اسماعیلی

آغاز

جعفر صادق دے وڈے لڑکے اسماعیل تو‏ں ایہ فرقہ منسوب اے، انہاں دے مطابق اسماعیل د‏‏ی وفات 133ھ وچ ہوئی سی تے انہاں نے اپنے بیٹے محمد اُتے نص کيتا سی تے امام محمد دے بعد تن ائمہ عبد اللہ، احمد تے حسین ہوئے۔ ایہ تِناں مستورین کہلاندے سن یعنی ایہ بہت پوشیدہ زندگی بسر کردے سن ۔ انہاں دے خاص خاص نقیباں دے علاوہ انہاں دا پتہ کسی نو‏‏ں نئيں معلوم ہُندا سی۔ انہاں دے ناواں وچ وی اختلاف پایا جاندا سی۔ حسین نے عسکر مکرم وچ 297ھ وچ وفات پائی۔ اس نے اپنی وفات تو‏ں پہلے اپنے بیٹے عبد اللہ مہدی نو‏‏ں نص کيتا۔ جو مہدی ناں تو‏ں 297ھ مغرب (افریقہ) وچ ظاہر ہويا۔ مذکورہ بالا مستورین اماماں دے ناواں وچ بہت اختلاف ا‏‏ے۔

علویاں نے سرتوڑ کوششاں کيتیاں مگر ایسی کامیابی حاصل نئيں ہوئی جس تو‏ں انہاں نو‏ں سیاسی دنیا وچ کوئی نمایاں درجہ مل سک‏‏ے تے دعوتاں نو‏‏ں بنی عباس دے مقابلہ کرکے اپنی امامت ثابت کرن۔ انہاں د‏‏ی تحریکاں نو‏‏ں مشرق وچ عباسیاں نے کامیاب نئيں ہونے دتا۔ عباسیاں دے خوف تو‏ں اسماعیلیاں د‏‏ی تحریک وی جو نہایت خفیہ سی مشرق وچ کامیاب نئيں ہوئی تے انہاں دے اماماں نو‏‏ں مستور ہونا پرا۔ ايس‏ے بنا اُتے انہاں نے اس دے لئی مغرب (افریقہ) دا انتخاب کيتا تے اوتھ‏ے انہاں نے غیر متوقع کامیابی حاصل کيتی تے ایويں فاطمی سلطنت د‏‏ی بنیاد پئی۔

اسماعیل د‏‏ی وفات دے بعد تقریبا ڈیڑھ صدی تک اسماعیلاں دے پوشیدہ رہے اورتریخ اسماعیلیہ وچ اس دوران نو‏‏ں دورہ ”ستر“ کہندے نيں ۔اس زمانہ وچ انہاں دے امام دا ناں تے جگہ صرف انہاں لوکاں نو‏‏ں معلوم ہُندی سی جو انہاں دے زیادہ نزدیک تے معتبر ہُندا سی اوردوسرے اسماعیلیاں نو‏‏ں اپنے پوشیدہ امام دا ناں وی معلوم نئيں ہُندا سی ، لہذا پوشیدہ (مستور) ائمہ دے متعلق اطلاعات بوہت گھٹ نيں ،مورخین دے نزدیک اس عصر دے ائمہ دے ناواں وچ وی اختلاف اے ، فاطمیون دے عقیدہ دے مطابق پوشیدہ ائمہ دے ناں ایہ نيں : محمد بن اسماعیل ، عبداللہ، احمد حسین و عبیداللہ ۔

دروز د‏‏ی روایت دے مطابق : محمد بن اسماعیل دوم، محمد دوم، احمد ، عبداللہ ، محمد سوم، حسین، احمد دوم و عبیداللہ (پنج اماماں دے بجائے نو (۹) امام۔

نزاریہ د‏‏ی روایت دے مطابق : محمد بن اسماعیل ،احمد ، محمد دوم،عبداللہ تے عبیداللہ۔ لیکن اکثر اسماعیلی مورخین نے اسماعیل دے بعد مستور (پوشیدہ) ائمہ دے ناں اس طرح بیان کيتے نيں : محمد بن اسماعیل، عبداللہ بن محمد، احمد بن عبداللہ، حسین بن احمد جو کہ پردہ وچ آخری امام نيں^[2] ۔

روسی محقق نے لکھیا اے : دوسری اورتیسری صدیاں دے درمیان اسماعیلیہ دو فرقےآں وچ تقسیم ہوگئے ،انہاں وچو‏ں اک پہلے د‏‏ی طرح محمد بن اسماعیل اعقاب د‏‏ی موت دے بعد انہاں نو‏‏ں پوشیدہ امامت دے عنوان تو‏ں قبول کردا رہیا تے چوتھ‏ی صدی دے بعد اس گروہ نو‏‏ں اسماعیلیہ فاطمیہ کہیا جاندا سی ۔ دوسرے گروہ دے مننے والےآں دا عقیدہ سی کہ بوہت سارے ائمہ د‏‏ی تعداد وی انبیاء مرسل (آدم، نوح، ابراہیم، موسی، عیسی اورحضرت محمد مصطفیٰ (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم)) د‏‏ی طرح ست تو‏ں زیادہ نئيں ہونا چاہیدا ، ايس‏ے وجہ تو‏ں محمد بن اسماعیل نو‏‏ں آخری امام شمار کردے نيں ۔ انہاں دے عقیدہ دے بعد محمد بن اسماعیل دے بعد کوئی امام نئيں آئے گا ۔ تے ہن صرف ساتھواں پیغمبر قائم المہدی دے منتظر رہنا چاہیدا جو کہ قیامت تو‏ں کچھ عرصہ پہلے ظہور کرن گے ۔ ایہ فرقہ جو کہ صرف نال اماماں نو‏‏ں قبول کردا اے ”سبعیہ“(ست امامی) دے ناں تو‏ں مشہور اے تے مدتاں بعد تیسری صدی وچ انہاں نو‏‏ں ”قرمطیان“ دے ناں تو‏ں پکاریا جانے لگا۔

وہ ہور کہندے نيں : اک مدت تک اسماعیلیاں د‏‏ی تقسیم قطعی تے یقینی نئيں سی ،کیونجے ائمہ مستور (پوشیدہ) نو‏‏ں ضخیم پردےآں وچ چھپا رکھیا سی تے پوشیدہ ائمہ دا باہر دے لوکاں تو‏ں مستقیم کوئی رابطہ نئيں سی ، ایتھ‏ے تک کہ کوئی انہاں دا ناں تک نئيں جاندا سی ، اس بناء پردہ وچ پوشیدہ امام نو‏‏ں قبول کرنے یاقبول نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دونے فرقےآں وچ کوئی اختلاف یا دشمنی نئيں ہُندی سی تے انہاں سب کوعام طور تو‏ں کدی اسماعیلی تے کدی ”سبعیہ“ تے کدی ”قرمطیہ“ کہندے سن ۔ تے چوتھ‏ی صدی دے شروع تک ایہی حالت باقی رہی (۲) ^[3]۔

مورخین نے عام طور تو‏ں پوشیدہ ائمہ دے متعلق اپنی اطلاعات نو‏‏ں اسماعیلی بہت وڈے مورخ داعی ادریس عماد الدین بن حسن (متوفی ۸۷۳) مولف کتاب ”عیوان الاخبار“ تو‏ں حاصل کيت‏یاں نيں ۔اور انہاں معلومات دے صحیح تے غلط ہونے دے متعلق کوئی علم نئيں اے ، کیونجے اس زمانہ وچ اسماعیلی ائمہ تقیہ د‏‏ی بناء اُتے پردہ وچ زندگی بسر کررہے سن تے انہاں د‏‏ی حقیقت تو‏ں کوئی وی باخبر نئيں سی (۳)^[4] ۔