Transformers

Transformers – fikcyjna rasa pozaziemskich mechanicznych istot, mających zdolność przeobrażania się w pojazdy. Debiutowały w 1983 jako zabawki firmy Hasbro, inspirowane przejętymi przez nią zabawkami Car Robots oraz Diaclone firmy Takara. Transformery wyróżniały się na tle innych zabawek tym, że poza charakterystyczną dla nich unikatową funkcjonalnością (roboty, które zmieniają się w samochody) miały również opracowany specjalnie dla nich świat przedstawiony. Powstały komiksy, filmy, seriale i gry komputerowe o Transformerach. Mechaniczne istoty są podzielone na dwie pogrążone w wojnie domowej frakcje: Autoboty i Decepticony.

Ten artykuł dotyczy rasy inteligentnych robotów. Zobacz też: inne znaczenia terminu „Transformers” i „Transformery”.

Transformers

Modele głównych bohaterów serii filmów aktorskich Transformers: Optimus Prime i Bumblebee
Twórca	Hasbro
Pierwsze dzieło	Seria zabawek marki Transformers
Data powstania	1983
Właściciel	Hasbro
Strona internetowa

Historia franczyzy

Wystawa zabawkowych Transformerów na corocznym zlocie fanów BotCon

W 1980 roku japońska firma Takara wprowadziła na rynek zabawki marki Diaclone. Były to pojazdy kosmiczne, z których każdy miał alternatywną formę kształtu i pilota. Dwa lata później Takara rozwinęła pomysł ze zmiennokształtnymi zabawkami i stworzyła Car Robots, czyli samochody, które można zmienić kilkoma ruchami w roboty. W 1983 japońska firma sprzedała prawa do marki amerykańskiej firmie Hasbro, która przemianowała ją na Transformers^[1].

Transformery wyróżniały się na tle innych zabawek tym, że poza charakterystyczną dla nich unikatową funkcjonalnością (roboty, które zmieniają się w samochody) miały również opracowany specjalnie dla nich świat przedstawiony^[2]. Transformery były promowane na szeroką skalę. Powstały opowieści i komiksy o tym jak rozbiły się na Ziemi około 4 miliony lat p.n.e. i przebudziły w latach 80. XX wieku. W 1984 Marvel Productions wyprodukował pierwszy we franczyzie serial animowany, Transformery^[1].

W 2007 na podstawie zabawek powstał pierwszy film aktorski, Transformers. Jego producentem był Steven Spielberg, a reżyserem Michael Bay. W dniu premiery film zarobił ponad 27 milionów dolarów amerykańskich^[3].

Świat przedstawiony

Osoba w cosplayu Galvatrona, głównego czarnego charakteru w świecie Transformerów

Pierwszym medium, w którym przedstawiono historię Transformerów były komiksy od Marvel Comics z lat 1983–1991. Według nich Transformery są kosmiczną rasą pochodzącą z planety Cybertron, na której wszystko jest mechaniczne. Planeta była pogrążona w wojnie domowej pomiędzy frakcją Autobotów pod przywództwem Optimusa Prime'a, a Decepticonów pod przywództwem Megatrona, którzy utworzyli imperium stanowiące zagrożenie dla wszechświata. Tysiąc lat od rozpoczęcia wyniszczającej wojny, obie frakcje zaczęły eksplorować kosmos w poszukiwaniu zasobów. Dwie grupy, Autobotów i Decepticonów, rozbija się na Ziemi, gdzie w tajemniczych okolicznościach Transformery zostają wyłączone. Przebudzają się w roku 1984. Decepticony zaczynają plądrować ziemskie źródła energii, a Autoboty postanawiają stanąć w obronie mieszkańców planety. Autoboty, aby wtopić się w otoczenie, zmieniają się w samochody osobowe i ciężarowe, a Decepticony w samoloty odrzutowe i broń^[4].

Inne media związane z franczyzą Transformerów zazwyczaj opowiadają podobną historię^[5][6][7].

Produkcje

Zabawki

Projekt zabawki Optimusa Prime'a

Franczyzę zapoczątkowały zabawkowe roboty zmieniające się w pojazdy firmy Hasbro, które powstały w 1983. Wcześniej firma kupiła prawa do podobnych zabawek marki Diaclone i Car Robots od firmy Takara^[1]. Po sukcesie amerykańskiego produktu Hasbro rozszerzyło swoją ofertę o transformujące się robo-dinozaury, roboty transformujące się w broń lub odtwarzacz kaset, a także doczepianą do figurek osobno zabawkową broń^[8]. Wraz z rozwojem franczyzy powstały różne pomniejsze marki zabawek Transformers, takie jak:

• BotBots – Zabawki z tej serii są reklamowane jako przedmioty codziennego użytku z supermarketu, które zostały zmienione w samoświadome roboty za sprawą tajemniczego pioruna^[9].
• Cyberverse – Seria zabawek promowana mniej poważnym klimatem i czerpiąca inspiracje z serialu Transformers: Cyberverse^[9].
• Rescue Bots – Seria zabawkowych robotów, które dzięki swoim mocom ratują ludzi przed typowymi przyziemnymi wypadkami i katastrofami^[9].
• Trylogia Prime Wars
  • Chapter 1: Combiner Wars – Seria mająca w ofercie Autoboty, które mieszają się z Decepticonami^[9].
  • Chapter 2: Titans Return – Seria mająca w ofercie nowe większe roboty zwane Titan Masters^[9].
  • Chapter 3: Power of the Primers – Seria mająca w ofercie nowe postacie, członków dynastii Prime^[9].
• War for Cybertron: Siege – Seria wyróżniająca się tym, że każda postać posiada przynajmniej jedną transformującą się broń^[9].

Komiksy

Istniały trzy główne serie komiksów promowane marką Transformers i oparte na serii zabawek. Pierwsza była publikowana przez Marvel Comics od 1984 do 1991^[4]. Drugą, Transformers: Armada, publikowało Dreamwave Productions od 2002 do 2004^[10][11]. Trzecią publikowało IDW Publishing od 2005 do 2018^[12].

Seriale animowane

Tytuł	Początek	Zakończenie	Kraj produkcji	Przypis
Transformers	1984	1987	Stany Zjednoczone  Japonia  Korea Południowa	[13]
Toransufômâ: Scramble City Hatsudôhen	1986	1986	Japonia	[14]
Transformers: The Headmasters	1987	1988	Japonia	[15]
Transformers: Victory	1989	1990	Japonia	[16]
Transformers Generation 2	1992	1994	Stany Zjednoczone	[17]
Beast Wars: Transformers	1996	1999	Kanada	[18]
Beast Machines: Transformers	1999	2000	Kanada	[19]
Transformers: Car Robots (jap. トランスフォーマー カーロボット Toransufōmā kārobotto)	2000	2002	Japonia  Korea Południowa  Stany Zjednoczone	[20]
Transufômâ: Maikuron densetsu	2002	2003	Japonia  Stany Zjednoczone	[21]
Chô robot seimeitai Transformer: Micron densetsu	2003	2003	Japonia	[22]
Transformerzy: Wojna o Energon	2004	2004	Japonia  Stany Zjednoczone	[23][24]
Transformers: Cybertron	2005	2006	Japonia  Stany Zjednoczone	[25]
Transformerzy: Cybertron	2005	2005	Japonia	[26]
Transformers: Animated	2007	2009	Stany Zjednoczone	[27]
Transformers: Prime	2010	2016	Stany Zjednoczone	[28]
Transformers: Rescue Bots	2011	2016	Kanada  Stany Zjednoczone	[29]
Transformers Prime: Legacy	2013	–	Japonia	[30]
Transformers: Exodus	2013	2017	Stany Zjednoczone	[31]
Transformers: Go!	2013	2014	Stany Zjednoczone	[32]
Transformers: Interstellar	2014	2015	Kanada	[33]
Transformers: the Reckoning	2014	2015	Stany Zjednoczone	[34]
Transformers: Robots in Disguise	2015	2017	Stany Zjednoczone	[35]
Transformers: Rebels	2015	2015	Stany Zjednoczone	[36]
Transformers: United	2015	2018	Stany Zjednoczone	[37]
Transformers Project: Nemesis	2016	2017	Stany Zjednoczone	[38]
Transformers: Ascension	2016	2016	Wielka Brytania	[39]
Transformers: Combiner Wars	2016	2016	Stany Zjednoczone	[40]
Transformers: Titans Return	2017	2018	Stany Zjednoczone	[41]
Transformers: Misfortune	2017	2017	Kanada	[42]
Transformers: Power of the Primes	2018	2018	Stany Zjednoczone	[43]
Transformers: Cyberverse	2018	–	Stany Zjednoczone	[44]
Transformers: Shadowplay	2018	2019	Stany Zjednoczone	[45]
Transformers Contention	2018	2018	Stany Zjednoczone	[46]
Transformers: Rescue Bots Academy	2019	–	Stany Zjednoczone	[47]

Filmy

Animowane

Tytuł	Premiera	Reżyser	Kraj produkcji	Przypis
The Transformers: The Movie	1986-08-08 8 sierpnia 1986(dts)	Nelson Shin	Japonia  Stany Zjednoczone	[48]
Bîsuto uôzu chô seimeitai Toransufômâ supesharu	1998-12-19 19 grudnia 1998(dts)	Akira Nishimori	Japonia	[49]
Transformers Prime Beast Hunters: Predacons Rising (Direct-to-video)	2013-10-04 4 października 2013(dts)	Vinton Heuck, Scooter Tidwell	Stany Zjednoczone	[50]

Seria filmów aktorskich

Michael Bay – twórca filmowej aktorskiej serii filmów Transformers

Osobny artykuł: Transformers (seria filmów).

Od 2007 do 2017 Michael Bay wyreżyserował pięć filmów z serii Transformers. Choć filmy były negatywnie oceniane przez krytyków, były bardzo dochodowe. Film Transformers 3 zarobił najwięcej, 1 123 miliony dolarów^[51]. Sam Michael Bay odniósł się do tego słowami Pozwólmy im nienawidzić, i tak obejrzą film^[52]. Po tym jak piąty film z serii, Transformers: Ostatni rycerz, został uznany za finansowe rozczarowanie^[53], studio zleciło wyreżyserowanie kolejnego filmu innemu reżyserowi i przydzieliło mu mniejszy budżet. Choć film Bumblebee zarobił najmniej z całej serii^[54], został najlepiej oceniony przez krytyków, otrzymując między innymi 93% pozytywnych opinii na Rotten Tomatoes^[55]. Po premierze jeden z producentów, Di Bonaventura, zapowiedział, że w planach jest kontynuacja Bumblebee, a kolejny film sygnowany marką Transformers będzie rebootem. Oba filmy z serii Bumblebee miałyby się dziać w nowej ciągłości fabularnej^[56].

Tytuł	Premiera	Reżyser	Budżet (szacowany w $)	Dochód (w $)	RT	Przypisy
Transformers	2007-08-17 17 sierpnia 2007(dts)	Michael Bay	150 000 000	709 709 780	58%	[57][58]
Transformers: Zemsta upadłych	2009-06-19 19 czerwca 2009(dts)		200 000 000	836 303 693	19%	[59][60]
Transformers 3	2011-07-23 23 lipca 2011(dts)		195 000 000	1 123 746 996	35%	[51][61]
Transformers: Wiek zagłady	2014-06-19 19 czerwca 2014(dts)		210 000 000	1 104 039 076	18%	[62][63]
Transformers: Ostatni rycerz	2017-06-18 18 czerwca 2017(dts)		217 000 000	605 425 157	15%	[64][65]
Bumblebee	2018-12-03 3 grudnia 2018(dts)	Travis Knight	135 000 000	467 705 125	93%	[54][55]

Gry komputerowe

Tytuł	Gatunek	Data premiery	Platforma	Producent	Wydawca	Przypis
Transformers	Strategiczna, FPS	1985	C64	Denton Designs	Ocean Software	[66]
Transformers	Platformowa	1986	C64	Denton Designs	Ocean Software	[67]
The Transformers: Battle to Save the Earth	Akcji	1986	C64	Activision		[68]
Transformers: Convoy no Nazo	Platformowa	1986-12-05 5 grudnia 1986(dts)	NES	ISCO	Takara	[69]
Transformers: The Headmasters	Akcji	1987-08-28 28 sierpnia 1987(dts)	FDS	Takara		[70]
Beast Wars: Transformers	Akcji	1997-12-05 5 grudnia 1997(dts)	PC, PS1	SCE Cambridge Studio	Hasbro Interactive	[71]
Kettou Beast Wars	Akcji	1999-03-19 19 marca 1999(dts)	GBC	Gaibrain	Takara	[72]
Transformers: Beast Wars Transmetals	Akcji	2000-11-15 15 listopada 2000(dts)	N64	Locomotive Corporation	Bam Entertainment	[73]
Transformers	Bijatyka	2003-10-30 30 października 2003(dts)	PS2	WinkySoft	Takara	[74]
Transformers	Akcji	2004-05-07 7 maja 2004(dts)	PS2	Melbourne House	Infogrames	[75]
Transformers: Autobots	Zręcznościowa	2007-06-21 21 czerwca 2007(dts)	NDS	Vicarious Visions	Activision Blizzard	[76]
Transformers: Decepticons	Zręcznościowa					[77]
Transformers: The Game	Akcji	2007-06-26 26 czerwca 2007(dts)	PC, PS2, PS3, PSP, Wii, X360	Traveller’s Tales	Activision Blizzard	[78]
Transformers: Centrum Zabawy	Edukacyjna	2007-07-13 13 lipca 2007(dts)	PC	Alternative Software	Activision Blizzard	[79]
Transformers Animated: The Game	Akcji	2008-10-21 21 października 2008(dts)	NDS	Artificial Mind & Movement Inc.	Activision Blizzard	[80]
Transformers: Zemsta upadłych	Akcji	2009-06-23 23 czerwca 2009(dts)	NDS, PC, PS2, PS3, PSP, Wii, X360	Luxoflux	Activision Blizzard	[81]
Transformers: Wojna o Cybertron	Akcji	2010-06-22 22 czerwca 2010(dts)	NDS, PC, PS3, X360, Wii	High Moon Studios	Activision Blizzard	[82]
Transformers: Dark of the Moon	Akcji	2011-06-14 14 czerwca 2011(dts)	X360, PS3	High Moon Studios	Activision Blizzard	[83]
Transformers: Upadek Cybertronu	Akcji	2012-08-21 21 sierpnia 2012(dts)	PC, PS3, PS4, X360, XONE	High Moon Studios	Activision Blizzard	[84]
Transformers Prime: The Game	Akcji	2012-10-30 30 października 2012(dts)	3DS, NDS, Wii, WiiU	Now Production	Activision Blizzard	[85]
Transformers: Rise of the Dark Spark	RPG, Akcji	2014-06-24 24 czerwca 2014(dts)	3DS, PC, PS3, PS4, WiiU, X360, XONE	Edge of Reality	Activision Blizzard	[86]
Angry Birds Transformers	Zręcznościowa, platformowa	2014-10-15 15 października 2014(dts)	AND, iOS	Rovio Entertainment		[87]
Transformers: Battle Tactics	Strategiczna	2015-01-30 30 stycznia 2015(dts)	AND, iOS	DeNa Corp.	–	[88]
Transformers: Devastation	Akcji	2015-10-06 6 października 2015(dts)	PS3, PS4, PC, X360, XONE	PlatinumGames	Activision Blizzard	[89]
Transformers: Earth Wars	Strategiczna	2016-05-31 31 maja 2016(dts)	AND, iOS	Space Ape Games	Backflip Studios	[90]
Transformers: Forged to Fight	Bijatyka	2017-04-05 5 kwietnia 2017(dts)	AND, iOS	Kabam	Kabam	[91]

Przypisy

1. RadosławR. Nawrot RadosławR., 'Bumblebee', czyli po to rozkładało się te samochodziki [online], Gazeta Wyborcza, 5 stycznia 2019 [dostęp 2019-07-10] (pol.).
2. Transformers: jak roboty zmieniły popkulturę [online], Multikino Vue [dostęp 2019-07-10] (ang.).
3. Transformers - pochwała postprodukcji [online], Polskie Radio, 12 czerwca 2014 [dostęp 2019-07-10] (ang.).
4. Budiansky i inni, Transformers classics. Volume 1, San Diego, Calif.: IDW, 2011, ISBN 978-1-60010-935-5, OCLC 751524430 [dostęp 2019-07-11]. Brak numerów stron w książce
5. Transformers: Fall of Cybertron [online], Komputer Świat, 26 czerwca 2012 [dostęp 2019-07-11] (pol.).
6. Transformers: Robots in Disguise [online], Netflix [dostęp 2019-07-11] (pol.).
7. Transformers [online], Kraina Zabawy [dostęp 2019-07-11] (pol.).strona główna serwisu
8. BrianB. Cronin BrianB., The 15 Most EXPENSIVE Transformers Toys You WISH You Owned [online], CBR, 5 sierpnia 2017 [dostęp 2019-07-11] (ang.).
9. Transformers Universe - Autobots and Decepticons [online], transformers.hasbro.com [dostęp 2019-07-11].
10. James.J. Raiz James.J., First contact, Ontario: Dreamwave, 2003, ISBN 0-9732786-1-7, OCLC 52399397 [dostęp 2019-07-11]. Brak numerów stron w książce
11. Simon.S. Furman Simon.S., Transformers Armada omnibus, San Diego, Calif.: IDW, 2010, ISBN 978-1-60010-715-3, OCLC 666503744 [dostęp 2019-07-11]. Brak numerów stron w książce
12. TomT. Speelman TomT., The Impact & Legacy of IDW's Transformers Comics [online], CBR, 29 grudnia 2018 [dostęp 2019-07-11] (ang.).
13. Transformers w bazie IMDb (ang.)
14. Toransufômâ: Scramble City Hatsudôhen w bazie IMDb (ang.)
15. Transformers: The Headmasters w bazie IMDb (ang.)
16. Transformers: Victory w bazie IMDb (ang.)
17. Transformers Generation 2 w bazie IMDb (ang.)
18. Beast Wars: Transformers w bazie IMDb (ang.)
19. Beast Machines: Transformers w bazie IMDb (ang.)
20. Toransufômâ: Kârobotto w bazie IMDb (ang.)
21. Transformers Prime w bazie IMDb (ang.)
22. Chô robot seimeitai Transformer: Micron densetsu w bazie IMDb (ang.)
23. Transformer: Super Link w bazie IMDb (ang.)
24. Transformers: Superlink w bazie IMDb (ang.)
25. Transformers: Cybertron w bazie IMDb (ang.)
26. Transformers: Galaxy Force w bazie IMDb (ang.)
27. Transformers: Animated w bazie IMDb (ang.)
28. Transformers Prime w bazie IMDb (ang.)
29. Transformers: Rescue Bots w bazie IMDb (ang.)
30. Transformers Prime: Legacy w bazie IMDb (ang.)
31. Transformers: Exodus w bazie IMDb (ang.)
32. Transformers: Go! w bazie IMDb (ang.)
33. Transformers: Interstellar w bazie IMDb (ang.)
34. Transformers the Reckoning w bazie IMDb (ang.)
35. Transformers: Robots in Disguise w bazie IMDb (ang.)
36. Transformers: Rebels w bazie IMDb (ang.)
37. Transformers: United w bazie IMDb (ang.)
38. Transformers Project Nemesis w bazie IMDb (ang.)
39. Transformers Ascension w bazie IMDb (ang.)
40. Transformers: Combiner Wars w bazie IMDb (ang.)
41. Transformers: Titans Return w bazie IMDb (ang.)
42. Transformers: Misfortune w bazie IMDb (ang.)
43. Transformers: Power of the Primes w bazie IMDb (ang.)
44. Transformers: Cyberverse w bazie IMDb (ang.)
45. Transformers Shadowplay w bazie IMDb (ang.)
46. Transformers Contention w bazie IMDb (ang.)
47. Transformers: Rescue Bots Academy w bazie IMDb (ang.)
48. The Transformers: The Movie (1986) w bazie IMDb (ang.)
49. Bîsuto uôzu chô seimeitai Toransufômâ supesharu w bazie IMDb (ang.)
50. Transformers Prime Beast Hunters: Predacons Rising w bazie IMDb (ang.)
51. Transformers 3 (2011) w bazie IMDb (ang.)
52. GregG. Gilman GregG., Michael Bay on 'Transformers' Haters: 'Let Them Hate, They're Still Going to See the Movie' [online], TheWrap, 27 czerwca 2014 [dostęp 2019-07-13] (ang.).
53. ScottS. Mendelson ScottS., 'Transformers: The Last Knight': It's No Box Office Bomb, But It's Still A Disaster [online], Forbes [dostęp 2019-07-13] (ang.).
54. Bumblebee (2018) w bazie IMDb (ang.)
55. Bumblebee [online], Rotten Tomatoes (ang.).
56. Bumblebee Producer Says Next Transformers Movie Will Be A Reboot [online], GameSpot, 18 marca 2019 [dostęp 2019-07-13] (ang.).
57. Transformers (2007) w bazie IMDb (ang.)
58. Transformers [online], Rotten Tomatoes (ang.).
59. Transformers: Zemsta upadłych w bazie IMDb (ang.)
60. Transformers [online], Rotten Tomatoes (ang.).
61. Transformers: The Dark Moon [online], Rotten Tomatoes (ang.).
62. Transformers: Wiek zagłady (2014) w bazie IMDb (ang.)
63. Transformers: Age of Extintion [online], Rotten Tomatoes (ang.).
64. Transformers 5: Ostatni Rycerz (2017) w bazie IMDb (ang.)
65. Transformers: The Last Knight [online], Rotten Tomatoes (ang.).
66. SimonS. Plumbe SimonS., Game Review:- Transformers - Commodore 64 / Spectrum (Ocean Software) [online], Auto Assembly, 6 kwietnia 2016 [dostęp 2019-07-13] (ang.).
67. The Transformers [online], Spectrum Computing [dostęp 2019-07-13] (ang.).
68. The Transformers: Battle to Save the Earth for Commodore 64 - GameFAQs [online], gamefaqs.gamespot.com [dostęp 2019-07-13].
69. Transformers: Convoy no Nazo for NES - GameFAQs [online], gamefaqs.gamespot.com [dostęp 2019-07-13].
70. Transformers: The Headmasters for Famicom Disk System - GameFAQs [online], gamefaqs.gamespot.com [dostęp 2019-07-13].
71. Beast Wars: Transformers PS1, PC [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
72. Kettou Beast Wars for Game Boy Color - GameFAQs [online], gamefaqs.gamespot.com [dostęp 2019-07-13].
73. Transformers: Beast Wars Transmetals for Nintendo 64 - GameFAQs [online], gamefaqs.gamespot.com [dostęp 2019-07-13].
74. Transformers (Japan) for PlayStation 2 - GameFAQs [online], gamefaqs.gamespot.com [dostęp 2019-07-13].
75. Transformers PS2 [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
76. Transformers: Autobots DS [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
77. Transformers: Decepticons DS [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
78. Transformers: The Game PC, PS2, PS3, X360, Wii, PSP [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
79. Transformers: Centrum Zabawy, Transformers Creative Studio PC [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
80. Transformers Animated: The Game DS [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
81. Transformers: Zemsta upadłych, Transformers: Revenge of the Fallen - The Game X360, PS3, Wii, PS2, NDS, PSP, PC [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
82. Transformers: Wojna o Cybertron, Transformers: War For Cybertron [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
83. Transformers: Dark of the Moon X360, PS3 [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
84. Transformers: Upadek Cybertronu, Transformers: Fall of Cybertron PC, X360, PS3, XONE, PS4 [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
85. Transformers Prime: The Game Wii, 3DS, NDS, WiiU [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
86. Transformers: Rise of the Dark Spark PC, X360, PS3, WiiU, PS4, XONE, 3DS [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
87. Angry Birds Transformers iOS, AND [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
88. Transformers: Battle Tactics iOS, AND [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
89. Transformers: Devastation X360, XONE, PS3, PS4, PC [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
90. Transformers: Earth Wars AND, iOS [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).
91. Transformers: Forged to Fight iOS, AND [online], GRY-Online.pl [dostęp 2019-07-13] (pol.).