Remove ads
Zygmunt Żyłka-Żebracki, ps. „Żeliwa”, „Ax”, „Czarny”, „Zygmunt”, „Żelan”, także jako Henryk Zygmunt (ur. 22 kwietnia 1907 w Jaćmierzu, zm. 6 lipca 1997 w Sanoku) – pułkownik Wojska Polskiego, kawaler Krzyża Złotego i Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari, inżynier budownictwa lądowego.
 | |
 pułkownik | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1930–1945 |
| Siły zbrojne |
|
| Jednostki | |
| Stanowiska |
instruktor i wykładowca SPRP, |
| Główne wojny i bitwy |
II wojna światowa (bitwa pod Pabianicami |
| Późniejsza praca |
stanowiska inżynieryjne |
| Odznaczenia | |
      | |
.jpg)
Zygmunt Żebracki urodził się 22 kwietnia 1907 w Jaćmierzu[1]. Był synem Piotra (ur. 1862, rolnik, szewc, zm. 22 kwietnia 1937 w Sanoku w wieku 75 lat) i Józefy z domu Ząbkiewicz (zm. 28 września 1940 w Krakowie w wieku 75 lat)[2]. W młodości należał do Związku Harcerstwa Polskiego. W 1923, wspólnie z trzema innymi harcerzami i uczniami Państwowego Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku (Fritz Hotze, Józef Pudełko, Tadeusz Riedrich), postawił Krzyż Powstańców na cmentarzu przy ulicy Rymanowskiej dla upamiętnienia polskich zrywów niepodległościowych, umieszczając na nim tabliczkę z napisem: Bohaterom z 1831/63 Harcerze 1923[3][4]. W sanockim hufcu pełnił funkcje zastępowego, plutonowego, drużynowego III Drużyny im. Stefana Czarnieckiego[5]. W 1927 ukończył VIII klasę w Państwowym Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku, lecz nie zdał egzaminu dojrzałości zarówno w 1927, jak i w 1928[6][7][a]. W okresie młodzieńczym życia w Sanoku mieszkał z rodziną w domu przy ul. Stanisława Konarskiego 30.
W latach 1930–1931 ukończył Kurs Unitarny w Szkole Podchorążych Piechoty w Różanie, a w latach 1931–1933 był podchorążym Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej[2]. Uchwałą Magistratu w Sanoku z pierwszej połowy 1933 został uznany przynależnym do gminy Sanok[2]. 5 sierpnia 1933 został mianowany przez Prezydenta RP Ignacego Mościckiego na stopień podporucznika ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1933 i 159. lokatą w korpusie oficerów piechoty oraz postanowieniem Ministra Spraw Wojskowych wcielony do 15 pułku piechoty „Wilków” w Dęblinie[8]. Zawodową służbę wojskową rozpoczął na stanowisku dowódcy plutonu. W okresie od 1935 do 1937 ukończył kurs chemiczny w Centrum Wyszkolenia Chemicznego i kurs inżynieryjny dla oficerów przy Centrum Wyszkolenia Saperów w Modlinie. W rezultacie uzyskał uprawnienia do prowadzenia szkolenia kadr i prowadzenia robót w dziale inżynieryjnym. 1 stycznia 1936 roku otrzymał awans na porucznika w korpusie oficerów zawodowych piechoty. W ostatnich latach II Rzeczypospolitej pełnił służbę na stanowisku instruktora pułkowej szkoły podoficerskiej oraz wykładowcy Dywizyjnego Kursu Podchorążych Rezerwy 28 DP przy 15 pułku piechoty „Wilków” w Dęblinie. W jego ramach na wiosnę 1939 stworzył sekcję szermierczą.
Po wybuchu II wojny światowej w kampanii wrześniowej 1939 walczył jako dowódca plutonu pionierów 15 pułku piechoty. 7 września brał udział w bitwie pod Pabianicami, gdzie jego pluton został rozbity, po czym przedostał się do Twierdzy Modlin, uczestniczył w jej obronie, a po jej poddaniu pozostawał w ukryciu w rejonie Maciejowic. Po nastaniu okupacji niemieckiej zaangażował się w organizowanie kolejnych organizacji podziemnych: Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. W listopadzie 1939, za sprawą mjr. Stefana Drewnowskiego został zaprzysiężony do SZP, promowany przez mjr. Józefa Spychalskiego na stanowisko Komendanta Obwodu Garwolin AK (krypt. „Gołąb”)[9], otrzymując polecenie organizowania struktur konspiracyjnych w powiecie garwolińskim. Wskutek jego działań wcielono do ZWZ siedem pomniejszych organizacji konspiracyjnych działających z tego obszaru i zorganizowano oddział dywersyjny Związku Odwetu ZWZ. Jednocześnie od 1940 zawodowo utrzymywał się z pracy w Zarządzie Drogowym i Zarządzie Dróg Wodnych w Puławach. Po wykonanym zadaniu rozbudowy służb w terenie, 3 maja 1942 został awansowany na stopień kapitana służby stałej. W czasie bezpośredniego niebezpieczeństwa ujawnieniem jego tożsamości i zagrożenia aresztowaniem w czerwcu 1942 przeniesiono go w inne miejsce działań. W sierpniu 1942 został komendantem Obwodu Puławy AK. Z jego inicjatywy stworzono lotne oddziały partyzanckie w obszarze Obwodu, a jednocześnie sformowano 15 pułk piechoty „Wilków” AK w szerokim planie odtwarzania Sił Zbrojnych sprzed 1939. Po rozpoczęciu Akcji „Burza” prowadzonej w Okręgu Lublin AK funkcjonował jako dowódca i zwierzchnik 15 pułku piechoty „Wilków” AK. Jego starania przyniosły scalenie oddziałów Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej. 3 maja 1944 otrzymał awans na stopień majora. Po aresztowaniu Stanisława Kowalskiego ps. „Konrad”, w listopadzie 1944 został Inspektorem Inspektoratu Rejonowego AK Puławy. Po formalnym rozwiązaniu Armii Krajowej na początku 1945 i wkroczeniu wojsk sowieckich nie ujawnił się i nadał działał w podziemiu. Decyzją władz RP na uchodźstwie (ministra RP na emigracji) w 1945 otrzymał awans na stopień podpułkownika. Działał także w ramach Ruchu Oporu Armii Krajowej (ROAK) i Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj.
W czasie trwającej wojny i okupacji niemieckiej Zygmunt Żyłka-Żebracki nie wydawał wyroków śmierci oraz rozkazów pozbawiania życia kogokolwiek. Także wobec swoich podwładnych stosował zasadę, wedle której dawał możliwość poprawy i naprawienia wyrządzonej krzywdy. Po latach określił swoją postawę słowami:
Nie mam na sumieniu niczyjego życia.
21 marca 1945 został aresztowany przez NKWD w praskiej dzielnicy Warszawy podczas odprawy. Był przetrzymywany w aresztach w Warszawie, siedzibie NKWD w Lublinie przy ul. Chopina i na zamku w Lublinie i w tym czasie brutalnie traktowany. W wyniku ogłoszonej amnestii, jednak bez przeprowadzonej rozprawy sądowej, 16 marca 1946 wyszedł na wolność i miesiąc później rozpoczął ponownie działalność konspiracyjną. Przystąpił do Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, w ramach którego został szefem wywiadu Komendy Okręgu Lublin. W związku z tą działalnością w listopadzie 1946 został ponownie aresztowany, w czasie śledztwa był poddawany torturom, po czym, na mocy amnestii z 22 lutego 1947, odzyskał wolność w połowie czerwca 1947, bez przeprowadzonej rozprawy sądowej. 27 lipca 1952[b] został po raz kolejny aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa. Zarzutem była przynależność do nielegalnej organizacji „Dzwon”, a w wyniku procesu sądowego, 30 września 1953 wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie został skazany na karę 12 lat pozbawienia wolności, pozbawienie praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na okres 5 lat oraz przepadek mienia. Był osadzony w zakładach karnych Warszawa-Mokotów, Wronkach i Barczew. W wyniku kolejnej amnestii warunkowo wyszedł na wolność 7 listopada 1956[c], po czym w 1957 został prawnie zrehabilitowany. 27 lipca 1970 został znów aresztowany, tym razem pod zarzutem przynależności do organizacji „Ruch”[10]. Był osadzony w warszawskim areszcie śledczym, zaś zwolniony został niespełna rok później, 15 maja 1971, w wyniku umorzenia prowadzonej sprawy.
Po wojnie pracował zawodowo w stolicy, wpierw w Państwowym Przedsiębiorstwie Traktorów i Maszyn, później w Zakładach Przemysłu Drzewnego i Zjednoczeniu Budownictwa Miejskiego (Oddział IV). W 1956 był zatrudniony w Biurze Architektoniczno-Konstrukcyjnym, następnie jako kierownik budowy w Spółdzielni Mieszkaniowo-Budowlanej „Prasa-Blok” w latach 1957-1958 oraz jako zastępca kierownika budowy w SPB OW1. 18 czerwca 1960 w Technikum Budowlanym Nr 1 im. Zdzisława Mączeńskiego przy ul. Górnośląskiej 31 zdał egzamin dojrzałości dla eksternów w zakresie programu technikum budowlanego w Ministerstwie Oświaty w Warszawie, uzyskując tytuł technika budowlanego. W 1961 podjął wyższe studia zawodowe na Wydziale Budowlanym Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Warszawie (przy Naczelnej Organizacji Technicznej), które ukończył uzyskując 31 sierpnia 1964 tytuł inżyniera budownictwa lądowego. Kolejne stanowiska pracy tracił po ujawnieniu jego działalności konspiracyjnej z przeszłości. Od 1960 pracował w Zjednoczeniu Przedsiębiorstw Robót Kolejowych w Warszawie w Wydziale Techniki i Racjonalizacji (starszy inspektor techniczny, starszy inżynier), a zamieszkiwał przy ul. Henryka Wieniawskiego 5 w dzielnicy Żoliborz, nieopodal kościoła św. Stanisława Kostki.
Od lat 70. zaangażował się w gromadzenie materiałów i wiedzy historycznej o jednostkach AK, w których służył oraz organizowanie byłych jej żołnierzy. Dokonywał weryfikowania członków konspiracji AK-kowskiej i wspierał uzyskiwanie praw kombatanckich przez byłych żołnierzy. Jego staraniem powstała monografia 15 pułku piechoty „Wilków” AK pt. Zarys historii 15 Pułku Piechoty „Wilków”[11] (pierwotnie opracowanie zostało skonfiskowane po jego aresztowaniu w 1970), ustanowiono sztandar tego pułku. Był honorowym przewodniczącym Społecznego Komitetu ds. Obchodów Święta Niepodległości, organizującego z ramienia NSZZ „Solidarność” uroczystości 11 listopada po wprowadzeniu stanu wojennego z 1981[12]. Z jego inicjatywy dokonywano upamiętnień – pomników i tablic pamiątkowych, w tym żołnierzy AK w obwodzie Puławy (m.in. kościół w Rykach, Zamek w Lublinie), a także w kościele Przemienienia Pańskiego w Sanoku. W 1991 Minister Obrony Narodowej, na wniosek Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, awansował Zygmunta Żyłkę-Żebrackiego na stopień pułkownika w stanie spoczynku. Postanowieniem Sądu Wojewódzkiego w Warszawie z 23 stycznia 1992 stwierdzono nieważność wyroku WSR w Warszawie z 30 września 1953.
e.jpg)
_3a.jpg)
,_plaque.jpg)
12 lipca 1971 w Sanoku zawarł związek małżeński z Marią Aleksandrą Hrycaj, ur. 11 listopada 1911 w Borzęcinie jako córka Aleksandra (1873-1950, funkcjonariusz żandarmerii II RP i Policji Państwowej) i Marii z domu Gawełek (ur. 1886 lub 1887-1965)[13][14], siostra Heleny (ur. 1921, od 1945 zamężna z Wiesławem Jarą, bratem Zbigniewa)[15], absolwentka geografii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, przedwojenna nauczycielka, w czasie okupacji niemieckiej zaangażowana w działalność konspiracyjną, funkcjonując pod pseudonimem „Azalia Pontyńska”, współdziałała na rzecz Polaków udających przez Sanok na Węgry oraz udzielała się jako nauczycielka tajnego nauczania, po wojnie nauczycielka biologii i geografii w II Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie w Sanoku, zm. 16 kwietnia 2007 w Sanoku). 30 kwietnia 1974 przeszedł na emeryturę. Zamieszkał wraz z żoną w Sanoku, w jej domu rodzinnym przy ul. Płowieckiej 11a w dzielnicy Zatorze[16][17] (po przemianowaniu, pod adresem Za Potokiem 3). Podobnie jak w służbie wojskowej, także w życiu prywatnym Zygmunt Żyłka-Żebracki zachowywał nieugięcie zasady (m.in. nie spożywał alkoholu, nie palił papierosów, utrzymywał dbałość wypowiedzi nie używając wulgaryzmów, był uważany za dżentelmena)[18]. Z uznaniem i szacunkiem o nim wspominał ks. Adam Sudoł, który w ostatnich latach jego życia był dla niego bliskim znajomym i częstym gościem w domu[19][20]. Nieludzkie metody stosowane podczas przesłuchań oraz pobyt w więzieniu spowodowały trwały uszczerbek na jego zdrowiu, w związku z czym przez wiele lat chorował[21]. Zmarł 6 lipca 1997 w Sanoku[22]. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Centralnym w Sanoku 9 lipca 1997[23].
Zygmunt Żyłka-Żebracki miał brata Jana (ur. 1900[2], także żołnierz AK, podczas wojny aresztowany przez Niemców, 30 marca 1945 poniósł śmierć w obozie koncentracyjnym Buchenwald). Był szwagrem Tadeusza Wojtowicza (mąż siostry Marii Hrycaj, Zofii). Żona pułkownika, Maria Żyłka-Żebracka, była siostrzenicą dr. Franciszka Gawełka[24][13].
Remove ads
W dniu 18 sierpnia 2018 odbyły się w Sanoku uroczystości upamiętniające płk. Zygmunta Żyłkę-Żebrackiego, zorganizowane przez Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Koło w Sanoku, podczas których została odsłonięta tablica pamiątkowa pułkownika na budynku przy ul. Za Potokiem 3, w którym zamieszkiwał wraz z żoną Marią; organizatorką uroczystości była hm. Krystyna Chowaniec, a fundatorami tablicy byli krewni małżeństwa Żyłka-Żebrackich, rodzina Granickich (w tym Wanda z domu Hrycaj) oraz prof. Barbara Adamiak, która była inicjatorką upamiętnienia i dokonała odsłonięcia tablicy wspólnie z wiceburmistrzem Sanoka, Edwardem Olejką)[25][26].
Remove ads
- podporucznik (15 sierpnia 1933)
- porucznik (1 stycznia 1936)
- kapitan (3 maja 1942)
- major (3 maja 1944)
- podpułkownik (1945)
- pułkownik (1991)
- Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari (wrzesień 1944, za efektywną i owocną pracę konspiracyjną)
- Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 14298 (wrzesień 1939, odznaczony przez Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych za męstwo i odwagę na polu bitwy podczas kampanii wrześniowej)[27][28][29]
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1994, za wybitne zasługi w działalności na rzecz organizacji kombatanckiej)[30][d]
- Krzyż Walecznych – czterokrotnie
- Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami
- Krzyż Armii Krajowej
Remove ads
- Po ukończeniu VIII klasy sanockiego gimnazjum Zygmunt Żyłka-Żebracki nie zdał egzaminu dojrzałości 24 maja 1927 (po zaliczeniu egzaminu pisemnego otrzymał oceny niedostateczne na egzaminie ustnym z języka polskiego, z języka łacińskiego i z matematyki). Niespełna rok później ponownie zdawał egzamin dojrzałości w terminie lutowym 1928, jednak otrzymując oceną niedostateczną trzykrotnie na egzaminie pisemnym: z języka łacińskiego, z historii i z matematyki i nie został dopuszczony do egzaminu ustnego. Według niektórych źródeł Zygmunt Żyłka-Żebracki w 1929 zdał maturę w sanockim gimnazjum, lecz brak jest dostępnego sprawozdania szkolnego tej placówki za rok 1928/1929 celem weryfikacji tej informacji.
- Aresztowanie od lipca 1952 podawał w swoim życiorysie sam pułkownik Żyłka-Żebracki. Inne źródło jako czas aresztowania wskazało wrzesień 1952 jako czas aresztowania.
- Osadzenie do listopada 1956 podawał w swoim życiorysie sam pułkownik Żyłka-Żebracki. Inne źródło wskazało datę odzyskania wolności 27 kwietnia 1956.
- Monitor Polski wskazał odznaczenie Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, natomiast „Tygodnik Sanocki” podał odznaczenie Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, zob. Order dla płk Żebrackiego. „Tygodnik Sanocki”, s. 6, Nr 39 (151) z 30 września 1994.
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads