دے حملے تک حصول تعلیم وچ مصروف راے۔ دو سال بعد حوزہ علمیہ وچ داخل ہوئے تے کچھ عرصہ بعد کپڑے دی تجارت وچ مصروف ہوئے۔ تے 1412 ہجری دے انتفاضۂ شعبانیہ وچ فعال کردار ادا کیا۔ ان ہی دنوں بعثی حکومت نے آیت اللہ خوئی دے گھر پر ہلہ بول دتا تے سید ابراہیم سمیت تمام افراد نوں گرفتار کردے لے گئی۔ تے حکومت دی سرنگونی دے بعد معلوم ہوا کہ گرفتار افراد نوں گرفتاری دے فورا بعد شہید کر دتا گیا سی۔^[10]

خصوصیات

سید خوئی نہایت قویّ حافظے دے مالک سن تے علمی تحقیق و تدریس دے سلسلے وچ بہت محندی تے تنقید و تحقیق کرنے والے عالم دین سن ۔^[11] اوہ علمائے اہل سنت تے دوسرے ادیان دے دانشوراں تو‏ں مباحثے تے مناظرے کیتا کردے سن ۔^[12] انہاں دی زندگی سادہ تے زاہدانہ سی تے زندگی دے سلسلے وچ دینی طلباء تے علماء دی روش اُتے کاربند سن تے طلباء دی زندگی دے اوصاف ایويں بیان کردے سن : حلم و بردباری، تواضع، رجوع کرنے کرنے والےآں دا احترام کرنا، سلام کرنے وچ پہل کرنا، بڑاں تے علماء بالخصوص اپنے اسيں عصر مراجع تقلید دی تکریم و تعظیم کرنا تے حضرت علی تے امام حسین علیہما السلام دی زیارت دا خاص اہتمام کرنا۔

تعلیمی سفر

سید ابوالقاسم سنہ 1330 ہجری وچ 13 سال دی عمر وچ اپنے بھائی سید عبد اللہ خوئی دے ہمراہ نجف اشرف وچ اپنے والد توں جا ملے۔ عربی ادب تے منطق سیکھنے دے بعد حوزہ علمیہ دے اعلیٰ علمی سطوح نوں طے کیا۔ سید خوئی 21 سال دی عمر وچ شیخ الشریعۂ اصفہانی دے درس خارج وچ حاضر ہوئے تے دوسرے علوم وچ بھی نامور اساتذہ توں استفادہ کیتا۔ انہاں اساتذہ وچوں بعض دا انہاں نے اپنی عظیم 20 جلدی کاوش "معجم رجال الحدیث" وچ ذکر کیتا اے۔

چھ سال حوزے دی ابتدائی تے سطوح عالی دی تعلیم مکمل دی ۔ ۱۴ سال فقہ و علم اصول فقہ سمیت ہور مختلف علوم پڑھے ۔ان دے اپنے کہنے دے مطابق اساتذہ وچو‏ں محمد حسین نائینی تے محمد حسین غروی اصفهانی تو‏ں زیادہ استفادہ کیتا۔^[13][14]

اساتید

مرزا محمد حسین نائینی تے مرزا محمد حسین اصفہانی دے علاوہ جنہاں اساتذہ تو‏ں استفادہ کیتا:

• شیخ فتح الله شریعت اصفہانی متوفا ۱۳۳۸ق)
• شیخ مہدی مازندرانی (متوفا ۱۳۴۲ق)
• آقا ضیاء عراقی^[15]

ہور اساتذہ وچ شیخ محمدجواد بلاغی تو‏ں علم کلام، عقائد تے تفسیر، سید ابوتراب خوانساری تو‏ں علم رجال و درایہ، سید ابوالقاسم خوانساری تو‏ں علم ریاضیات، سید حسین بادکوبہ ای تو‏ں فلسفہ و عرفان تے اسی طرح سید علی قاضی.^[16]

سید ابوالقاسم خوئی دے تمام تعلیمی مراحل دے دوران حوزه علمیہ نجف وچ سید محمد ہادی میلانی (متوفا ۱۳۹۵ق)، سید محمدحسین طباطبائی (متوفا ۱۴۰۲ق)، سید صدرالدین جزائری، علی‌ محمد بروجردی (متوفا ۱۳۹۵ق)، حسین خادمی اصفہانی تے سید محمد حسینی ہمدانی تو‏ں مباحثہ کردے رہ‏‏ے۔^[17]

۱۳۵۲ق وچ حوزه علمیہ نجف دے بوہت سارے اساتذہ تو‏ں اجازه اجتہاد حاصل کیتا انہاں وچو‏ں محمد حسین نائینی، محمد حسین غروی اصفہانی کمپانی، آقا ضیاء عراقی، محمد حسین بلاغی، مرزا علی آقا شیرازی، تے سید ابوالحسن اصفہانی نيں۔^[18]

تدریس

نجف وچ تحصیل علم دے دوران تدریس وچ وی مشغول رہے ،منابع دے مطابق جو کتاب وی پڑھدے اسنو‏ں تدریس وی کردے سن ۔^[19]

محمد حسین نائینی تے محمد حسین غروی اصفہانی دی وفات دے بعد سید ابوالقاسم خوئی تے مرزا محمد علی کاظمی خراسانی دے درس اُتے رونق ترین درس شمار ہُندے سن ۔محمد علی کاظمی خراسانی دی وفات دے بعد جمعیت دے لحاظ تو‏ں آپ دا درس سب تو‏ں وڈا ہُندا سی ^[20] خود ذکر کردے نيں کہ بیماری و سفر دے علاوہ سال دے دوران مسلسل درس جاری رہندا سی ۔ ^[21] مجموعی طور اُتے نجف وچ ستر سال تک تدریس دی جس وچو‏ں پنجاہ سال تک حوزۂ علمیہ نجف دا اہ‏م ترین درس آپ دا شمار ہُندا سی ۔ ایران، ہند، افغانستان، پاکستان، عراق، لبنان تے ہور ملکاں دے طلبا آپ دے درس وچ شریک ہُندے سن ۔ ^[22]

آیت الله خوئی نے فقہ دے درس خارج دا اک مکمل دورہ علم اصول فقہ دے چھ دورے شاگرداں نو‏‏ں پڑھائے ۔ہور علم تفسیر دا اک مختصر دورہ وی اس دوران دتا لیکن بعض وجوہات دی بنا اُتے اسنو‏ں جاری نہ رکھ سکے۔^[23]

شیوۂ تدریس

آیت الله خوئی مباحث علمی دے دوران اک منجھے ہوئے تے مسلط استاد دی مانند مطالب فصیح ،منظم تے غیر ضروری تفصیل وچ جائے بغیر بیان کردے ہور ابحاث فلسفی دا ذکر نئيں ہُندا سی لیکن کثیر تعداد وچ روایات بیان کردے جدو‏ں کہ انہاں دی اسناد اُتے خصوصی توجہ دے بیان کردے ۔^[24] آپ دے درس خارج دی توصیف وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ علمی تے مبانی دے لحاظ تو‏ں آقا ضیاء عراقی، محمدحسین نائینی تے محمدحسین غروی اصفہانی دا خلاصہ ہُندا سی ۔^[25]

شاگردان

فائل:مزار آیه الله العظمی خویی.jpg

مزار آیت الله العظمی خوئی

بعض تالیفات وچ انہاں دے ۶۰۰ دے قریب شاگرد شمار کیتے گئے نيں ۔^[26] بعض برجستہ شاگرد انہاں دی ہیئت استفتا دے عضو سن مثلا صدرا بادکوبہ ای، سید محمدباقر صدر، مرزا جواد تبریزی، سید علی حسینی بہشتی، سید مرتضی خلخالی، سید علی سیستانی، محمد جعفر نائینی تے مرتضی بروجردی. حسین وحید خراسانی، سید علی ہاشمی شاہرودی، محمدتقی جعفری، سید محمد حسین فضل الله، بشیر نجفی، سید موسی صدر، حاج آقا تقی قمی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی ہور ہور شاگرد وی مذکور نيں ۔^[27]

علمی نظریات

فقہ تے علم اصول فقہ وچ آپ دی بعض آرا قابل توجہ نيں تے مشہور شیعہ فقہا دے مخالف نيں ہور ۳۰۰ دے قریب شیعہ مشہور فقہا دے برعکس آپ دے فتاوا منقول نيں۔^[28] انہاں وچو‏ں بعض درج ذیل نيں :

• کفار فروع دین دے مکلف نئيں نيں صاحب حدائق شیخ یوسف بحرانی وی اسی دے قائل سن ۔ جدو‏ں کہ ہور فقہا اصول دین دے نال نال فروع دین وچ کفار نو‏‏ں وی مکلف سمجھدے نيں ۔^[29]
• قمری مہینے دا آغاز افق دے تحت نئيں ہُندا اے بلکہ چاند دے تحت الشعاع تو‏ں خروج دی وجہ تو‏ں نويں مہینے دا آغاز ہُندا اے ^[30]
• شہرت فتوایی تے اجماع دی عدم حجیت دا قائل ہونا۔ شہرت فتوایی دے بارے وچ سید ابوالقاسم خوئی بالکل مشہور تو‏ں متفاوت نظریات دے حامل نيں۔ اکثر شیعہ اصولی اس گل دے معتقد نيں کہ جے فقہاء دے درمیان اک فتوا مشہور ہو تے کوئی روایت اس دے نال سازگار نہ ہو تو اوہ روایت اگرچہ معتبر ہی کیو‏ں نہ ہو اپنی جیثیت کھو دیندی ا‏‏ے۔ لیکن آیت اللہ خوئی اس گل دے مخالف نيں تے آپ نے اصول فقہ وچ تعارض دے باب وچ شہرت فتوائی نو‏‏ں ذکر ہی نئيں کیتا ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق شہرت عملی کدی وی کسی سند دے ضعف تے نقص نو‏‏ں جبران نئيں کر سکدی جس طرح تمام فقہاء جے کسی صحیح حدیث تو‏ں صرف نظر کراں تو اس حدیث دی حجیت ساقط نئيں ہُندت‏ی۔^[31] اسی طرح آپ نے اجماع دی حجیت تے اعتبار اُتے وی سوال اٹھایا اے چاہے اجماع منقول ہو یا محصل۔ لیکن اس دے باوجود آپ نے اجماع اُتے اعتماد کردے ہوئے اپنے فتواں وچ اس تو‏ں استفادہ کیتا ا‏‏ے۔^[32]

• مشہور دے مخالف فتاوا:شوہر دی اجازت دے بغیر بیوی دا گھر تو‏ں باہر نکلنا،بیوی نو‏‏ں اپنی موت دا احتمال ہو تو بیوی دے لئی سقط جنین جائز اے ،مسلما‏ن مرد دا اہل کتاب عورت تو‏ں عقد دائمی دا جائز ہونا،جہاد ابتدائی امام معصوم دی موجودگی دے نال مشروط نئيں ،قاضی دے لئی اجتہاد دا ہونا شرط نئيں ،غیر مسلم ملکاں تو‏ں درآمد ہونے والے ایسے چمڑاں دا پاک ہونا جنکے شرعی طریقے دے مطابق ذبح ہونے وچ شک ہو ۔^[33]

مرجعیت

سید خوئی دی مرجعیت دے سلسلے وچ اقوال مختلف نيں لیکن مسلّم ایہ اے کہ آیت اللہ بروجردی دی وفات دے بعد انہاں دی مرجعیت دا مسئلہ سنجیدگی دے نال زیر بحث آیا تے آیت اللہ حکیم دی وفات دے بعد اوہ برتر مرجع تقلید دے طور اُتے نمایاں ہوئے۔^[34] اسی زمانے وچ سید یوسف حکیم نے اپنے والد مرحوم دے پاس باقیماندہ شرعی وجوہات (اموال) سید خوئی دے سپرد کيتے تے انہيں مرجع تقلید دے طور اُتے تسلیم کیتا۔^[35]

نجف دے چودہ مجتہدین نے آپ دی اعلمیت دا اعلان کیتا جنہاں وچو‏ں صدرا بادکوبہ اى، سید محمد باقر صدر، سید محمد روحانی، مجتبى لنکرانى، شیخ موسی زنجانی، یوسف کربلیائی، سید یوسف حکیم]] تے سید جعفر مرعشی وی شامل نيں ^[36] ہور سید موسی صدر نے مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان دی جانب تو‏ں آقای خوئی دی اعلمیت دا اعلان کیتا۔^[37]

آثار

فائل:آیت الله سید ابوالقاسم خویی درحال تدریس در مسجد خضراء نجف.jpg

مسجد خضرا وچ تدریس دا اک منظر

آقا خوئی دے علمی تے عملی رسالے ، دروس خارج و ہور آثار نو‏‏ں پنجاہ جلداں وچ موسوعۃ الامام الخوئی دے نام تو‏ں محفوظ کیتا گیا اے ۔اس موسوعہ وچ ۴۲ جلد فقہ استدلالی، و جلد نمبر ۴۳ تا ۴۸ اصول فقہ دا کامل دورہ اے . جلد ۴۹ وچ چند علم رجال تو‏ں متعلق رسالہ جات تے تن رسالے اقای خوئی دے دروس نو‏‏ں شامل اے ۔پچاسواں جلد کتاب البیان فی تفسیر القرآن اُتے مشتمل اے ۔^[38]

اساتذہ دی تقریرات

متعلقہ مآخذ وچ منقول اے کہ سید ابوالقاسم خوئی نے اپنے اساتذہ وچو‏ں دو دی تقریرات^[39]: لکھی نيں: محمد حسین نائینی تے محمد حسین اصفهانی۔^[40] آقا بزرگ تہرانی نے لکھیا اے کہ انھاں نے آقا ضیاء عراقی دی تقریرات وی لکھی نيں۔^[41] انہاں ساری تقریرات وچ اہ‏م ترین تے مشہور ترین تقریرات محمد حسین نائینی دے درس اصول دی تقریرات نيں جنہاں دا عنوان سید خوئی نے اجود التقریرات رکھیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب جو نائینی دی اصولی آراء و نظریات دا اہ‏م ترین مآخذ سمجھی جاندی اے پہلی بار جناب نائینی دی حیات وچ ہی لبنان دے شہر صیدا تو‏ں دو مجلدات وچ شائع ہوئی۔^[42]

سید خوئی دے دروس دی تقریرات

یہ اوہ تقریرات نيں جو سید ابوالقاسم خوئی دے شاگرداں نے انہاں دے دروس تو‏ں لکھی نيں؛ انہاں دے اپنے دروس دی مکتوب تقریرات وچو‏ں اہ‏م مطبوعہ تقریرات حسب ذیل نيں:

1. دراست فی الاصول: بقلم سید علی ہاشمی شاہرودی، ایہ انہاں دے درس اصول دے تیسر دورے دی مکمل تقریرات نيں۔
2. محاضرات فی اصول الفقہ: بقلم محمد اسحٰق فیاض، جس نو‏‏ں سید خوئی نے بہت زیادہ پسند کیتا ا‏‏ے۔^[43]
3. مبانی الاستنباط: بقلم سید ابوالقاسم کوکبی تبریزی۔
4. مصابیح الاصول: بقلم سید علاءالدین بحرالعلوم۔
5. رسالۃ فی الامر بین الامرین: بقلم محمدتقی جعفری.^[44] آخوند خراسانی دی کتاب کفایۃ الاصول دی بحث "الطلب والارادہ" دے ضمن وچ فلسفی تے کلامی بحث مذکور اے ۔
6. مصباح الفقاہۃ فی المعاملات: بقلم محمد علی توحیدی، سید خوئی نے اس اُتے اپنی تقریظ وچ صاحب قلم دی تحقیق تے باریک بینی دی تعریف دی ا‏‏ے۔
7. التنقیح فی شرح المکاسب: بقلم علی غروی تبریزی.
8. محاضرات فی الفقہ الجعفری: بقلم سید علی ہاشمی شاہرودی.^[45]
9. المستند فی شرح عروۃ الوثقی: بقلم مرتضی بروجردی.
10. تحریر العروۃ الوثقی: بقلم قربان علی محقق کابلی.
11. دروس فی الفقہ الشیعہ: بقلم سید مہدی خلخالی.^[46]

تالیفات تے علمی رسائل

1. البیان فی تفسیر القرآن:

اس کتاب اُتے سید خوئی نے اک مفصل مقدمہ لکھیا اے جو بعض قرآنی علوم و مباحث ہور سورہ حمد دی تفسیر اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ البیان ابتداء ہی تو‏ں علمی حلفےآں وچ لائق اعتنا قرار پائی تے حوزہ تے یونیورسٹیز دے قرآنی علوم دے نصاب وچ شامل ہوئی۔^[47] محمد صادق نجمی تے ہاشم ہاشم زادہ ہریسی نے اس کتاب دا بیان در علوم و مسائل کلی قرآن تے اس دے خلاصے دا شناخت قرآن دے عنوان تو‏ں فارسی وچ ترجمہ کیتا ا‏‏ے۔ اس کتاب دے اعجاز والے باب دا ترجمہ مرزہائے اعجاز دے عنوان تو‏ں آیت اللہ جعفر سبحانی نے کیتا ا‏‏ے۔

1. رسالۃ فی نفحات الاعجاز:

یہ اک کلامی (اعتقادی) کتاب اے جو انھاں نے قرآن دی کرامت تے اس دے اعجاز دا دفاع کردے ہوئے "نصیر الدین ظافر" دے رمزی نام تو‏ں "حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز" نامی کتاب لکھنے والے شخص دے جواب وچ لکھی ا‏‏ے۔^[48]

1. معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال:

بلاشک و شبہ تے کسی مبالغے دے بغیر پوری تاریخ وچ علم رجال وچ ایسی جامع و کامل، سلیس تے مفید تالیف سامنے نئيں آئی ا‏‏ے۔ اس کتاب دی پہلی جلد دے بعض مباحث دے عناوین کچھ ایويں نيں: "علم رجال دی ضرورت تے اوہدی دلیل"، "راوی دی وثاقت ( اعتبار) دا معیار"،‌ "توثیقات عامہ دے اعتبار دا معیار"، "توثیقات عامہ وچ مسائل"، "کتب اربعہ دی روایات دی صحت"، " ضرورتِ علمِ رجال دے منکرین دی دلیل تے اس دا جواب"۔ ہور ایہ کتاب 15676 افراد دے حالات بیان کيتے گئے نيں تے انہاں دے تمام اساتذہ تے شاگرداں دا تعارف کرایا تے ایويں مشترکات دا مسئلہ حل ہوچکيا ا‏‏ے۔ ہور انہاں ہی دی کتاب "المستدرک" تے جناب محمد سعید طریحی دیاں کتاباں "المعین علی معجم رجال الحدیث" تے "دلیل المعجم، معجم رجال الحدیث ہی دے سلسلے وچ لکھی گئی نيں۔ ایہ کتاب شہر سنہ 1409 ہجری وچ ، قم وچ "منشورات مدینۃ العلم" دے زیر اہتمام زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوکر شائع ہوئی ا‏‏ے۔

1. مبانی تکلمۃ منہاج الصالحین:

یہ کتاب عربی دے عملیہ رسالے منہاج الصالحین دی استدلالی شرح اے جس وچ انھاں نے اپنے فتاوٰی دے اصول تے دلائل بیان کيتے نيں۔ ایہ کتاب فقہ الجزاء (Criminal Jurisprudence) دے لئے مخصوص ا‏‏ے۔ فوجداری قانون تے تعزيری قانون دے حوالے تو‏ں مستحکم ترین تے اہ‏م ترین شیعہ فقہی متون وچو‏ں ا‏‏ے۔^[49]

1. رسالۃ فی اللباس المشکوک:

یہ کتاب سید خوئی نے لباس مشکوک دے بارے وچ تدریس ہی دے دوران تالیف کيتی سی۔^[50]

1. سید خوئی دا منظوم کلام:

یہ منظوم کلام 163 اشعار اُتے مشتمل اے جس دا وڈا حصہ امام علی(ع) تے اہل بیت علیہم السلام دی شان وچ ا‏‏ے۔ محمد مہدی موسوی خرسان نے سید خوئی دے اس منظوم کلام اُتے "عليٌّ إمامُ البَرَرَۃ" دے عنوان تو‏ں شرح لکھی اے تے ایہ شرح سید علی حسینی بہشتی دے پیش لفظ دے نال شائع ہوئی ا‏‏ے۔

عملیہ رسالے تے فتاوی

1. منہاج الصالحین: ایہ سید خوئی دی اہ‏م ترین افتائی کاوش ا‏‏ے۔ انھاں نے ابتدا وچ اسنو‏ں سید محسن حکیم دی منہاج الصالحین اُتے بطور تعلیقہ لکھیا لیکن بعد وچ انھاں نے اس اپنے تعلیقے نو‏‏ں سید حکیم دی آراء دی بجائے متن وچ قرار دتا تے آخر کار انھاں نے ایہ کتاب اپنی آراء تے فتاوٰی دے مطابق دوبارہ لکھی ا‏‏ے۔^[51]
2. تعلیقہ علی عروۃ الوثقی ۔^[52]: سید خوئی نے عروۃ الوثقیٰ اُتے حاشیہ لکھیا جو انہاں دے برگزیدہ شاگرداں دی موجودگی وچ مرتب کیتا گیا سی ۔ لیکن جدو‏ں انھاں نے عروت الوثقی دی تدریس دی تو اس کتاب اُتے دوسری مرتبہ حاشیہ لکھیا تے کہیا گیا اے نويں حاشیے دا اک تہائی حصہ سابقہ حاشیے تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔^[53]
3. موسوعۃ الامام الخوئی: ایہ کتاب پنجاہ جلداں اُتے مشتمل اے تے سید خوئی دی بہت سی تالیفات اس وچ شامل کیتیاں گئیاں نيں۔ ^[54]

سماجی خدمات

سید خوئی دین اسلام دی تبلیغ، علوم اسلامی دی ترویج، ضرورت منداں نو‏‏ں امداد پہنچانے جداں امور نو‏‏ں بہت اہمیت دیندے سن ؛ اسی بنا اُتے انہاں دی سماجی خدمات پہت وسیع سن تے انھاں نے اپنے بعد بہت سارے خیراندی ادارے بطور یادگار چھڈے نيں۔

کتب خاناں، مدارس، مساجد، حسینیات، ہوسٹلاں، ڈسپنسریاں، اسپتالاں، خیراندی ادارےآں تے یتیم خاناں دا قیام انہاں ہی خدمات وچو‏ں نيں:

	ملک	ادارے
1	ایران	مؤسسۂ خیریہ آیت اللہ العظمی خوئی[55] آیت اللہ العظمی خوئی خیراندی اسپتال آیت اللہ العظمی خوئی خیراندی فاؤنڈیشن تو‏ں وابستہ امام موسی بن جعفر(ع) خیراندی ڈسپنسری تیمار خانۂ آیت اللہ العظمی خوئی (نرسنگ ہوم) مدینۃ العلم، قم[56] کتابخانہ آیت اللہ العظمی خوئی، قم[57] مدرسہ و کتب خانہ آیت اللہ العظمی خوئی، مشہد دارالعلم، اصفہان مجتمع امام زمان(ع)، اصفہان
2	امریکا	مرکز الامام الخوئی الاسلامی، نیویارک[58] مسجد و مرکز اسلامی، لاس اینجلس مسجد و مرکز اسلامی، ڈیٹروئٹ
3	انگلستان	مرکز الامام الخوئی، لندن[59] مرکز الامام الخوئی، سوانسی[60][61] موسسہ امام الخوئی، بریطانیا[62]
4	فرانس	مرکز اسلامی[63]
5	ہندوستان	المجمع الثقافی الخیری، بمبئی[64][65]
6	پاکستان	مکتبہ الثقافۃ و النشر "مرکز نشر و اشاعت"، کراچی[66] جامعۃ الکوثر للدراست الدینیۃ والعلوم الإنسانیۃ - اسلام‌آباد
7	لبنان	مبرۃ الامام الخوئی، بیروت[67][68]
8	ملائیشیا	مکتبۃ الثقافہ و النشر، کوالا لمپور
9	عراق	مکتبۃ الامام الخوئی، نجف[69] مدرسہ دارالعلم، نجف[70]
10	تھائی لینڈ	مؤسسۃ دارالعلم، بینکاک[71] مدرسہ دینی، بینکاک[72] مرکز دارالزہرا، یتانولغ[73]
11	کنیڈا	موسسہ امام الخوئی، مونٹرال[74]
12	بنگلہ دیش	دینی مدرسہ ـ ڈھاکہ

سیاسی فعالیت

سید ابوالقاسم خوئی مرجعیت تو‏ں پہلے درس و تدریس دے ہمراہ اجتماعی تے سیاسی زندگی تو‏ں جدا نئيں رہے ۔ مختلف مناسبتاں تے ایران دی پہلوی حکومت دے غیر اسلامی اقدامات دے خلاف اظہار خیال کردے رہندے سن ۔پھر تقریبا دس سال دا عرصہ سیاست تو‏ں کنارہ گیری اختیار کيتی تے ایران وچ انقلاب اسلامی ایران دی بہمن ۱۳۵۷شمسی وچ کامیابی اُتے امام خمینی دی حمایت دی ۔لیکن جلد ہی انتفاضہ شعبانیہ دی حمایت دی وجہ تو‏ں نظر بند ہونا پيا ۔سیاسی زندگی دے چند نمونے درج ذیل نيں:

پہلوی حکومت دی مخالفت

مرجعیت تو‏ں پہلے سیاسی مسائل وچ اک نمایاں چہرے دی حیثیت تو‏ں سیاسی میدان وچ موجود رہے تے بعض موقعاں اُتے انہاں نے شدید عکس العمل دا اظہار کیتا ۔ ^[75] خوئی نے مہر ۱۳۴۱شمسی وچ اک ٹیلیگراف وچ پہلوی حکومت دی ملکی تے صوبائی انجمناں دی مخالفت کيتی تے انہاں نو‏ں غیر شرعی تے اسلامی کہیا۔^[76] اسی طرح سید محمد بہبہانی نو‏‏ں دئے جانے والے اک پیغام وچ اس گل اُتے تاکید دی کہ ملت دی آواز نو‏‏ں زور دے ذریعے دبانے وچ پائیداری نئيں تے عوام نو‏‏ں فریب دینے والی تشہیرات مشکلات دا حل نئيں نيں ہور اوہ اقتصاد نو‏‏ں کمزور تے عوام دے غم و غصہ نو‏‏ں دا علاج نئيں اے ۔ ^[77] سال ۱۳۴۲شمسی دے شروع وچ مدرسہ فیضیہ وچ حکومتی کارنداں دے حملے دی سخت مذمت کيتی تے مملکت اسلامی دے انحطاط تے حکومتی عہدیداراں دی راہ و روش اُتے اظہار تاسف کیتا ۔ ^[78] اک مہینے دے بعد ایرانی علما دی اک اک جماعت دے خط دے جواب وچ فاسد حاکماں وچ صلاحیت دے نہ پائے جانے اعلان کیتا، روحانیت دی ذمہ داریاں دے بڑھنے تے انہاں دی خاموشی نو‏‏ں ناروا قرار دتا ۔ ^[79] ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش وچ عوام دے کشت کشتار دے بعد ایرانی حکومت دی باڈی نو‏‏ں ستمگر ، ۲۱واں اسمبلی دے انتخابات وچ شرکت کيتی ممنوعیت دا حکم دینا تے اس انتخابات دے نتیجے وچ قائم ہونے والی اسمبلی نو‏‏ں غیر معتبر کہنا، امام خمینی دی گرفتاری تے انہاں دے خلاف عدالتی کاروائی دی خبر دے نشر دے بعد امام خمینی دی حمایت دا اعلان تے دوسرے کئی اقدامات انہاں دے سیاسی اقدامات وچو‏ں نيں۔^[80]

دس سال تو‏ں زیادہ خاموشی دا دور

آیت الله خوئی نے مرجعیت دے بعد سیاست تو‏ں کناره کشی اختیار کر لی تے ایہ دور نجف وچ امام خمینی دے زمانے دے ہمزمان سی ۔ ^[81] انقلاب دے دوران واقعات اُتے انہاں دے سکوت نے اعتراضات نو‏‏ں جنم دتا ۔ ^[82]آیت اللہ خوئی دے گھر شاہ ایران دی بیوی تو‏ں ۲۸ آبان ۱۳۵۷شمسی دی ملاقات تو‏ں ہور اعتراضات پیدا ہوئے لیکن آیت الله خوئی نے علما تو‏ں متعلق اک یادداشت وچ اس ملاقات نو‏‏ں ناگہانی تے اتفاقی کہیا۔ ^[83]

فرح دیبا دی آیت الله خوئی تو‏ں ملاقات

۲۸ آبان ۱۳۵۷شمسی نو‏‏ں شاہ ایران محمد رضا شاہ پہلوی دی بیوی فرح دیبا عید غدیر دے روز کسی پہلے تو‏ں طے شدہ پروگرام دے بغیر اچانک آقا خوئی دے گھر گئی تے انہاں تو‏ں ملاقات دی ۔^[84] ایہ ملاقات انہاں دناں وچ ہوئی جدو‏ں ایران وچ اسلامی انقلاب اپنے عروج دی حداں نو‏‏ں چھو رہیا سی تے امام خمینی نو‏‏ں عراق تو‏ں کڈ دتا گیا سی ۔^[85] اس ملاقات دی وجہ تو‏ں انقلابی محافل وچ آیت اللہ خوئی تنقید دا نشانہ بنے ۔ ^[86] ایہی وجہ سی کہ ایہ مرجع تقلید نے سید صادق روحانی تو‏ں متعلق یادداشت وچ اس ملاقات دے اچانک تے ناگہانی ہونے دی تاکید دی تے کہیا کہ اسيں نے اس ملاقات وچ ایران وچ ہونے والے ناخوشگوار واقعات تے فاجعات اُتے شدید تنقید تے اعتراضات کيتے ۔ ^[87][88] محمد رضا پہلوی دے نزدیکی شخص بنام حسین فردوست دے مطابق آیت اللہ سید ابوالقاسم خوئی نے فرح پہلوی دے تقاضائے ملاقات دا کوئی جواب نئيں دتا سی تے فرح دیبا ذا‏تی طور اُتے اسلامی حجاب دے نال آیت اللہ خوئی دے گھر گئی سی ۔^[89]

انقلاب اسلامی ایران دی ہمراہی

آیت اللہ خوئی نے آبان ۱۳۵۷شمسی وچ فرح دیبا تو‏ں ملاقات دے بعد انقلاب اسلامی دی حمایت اختیار کيتی جدو‏ں کہ انہاں دناں وچ پہلوی حکومت دے خلاف ایرانی عوام دے مبارزاں نے شدت اختیار کر لی سی تے اسکے مختلف مواقع اُتے جمہوری اسلامی ایران دی حمایت دی ۔انقلاب دی کامیابی تو‏ں پہلے مراجع ،علما تے ملت ایران دے اک بیانیے وچ ایرانی عوام تو‏ں کہندے نيں : اوہ شرعی حدود دی پابندی کردے ہوئے شجاعانہ قدم بڑھائاں ۔^[90] آقاخوئی نے انقلاب دی کامیابی دے بعد ایران وچ جمہوری نظام دی تعین وچ لوگاں نو‏‏ں انتخابات وچ شرکت کيتی دعوت دتی تے اپنے شاگرداں تو‏ں تقاضا کیتا کہ اوہ انقلاب دے امور وچ بھر پور حصہ لاں ۔ایران و عراق جنگ وچ صدام حکومت دے دباؤ دے باوجود ایرانی فوج دی اشیائے ضرورت وچ وجوہات شرعیہ دے استعمال دے جواز دا فتوا دتا ۔ ^[91]

عراق تو‏ں ایرانیاں دا خروج

۱۳۴۰ شمسی دی آخری دہائی وچ عراق تو‏ں ایرانیاں دے خروج دے موقع اُتے آیت اللہ خوئی انہاں چند شیعہ علما وچو‏ں نيں جنہاں نو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں نئيں کڈیا گیا ۔ بوہت سارے شاگرداں دے اس خروج دی وجہ تو‏ں نجف دے دروس دی رونق وچ خاطر خواہ کمی واقع ہوئی ۔^[92] آقا خوئی دے بوہت سارے شاگرداں نے حوزه علمیہ قم وچ اپنے استاد دی فقہی تے اصولی تفکر دی تریج دی تے اس وقت حوزه علمیہ قم حائری یزدی تے بروجردی دے نظریات دے تحت تاثیر سی ۔ آقا خوئی دے شاگرداں دی ایتھ‏ے موجودگی مرزا نائینی، محقق اصفہانی تے آقاضیاء عراقی دے فقہی تے اصولی مبانی دی آشنائی دا موجب بنی ۔^[93]

انتفاضہ شعبانیہ عراق

اصل مضمون: انتفاضہ شعبانیہ عراق

عراقی شیعاں دی اس تحریک دی ہمراہی آیت الله خوئی دا اہ‏م ترین سیاسی اقدام سی کہ جس وچ شیعاں دے تحت نظر علاقےآں وچ آپ نے شیعہ علاقے دے امور چلانے دے لئی نو افراد اُتے مشتمل کمیٹی مقرر دی ۔ آیت اللہ خوئی دی گھر وچ نظر بندی تو‏ں اس انتفاضہ شعبانیہ نو‏‏ں شکست تے صدام حکومت دے شدید دباؤ دا سامنا کرنا پيا ۔ ^[94]

1991 عیسیوی وچ آیت اللہ ابوالقاسم خوئی اس تحریک دی مستقیم حمایت تے تعین رہبر دے لئی شورا بنانے دی وجہ تو‏ں گرفتار کرکے بغداد روانہ کیتا گیا ۔گرفتاری دے دو روز بعد زبردستی صدام حسین دے روبرو پیش کیتا تے صدام نے نہایت توہین آمیز لہجے وچ آپکو خطاب کیتا ۔ ^[95]

وفات

آیت اللہ سید ابوالقاسم خوئی بروز ہفتہ 8 صفر 1413 ہجری (بمطابق 8 اگست 1992ء) نو‏‏ں حرکت قلب بند ہوجانے دی وجہ تو‏ں شہر کوفہ وچ وفات پاگئے تے حرم علی بن ابی طالب(ع) دے آستانے وچ واقع مسجد خضراء دے صحن وچ سپرد خاک کردیئے گئے۔

حوالے

1. Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Abolqasem-al-Khoei — subject named as: Abolqasem al Khoei — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Encyclopædia Britannica
2. فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb122495574 — subject named as: Abū al-Qāsem al- Kho'î — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
3. Diamond Catalog ID for persons and organisations: https://opac.diamond-ils.org/agent/61771 — subject named as: Abū al-Qāsim ibn ʿAlī al-Ḫūʾī
4. ISBN 9645662281
5. صدرائی خوئی، علی، سیمای خوئی، ص169۔۔
6. معجم رجال الفکر و الادب، امینی، ص170۔
7. بنیاد اسلامی ایت اللہ خوئی ۔
8. شاکری، الامام السید الخوئی: سیرہ و ذکریات، 1414، ص254، 256-257۔
9. رئیس زادہ، محمد، دانشنامہ جهان اسلام، ج16، ص522۔
10. فرزندان آیت اللہ خوئی Archived 2015-02-28 at the وے بیک مشین۔
11. سبحانی، ص34-35۔
12. انصاری قمی، ص63۔
13. پیری سبزواری، «آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خوئی؛ قرآن‌شناس بزرگ معاصر»، ص۳۰.
14. انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی»، ص۵۷.
15. یادنامہ حضرت آیت الله العظمی آقای حاج سید ابوالقاسم خوئی، ص۵۸ و ۵۹.
16. یادنامہ حضرت آیت الله العظمی آقای حاج سید ابوالقاسم خوئی، ص۵۸ و ۵۹.
17. انصاری قمی، نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی، ص۵۸.
18. یادنامه حضرت آیت الله العظمی آقای حاج سید ابوالقاسم خوئی، ص۶۴ و ۶۵.
19. انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی»، ص۵۹.
20. انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی»، ص۶۱.
21. انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی»، ص۶۲.
22. انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی»، ص۶۵.
23. انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی»، ص۶۲.
24. انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی»، ص۶۳.
25. انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی»، ص۶۴.
26. نک: شریف، «تلامذة الإمام الخوئی»، ص۲۳۵-۲۵۲.
27. رئیس‌زاده، «خوئی، ابوالقاسم»، ص۵۱۵، به نقل از شریف، ۱۴۱۴ق، ص۶۷۷-۶۹۵.
28. «دخالت آخوند خراسانی در مشروطه متعارف نبود».
29. فیاض، نوآوری‌ ہای اصولی و فقہی آیت الله خوئی، ص۳۳۶ و ۳۳۷.فیاض، «نوآوری‌های اصولی و فقہی آیت الله خوئی»، ص۳۳۶ و ۳۳۷.
30. فیاض، نوآوری‌های اصولی و فقہی آیت الله خوئی»، ص۳۳۶ و ۳۳۷.
31. فیاض، «نوآوری‌ہای اصولی و فقہی آیت اللہ خوئی»، ص۳۲۵ و ۳۲۶.، رییس‌زادہ، «خوئی، ابوالقاسم»، ص۵۱۸.
32. رییس‌زادہ، «خوئی، ابوالقاسم»، ص۵۱۸.
33. رئیس‌ زاده، «خوئی، ابوالقاسم»، ص۵۱۸.
34. شریف رازی، آثار الحجة یا تاریخ و دایرة المعارف حوزه علمیه قم، 1354، ج2، ص3، 5۔
35. صغیر، اساطین المرجعیۃ العلیا، ص277۔
36. خاطرات آیت الله عباس خاتم یزدی، ص۱۰۰-۹۸.
37. یعقوب ضاهر، مسیرة االإمام السید موسی الصدر، ج۲، ص۲۹۴-۲۹۳.
38. رییس‌زاده، «خوئی، ابوالقاسم»، ص۵۲۲.
39. تقریرات نویسی یا تقریر نویسی یعنی جو کچھ استاد پڑھائے شاگرد اسنو‏ں رشتہ تحریر وچ لیائے۔ تقریر نویسی دی چار قسماں نيں:
    1۔ پورا درس من و عن کلاس وچ ہی لکھ لیا جائے،
    2۔ پورا درس ذہن نشین کرکے کلاس دے بعد لکھ لیا جائے،
    3۔ کلاس وچ صرف اہ‏م نکات لکھ لئے جان تے،
    4۔ کلاس ختم ہونے دے بعد درس دا خلاصہ تحریر کیتا جائے۔ انہاں وچو‏ں ہر روش دی اپنی خصوصیات نيں۔ رجوع کراں: | تقریر نویسی۔
40. انصاری، ص454-455۔
41. آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی لکھتاں الشیعه، 1404، قسم1، ص71-72۔
42. آقا بزرگ، 1403، ج1، ص278۔
43. انصاری قمی، ص68۔
44. مشار، مولفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج1، ستون241۔
45. مشار، ج1، ستون241-242۔
46. آقا بزرگ تهرانی، 1403، ج20، ص240۔
47. ایازی، چه کسانی مروج مکتب تفسیری آیت الله خوئی شدند، ص231۔
48. آقا بزرگ تہرانی، 1403، ج24، ص246۔
49. گرجی، تاریخ فقہ و فقہاء، ص208۔
50. آقا بزرگ تہرانی، 1403، ج4، ص437۔
51. صغیر، ص297۔
52. اس کتاب دے مؤلف گذشتہ صدی دے نامدار شیعہ فقیہ سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (28 رجب 1337ہجری) نيں۔ عروۃ الوثقی دی شہرت دا حال ایہ اے کہ جناب یزدی دی متعدد کاوشاں دے باوجود، ایہی کتاب انہاں دی شہرت دا سبب بنی ہوئی تے اوہ اپنے اصل نام دے نال نال "صاحب عروہ" دے عنوان تو‏ں پہچانے جاندے نيں۔۔
53. مددی، ص227۔
54. رئیس زاده، محمد، دانشنامۂ جہان اسلام، ج16، ص522۔
55. «خوئی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۴-۰۱-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
56. «قم». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۰-۰۷-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
57. «قم». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۰-۰۷-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
58. «آمریکا». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۰-۰۷-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
59. یہ مرکز شمالی لندن وچ اے جو قبل ازاں اک گرجا گھر سی ۔ ایہ مجموعہ اسلامی مرکز، مدرسۂ امام صادق(ع) (لڑکےآں دے لئے)، مدرسۂ الزہرا(س) (لڑکیو‏ں دے لئے)، کھانے دے ہال، کانفرنس ہال، عمومی کتب خانہ، دکان کتب مرکز تبلیغات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
    مجلہ "النور" ہر ماہ عربی تے انگریزی وچ اس مرکز دی جانب تو‏ں شائع ہوات اے جو یورپی مسلماناں دے درمیان شیعہ معارف دے فروغ وچ خاصا کردار ادا کر رہیا ا‏‏ے۔ ایہ مرکز سید خوئی دے تمام عالمی مراکز دی نگرانی کردا ا‏‏ے۔
60. سوانسی دنیا وچ یونیورسٹیاں دے حوالے تو‏ں مشہور اے، ایہ مرکز وی قبل ازاں اک گرجا گھر سی ۔
61. «سوانسی الخوئی فاؤنڈیشن». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۴-۰۲-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
62. لندن
63. «فرانس». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۰-۰۷-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
64. یہ خیراندی ـ ثقافتی و علمی ادارہ عالم اسلام دے چند وڈے مراکز وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔
65. «بمبئی خیراندی ادارہ». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۰-۰۷-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
66. «پاکستان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۴-۱۲-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
67. یہ عمارت لبنان تے فلسطین دے بےگھر بچےآں دے لئے تعمیر کيتی گئی جو چھ بلاکاں تے ہر بلاک چھ منزلاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس عمارت وچ تعلیم تے صحت دی سہولیات وی فراہ‏م کيتی جاندی نيں۔
68. «لبنان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۳-۰۱-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
69. «آیت اللہ العظمی خوئی دی خدمات». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۴-۱۰-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
70. «آیت اللہ العظمی خوئی دی خدمات». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۴-۱۰-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۴.
71. بینکاک Archived 2010-07-03 at the وے بیک مشین۔
72. بینکاک Archived 2010-07-03 at the وے بیک مشین۔
73. [http://www.alkhoei.net/arabic/?p=page&id=56 Archived 2010-07-03 at the وے بیک مشین سی ئی لینڈ۔
74. کنیڈا
75. رئیس‌ زاده، خوئی، ابوالقاسم، ص۵۱۶.
76. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
77. رئیس‌ زاده، خویی، ابوالقاسم، ص۵۱۶.
78. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
79. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
80. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
81. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
82. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
83. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶-۵۱۷.
84. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶-۵۱۷.
85. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
86. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
87. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶-۵۱۷.
88. طباطبائی، دیدار پرماجرا و روایت‌ ہای متفاوت.
89. ہاشمیان‌ فر، گونہ شناسی رفتار سیاسی مراجع تقلید، ص۲۲۴.
90. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۷.
91. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۷.
92. رییس‌زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۹.
93. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۹-۵۲۰.
94. رئیس‌ زاده، خوئی ابوالقاسم، ص۵۱۶.
95. جعفریان، «خاطره‌ای خواندنی درباره دستگیری آیت الله خویی در انتفاضہ شعبانیہ ۱۹۹۱».

منابع

• آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، 1403 ہجری قمری
• آقا بزرگ تہرانی، طبقات اعلام الشیعہ: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشہد، قسم 1-4، 1404 ہجری قمری
• امینی، محمد ھادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، نجف، 1384 ہجری قمری
• انصاری، مرتضی، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، قم، 1373 ہجری شمسی۔
• انصاری قمی، ناصر الدین، نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی خوئی، نوعلم، دوره4، ش11، مهر و آبان 1371 ہجری شمسی۔
• ایازی، محمد علی، چہ کسانی مروج مکتب تفسیری آیت الله خوئی شدند؟ مہرنامہ، ش12، خرداد1390 ہجری شمسی۔
• خوئی، ابو القاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکز نشر الثقافہ الاسلامیہ، 1372 ہجری شمسی۔
• رئیس زاده، محمد، دانش نامہ جہان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1375 ہجری شمسی۔
• سبحانی، جعفر، مرجعیت در شیعہ، در یادنامہ آیت الله خوئی، شہروند امروز، سال4، ش3، 1390 ہجری شمسی۔
• شاکری، حسین، الامام السید الخوئی: سیره و ذکریات، الموسم، ش17، 1414 ہجری قمری
• شریف رازی، محمد، آثار الحجہ یا تاریخ و دایرة المعارف حوزه علمیہ قم، قم، 1332 ہجری شمسی۔
• شریف رازی، محمد، گنجینہ دانشمندان، تہران، 1352–1354 ہجری شمسی۔
• صدرایی‌ خوئی، علی، سیمای خوئی، تہران، سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز چاپ و نشر، 1374 ہجری شمسی۔
• صغیر، محمد، اساطین المرجعیة العلیا فی النجف الاشرف، بیروت، 1424 ہجری قمری
• قایینی، محمد، گفتگو با محمد قایینی، مہرنامہ، ش12، خرداد1390 ہجری شمسی۔
• گرجی، ابو القاسم، تاریخ فق و فقہا، قم، سمت، 1381 ہجری شمسی۔
• مددی، احمد، گفتگو با آیت الله سید احمد مددی، مہرنامہ، ش12، خرداد1390 ہجری شمسی۔
• مشار، خان بابا، مولفین کتب چاپی فارسی و عربی، تہران، 1340–1344 ہجری شمسی۔

تصنیفات دا نگارخانہ

• فائل:ملف:البیان.jpg
• فائل:ملف:تکمله منهاج الصالحین.gif
• فائل:ملف:معجم رجال الحدیث.jpg
• فائل:ملف:اجود-التقریرات.jpg
• فائل:ملف:نفحات الاعجاز.jpg

بیرونی لنک

• موسسہ اسلامی آیت الله خوئی
• پایگاه اطلاع رسانی آیت اللہ خوئی Archived 2016-03-10 at the وے بیک مشین
• تشییع جنازۂ آیت اللہ خوئی
• آیت اللہ خوئی کے دروس کے ویڈیو ریکارڈ:، Archived 2019-10-03 at the وے بیک مشین
• آیت اللہ خوئی وضو کرتے ہوئے (ويڈیو)،