Ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ulica 11 Listopada – główny deptak Bielska-Białej i jego tradycyjne centrum handlowe. Ma długość około 900 m i biegnie równoleżnikowo od ulicy Barlickiego na Dolnym Przedmieściu przez historyczne centrum Białej do ulicy Lwowskiej w granicach osiedli administracyjnych Śródmieście Bielsko oraz Biała Wschód.
| Śródmieście Bielsko, Biała Wschód | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Widok na ulicę 11 Listopada z ul. Barlickiego w kierunku mostu na Białej | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Długość |
0,9 km | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Poprzednie nazwy |
Wiener Straße | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Przebieg | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Bielska-Białej  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 49°49′23,0″N 19°02′57,0″E | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
W obecnym kształcie powstała w latach 1780–1781 jako część traktu środkowogalicyjskiego i była główną ulicą oraz osią urbanistyczną Białej. Od samego początku koncentrowało się na niej życie handlowe, rozrywkowe i towarzyskie zarówno Białej, jak i – w mniejszym stopniu – Bielska. W strefę pieszą zaczęła być przekształcana w latach 70. XX wieku. Charakterystyczna dla przede wszystkim bialskiego odcinka ulicy jest zabudowa w tzw. stylu józefińskim z końca XVIII wieku, oprócz niej znajdują się tu liczne zabytki reprezentujące różne style architektoniczne kolejnych stuleci, a także kilka przykładów architektury współczesnej.
Ulica 11 Listopada rozpoczyna się na Dolnym Przedmieściu, odchodząc w kierunku wschodnim od ulicy Barlickiego. Jej przedłużeniem na zachód jest Przechód Schodowy – schody łączące deptak z ulicą 3 Maja (koło hotelu President).
Pierwszą przecznicą ulicy 11 Listopada jest ulica Cechowa (50 m), następnie mijając kamienicę Burdy, deptak przecina most na Białej (130 m), dzielący niegdyś Bielsko i Białą. Zaraz za mostem (160 m) znajduje się nieregularny plac z fontanną–pomnikiem Reksia rozciągający się od ulicy Stojałowskiego do Spółdzielczego Domu Handlowego Klimczok i Galerii Sfera. Dalej ulica przecina ulicę Krótką i Łukową (200 m), po czym mijając ciąg józefińskich kamienic dociera do placu Wojska Polskiego – dawnego rynku Białej, od którego na południe odchodzi ulica Ratuszowa (370 m). Na 470 metrze od deptaku odchodzą ulica Komorowicka (na północ) i Głęboka (na południe), a na 520 metrze ulica dochodzi do placu Wolności – drugiego bialskiego rynku. Za placem zaczyna się kolejny zespół budynków licznymi kamienicami józefińskimi, który kończy się na ulicy Wyzwolenia (710 m), a rozdziela go ulica Szkolna (650 m).
Na skrzyżowaniu z ulicą Wyzwolenia deptak przechodzi w zwykłą, wyłożoną kostką brukową, ulicę z normalnym ruchem kołowym i wydzielonym parkingiem. Przy Dworze Thomkego (850 m) od ulicy 11 Listopada odchodzi ulica Żywiecka, która łączy ją z placem Opatrzności Bożej, nie mając jednak bezpośredniego połączenia z tą częścią Żywieckiej, która jest fragmentem drogi krajowej nr 52. Około 30 m za Żywiecką ulica 11 Listopada kończy się, przechodząc w przejście podziemne pod ulicą Lwowską.
Początki ulicy wiążą się z powstaniem Pierwszej Galicyjskiej Szosy Pocztowo-Handlowej, potocznie nazywanej „drogą cesarską”, „cesarką”, „traktem wiedeńskim” czy „traktem środkowogalicyjskim”, która miała połączyć Białą na granicy Śląska Cieszyńskiego przez Kraków i Przemyśl ze Lwowem i stać się rdzeniem sieci komunikacyjnej w nowo pozyskanej prowincji, Galicji. Celem było jej lepsze powiązanie z resztą monarchii habsburskiej. Już od 1773 na trasie z Bielska do Lwowa funkcjonowała poczta konna, a od 1775 jeździły dyliżanse. Projekt budowy powierzono inżynierowi Johannowi Grossowi. Rozpoczęła się po pomiarach katastralnych w 1780, a ostateczne ukończenie nastąpiło w 1785, przy czym odcinek Biała – Bochnia został otwarty już 20 kwietnia 1781[1].
„Cesarka” przecięła dotychczasowe ciągi zabudowy Białej skoncentrowane wzdłuż Niwki oraz dzisiejszych ulic Łukowa, Cyniarska, Szkolna. Konieczne było dokonanie pewnych wyburzeń. W wyniku wytyczenia ulicy i połączonych z nim regulacji przestrzennych, w tym założenia drugiego rynku bialskiego – dzisiejszego placu Wolności – powstał całkiem nowy układ urbanistyczny Białej. Nastąpił znaczący boom budowlany, w ramach którego do końca lat 80. XVIII wieku powstało w miasteczku kilkadziesiąt nowych budynków, w tym wiele murowanych. Do najstarszych zachowanych do dziś należą kamienice przy ulicy 11 Listopada reprezentujące tzw. styl józefiński: nr 54 z 1782, nr 19 z 1783 i nr 14–16 z 1787. Dla Bielska trakt nie miał aż tak dużego znaczenia, bowiem długość bielskiego odcinka wynosił zaledwie 140 m i przy jego budowie wykorzystano istniejący już układ przestrzenny. Powstał nowy (drugi w kolejności) drewniany most na rzece Białej[2].
Dzisiejsza ulica 11 Listopada znajdowała się pierwotnie na terenie trzech gmin: nie tylko w Bielsku i Białej, ale też samodzielnej wsi Lipnik. Granica między Białą a Lipnikiem biegła dzisiejszą ulicą Wyzwolenia, końcowy odcinek współtworzył tzw. „miejską część Lipnika” zamieszkiwaną w dużej mierze przez ludność żydowską, która aż do 1848 nie mogła osiedlać się w obrębie Białej[3]. W 1827 na rogu dzisiejszej ulicy Ratuszowej, w części ulicy będącej zarazem pierzeją pierwszego rynku bialskiego, wybudowano nowy ratusz miasta Białej pełniący tę funkcję do 1897[4].
Duże zmiany w zabudowie ulicy nastąpiły na przełomie XIX i XX wieku, gdy dwumiasto zaczęło się rozrastać i jako ważny ośrodek przemysłowy wykazywać wielkomiejskie aspiracje. Zwłaszcza na bielskim odcinku dawna architektura została w większości zastąpiona przez wysokie kamienice w duchu historyzmu i secesji, m.in. w 1893 wyrosła według projektu Carla Korna kamienica radcy cesarskiego Viktora Burdy z charakterystyczną nadbrzeżną fasadą, do której podziemi wkomponowano ujście skanalizowanego potoku Niper[5]. W Białej nowy ruch budowlany skupił się głównie w rejonie rynków – Josefsplatzu (dziś plac Wojska Polskiego) i Franzensplatzu (dziś plac Wolności). Wyraźną dysharmonię wśród zabudowy józefińskiej wprowadziła wybudowana około 1913 trzypiętrowa wczesnomodernistyczna kamienica braci Landau na rogu dzisiejszej ulicy Krótkiej (wówczas Auweg)[6]. W 1890 ulicę noszącą dotąd nazwę Wiedeńskiej (Wiener Straße) przemianowano, zarówno w Bielsku, jak i Białej, na Hauptstraße (Główna). Odcinek lipnicki nosił odpowiednio nazwę Lipniker Hauptstraße[7]. 23 kwietnia 1890 stała się ona areną najgłośniejszej demonstracji robotniczej w dziejach dwumiasta. Trzytysięczne zgromadzenie poprzedzające planowany strajk pierwszomajowy przerodziło się w zamieszki, które zostały stłumione przez wojsko, pociągając za sobą śmierć jedenastu osób i wielu rannych[8]. W 1895 przygotowano plan budowy linii tramwajowej w ciągu ulicy Głównej aż do skrzyżowania z Żywiecką, inwestycji jednak nigdy nie zrealizowano, mimo że do tematu powracano jeszcze kilkukrotnie[9]. W latach 1896–1897 powstał nowy kratownicowy most na rzece Białej[10].
.jpg)
W czasie I wojny światowej ulicę przemianowano na Kaiser-Wilhelm-Straße (Cesarza Wilhelma) dla uczczenia sojuszu austriacko-niemieckiego[11]. Po 1918 powrócono do starej nazwy, jednak wkrótce nastąpiły kolejne zmiany: nazwę bielskiego odcinka zmieniono na Jagiellońska, bialski z kolei w 1928, w dziesiątą rocznicę powstania państwa polskiego, przemianowano na 11 Listopada[12]. Jego częścią była również dawna Główna Lipnicka, ponieważ Lipnik przyłączono do Białej w 1925[13]. Najwyrazistszą pamiątką okresu międzywojennego jest modernistyczna kamienica Franciszka Schuberta na rogu ulicy Komorowickiej wybudowana w 1935 według projektu Alfreda Wiedermanna[14].
W czasie II wojny światowej cała ulica – po raz pierwszy dokonano wtedy administracyjnego połączenia Bielska i Białej – nosiła nazwę Hermann-Göring-Straße (Hermanna Göringa). Wycofujące się w lutym 1945 wojska wysadziły w powietrze most na Białej. Eksplozja uszkodziła sąsiadujące z nim domy nr 11 w Bielsku oraz nr 2 w Białej (według ówczesnej numeracji), które zostały rozebrane. Stary most kratownicowy nie został odbudowany. Po II wojnie światowej przywrócono przedwojenne nazwy ulic, zmieniając w 1948 nazwę bialskiego odcinka na Zjednoczenia. Po połączeniu Bielska i Białej Krakowskiej w jedno miasto w 1951 całej ulicy – a także dzisiejszej Krakowskiej – patronował Feliks Dzierżyński. W latach 60. wyburzono kamienicę przy ulicy Barlickiego 7, poszerzając w ten sposób Przechód Schodowy – schody łączące ulicę Dzierżyńskiego z Lenina (dziś 3 Maja) i hotelem President (wówczas Prezydent). Wyburzono wtedy budynek przy ul. Barlickiego 7. Około 1970 wyburzono budynek dawnego zajazdu Pod Zielonym Drzewem, poprzedzający kamienicę nr 59, w którego miejscu powstała wysepka i łuk ulicy Wyzwolenia[12].
W 1973 oddano do użytku ulicę Iwana Koniewa, obecnie Stanisława Stojałowskiego, wraz z nowym mostem. Powstała ona około 100–200 m na południe, śladem skanalizowanej Niwki. Budowa pozwoliła na usunięcie ruchu kołowego z ulicy Dzierżyńskiego, dotąd jednej z ważniejszych arterii, i przekształcenie jej w strefę pieszą (z wyjątkiem końcowego odcinka). Również w latach 70. wybudowana została dwupasmowa ulica Lwowska, zmieniając zasadniczo układ komunikacyjny Białej. W związku z budową nowej drogi wyburzono część zabudowań dworu Thomkego, sięgającego pierwotnie do potoku Niwka, oraz kilka sąsiadujących z nim zabudowań. Jednocześnie w miejscu przecięcia Lwowskiej z Dzierżyńskiego zbudowano przejście podziemne, dzieląc tym samym tę drugą na dwie części: śródmiejską o przeważającej funkcji deptaka (obecna ulica 11 Listopada) i ruchliwą drogę wyjazdową do Krakowa (obecna ulica Krakowska). W 1989 wyburzono trzy józefińskie kamienice pomiędzy rzeką a ulicą Łukową (nr 13, 15 i 17), w których miejscu stanął nowoczesny gmach banku PKO[12].
Wraz z budową w Bielsku-Białej licznych hipermarketów i centrów handlowych, w tym położonej w pobliżu Galerii Sfera, zlikwidowano wiele sklepów i lokali usługowych przy głównym deptaku. Temat „umierania ulicy 11 Listopada” powraca regularnie w dyskursie medialnym[15][16][17][18][19]. W 2006 rozpoczęła się trwająca dwa lata przebudowa ulicy[20], w ramach której powstało stylowe oświetlenie, ławeczki, zrobiono nową nawierzchnię oraz przebudowano Przechód Schodowy łączący ją z ulicą 3 Maja[21]. Planowana już wtedy[22] rekonstrukcja kratownicy z XIX-wiecznego mostu została zrealizowana dopiero w roku 2021, z okazji obchodów 70-lecia połączenia Bielska i Białej[23]. Ponadto w 2007 zbudowano nową kamienicę, która jest częściowym odwzorowaniem wysadzonej w 1945 w powietrze kamienicy Haberfeldów (nr 2 w Białej)[24]. W tym samym roku na przełomie sierpnia i września po raz pierwszy zorganizowano Święto Ulicy 11 Listopada. W 2009 na nadbrzeżnym placu obok mostu odsłonięto pomnik–fontannę Reksia[25], pierwsze z serii upamiętnień postaci z kreskówek wyprodukowanych przez Studio Filmów Rysunkowych. W dalszym etapie tworzenia szlaku Bajkowe Bielsko-Biała przed dawnym ratuszem bialskim (nr 38) ustawiono brązowe figury bohaterów bajki Porwanie Baltazara Gąbki: w 2020 Smoka Wawelskiego i Bartłomieja Bartoliniego herbu Zielona Pietruszka[26], w 2021 szpiega Don Pedro wraz ze stworem mypingiem[27].
Święto Ulicy 11 Listopada
W latach 2007−2010 co roku pod koniec czerwca (w 2007 na przełomie sierpnia i września) odbywało się Święto Ulicy 11 Listopada. Przez dwa dni ulica stylizowana była na taką, jaką była w XIX wieku – jeździły dorożki, na moście ustawiony był szlaban i budki pograniczników (co nie jest zgodne z prawdą historyczną, gdyż nigdy szlabanu ani budek pograniczników na moście nie było), pojawiali się stylowo ubrani gazeciarze, muzycy, kapele podwórkowe i kwiaciarki. Ponadto na placu Wolności odbywał się Jarmark Galicyjski, w CH Biała pokazy starych filmów (Stare Kino Bielskie), a w pałacyku Strzygowskich wystawy tematyczne. Na placu Wolności i Wojska Polskiego znajdowały się estrady, na których występowali zaproszeni artyści. Jedną z atrakcji święta w 2008 była parada z udziałem cesarza Franciszka Józefa I, którego odgrywał Bernard Krawczyk[28]. Z okazji święta wydawana była okolicznościowa Gazeta Bielska. Organizatorem święta były Urząd Miejski oraz Biuro Promocji i Wystaw „Astra”.
Zabudowa józefińska
Mianem „józefińskich” określa się kamienice z pierwszej fazy zabudowy ulicy bezpośrednio związanej z jej wytyczeniem jako fragmentu traktu środkowogalicyjskiego za panowania cesarza Józefa I. Pochodzą z ostatnich dwóch dekad XVIII wieku oraz początku XIX wieku. Są to budynki jednopiętrowe nakryte wysokim dachem łamanym lub naczółkowym ze skromną dekoracją elewacji o cechach klasycystycznych czy późnobarokowych[29][30]. Bialskie domy są jednymi z najbardziej reprezentatywnych przykładów tego typu architektury w obecnej Polsce[31].
Najlepiej zachowany jest zespół kamienic pomiędzy placem Wojska Polskiego a skrzyżowaniem z ulicą Łukową i Krótką: nr 19–25 w pierzei północnej oraz 20–28 w pierzei południowej. Na kamienicy nr 19 zachowała się w nadprożu wyryta datacja: 1783. Kamienica nr 14–16, w której mieści się m.in. pub Galicja, pochodzi z 1787. Typowym przykładem stylu józefińskiego jest kamienica nr 54 wzniesiona w 1782. Z przełomu XIX i XX wieku pochodzą również: nr 37, 39, 45–49, 50, 58, 64–68, 76, a także nr 29 w narożniku placu Wojska Polskiego, gdzie funkcjonuje apteka „Pod Białym Orłem”, najstarsza bialska apteka z tradycjami sięgającymi XVIII wieku[32]
Pomiędzy placem Wojska Polskiego a skrzyżowaniem z Łukową i Krótką
Pomiędzy placem Wolności a ulicą Szkolną
Kamienica nr 19
Kamienica nr 21
Kamienica nr 24
Kamienica nr 25
Kamienica nr 47
Kamienica nr 54
.jpg)
.jpg)
Pozostałe obiekty
- nr 1 – dawny zajazd z końca XVIII wieku, później dom burmistrza Moritza Gustava Scholza; najstarszy zachowany budynek na bielskim odcinku ulicy
- nr 2 – narożna neorenesansowa kamienica Ignacego Löwenberga z 1898
- nr 3 – późnoklasycystyczna kamienica Kolbenheyerów z około 1870
- nr 4 – kamienica Geyerów o cechach wczesnomodernistycznych z 1912 projektu Ernsta Lindnera
- nr 5 – dawny Bank Eskomptowy i Wekslowy
- nr 6 – kamienica Oskara Pfistera o cechach wczesnomodernistycznych z 1912 roku projektu Friedricha i Karla Schulzów
- nr 7 – dawny zajazd i dom spedycyjny z szeroką bramą i arkadowymi krużgankami od strony podwórza, rok budowy 1886
- nr 8 – narożna neobarokowa kamienica wzniesiona w 1905 według projektu Titusa Neugebauera dla Viktora Burdy jako kontynuacja sąsiedniego budynku nr 10
- nr 10 – kamienica radcy cesarskiego Viktora Burdy wybudowana w latach 1892–1893 w stylu neobarokowym według projektu Carla Korna; jej fasada, zwrócona w kierunku rzeki, składa się z płaskiego wykuszu otoczonego czterema kolumnami (po dwie z każdej strony) na wysokich cokołach; ma również wysoki dach imitujący kopułę; była w przeszłości siedzibą popularnych „Delikatesów” założonych pierwotnie jako sklep sieci Julius Meinl i istniejących do 2001; w konstrukcję piwnic wkomponowany jest kanał potoku Niper z widocznym ujściem do Białej poniżej nadbrzeżnej elewacji
- nr 12 – postmodernistyczna kamienica wzniesiona w 2007, która nawiązuje do stojącej tu do 1945 kamienicy Haberfeldów
- nr 15 – gmach bankowy wybudowany w latach 1989–1994 w miejscu trzech wyburzonych kamienic józefińskich, pierwotnie siedziba PKO BP, obecnie opustoszały
- nr 34 – neorenesansowa kamienica Racheli Mehl z 1903
- nr 35 – modernistyczna kamienica wybudowana w 1935 dla Franciszka Schuberta według projektu Alfreda Wiedermanna
- nr 36 – kamienica Juliusa Korna (brata Carla) z 1902 – pierwotnie neorenesansowa, podpalona w 1945 i odbudowana w uproszczonej formie bez detalu architektonicznego, artykulacji ścian, wieżyczki i wykusza
- nr 38 – dawny ratusz bialski zbudowany w 1827; zastąpił drewniany ratusz na środku rynku (dziś placu Wojska Polskiego) i pełnił swoją funkcję aż do 1897, gdy nowy gmach magistratu i kasy oszczędności
- nr 39 – neobarokowa kamienica Davida Feinera z 1902
- nr 40 – pałacyk miejski Strzygowskich wybudowany około 1880 w stylu neobarokowym, obecnie oddział Książnicy Beskidzkiej
- nr 41 – neobarokowa kamienica Michaela Neumanna z 1904 projektu Alexandra Neumanna, w której przez lata mieściła się popularna drogeria Tanewski
- nr 60 – dawny hotel Pod Orłem; gmach o cechach neobarokowych i klasycystycznych zbudowany w 1905 wg projektu Alexandra Neumanna w miejscu dawnego zajazdu z czasów wytyczania traktu cesarskiego pod koniec XVIII wieku; wewnątrz zachowany jest secesyjny wystrój westybulu i klatki schodowej z windą oraz na I piętrze Sala Redutowa o powierzchni 709 m² w stylu neorenesansowym; obecnie pełni funkcję biurowca i pasażu handlowego
- nr 63 – dawny dom spedycyjny z początku XIX wieku z rozległym zespołem oficyn; mieszkał tu i w jednej z oficyn (63b) prowadził prywatny dom modlitwy Aron Halberstam, lider bialskich chasydów od 1889
- nr 82 – neobarokowa kamienica z 1880 wybudowana dla Arnolda Grossa, właściciela sąsiadującej z kamienicą fabryki likierów
- nr 88 – dawny zajazd Theodora Gany z I połowy XIX wieku; w okresie międzywojennym nazywany Domem Katolickim, był siedzibą Konsumu Chrześcijańskiego i Drukarni Polskiej; w pobliżu tego właśnie budynku doszło do tragicznych zajść 23 kwietnia 1890, w których zginęło 11 protestujących robotników
- nr 102 – dawny zajazd Thomkego, później znany jako zajazd Köntzera; przykład architektury architektury klasycystycznej z końca XVIII wieku; od początku XX wieku pełnił różne funkcje, obecnie siedziba banku; ma duży dziedziniec z podcieniami i arkadowymi krużgankami; mieszkał tu słowacki malarz Peter Michal Bohúň; w latach 70. XX wieku w związku z budową nowej drogi (ulica Lwowska) część zabudowań wyburzono
Kamienica nr 8
Kamienica nr 10
Kamienica nr 12 i dawny bank PKO
Dawny ratusz bialski
Pałacyk Strzygowskich
Kamienica nr 35
Dawny hotel Pod Orłem
Dawny zajazd Thomkego
.jpg)
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
