Szerszeń europejski

Szerszeń europejski (Vespa crabro), szerszeń groźny^[2], zwykle nazywany szerszeniem^[3][4] – gatunek owada z rodziny osowatych (Vespidae), z grupy żądłówek, największy z osowatych występujących w Europie Środkowej, pospolity na terenie całej Polski, zwłaszcza w pobliżu terenów zamieszkiwanych przez ludzi. Jest gatunkiem typowym rodzaju Vespa. Żywi się owocami, owadami (także tymi uznawanymi przez człowieka za szkodniki) i sokami drzew. Jego użądlenie może być niebezpieczne dla osób uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych.

Szerszeń europejski

Vespa crabro[1]
Linnaeus, 1758
Szerszeń europejski sfotografowany w Niemczech
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Podgromada	owady uskrzydlone
Rząd	błonkoskrzydłe
Rodzina	osowate
Podrodzina	Vespinae
Rodzaj	Vespa
Gatunek	szerszeń europejski

Występowanie

Pierwotnie zasiedlał Europę zachodnią i północną oraz Azję północną w strefie klimatu umiarkowanego, po Japonię. Obecnie jest gatunkiem palearktycznym. Został introdukowany do Ameryki Północnej, tam stał się gatunkiem powszechnie występującym w Kanadzie i USA^[5]. W Polsce szerszeń europejski jest jedynym przedstawicielem rodzaju Vespa. Pokrewne mu gatunki azjatyckie nie występują na terenie Europy Środkowej.

Typowym siedliskiem szerszeni europejskich są lasy liściaste^[6]. Gniazda zakładane są w dziuplach drzew, zwłaszcza dębów^[7], a także w norach ziemnych, opuszczonych ulach, czasem na wolnym powietrzu, lecz w miejscach osłoniętych (np. pod okapem dachu^[8] lub w dziurach i zagłębieniach w ścianach budynków^[6]). Ze względu na utratę naturalnych siedlisk owad ten przystosował się do życia w pobliżu terenów ludzkiej aktywności (tereny zurbanizowane oraz wykorzystywane rolniczo)^[6]. Na terenach zurbanizowanych szerszenie korzystają również ze skrzynek lęgowych dla ptaków (zwykle opuszczonych, ale zdarza się, że koegzystują w skrzynce lęgowej razem z ptakami)^[6].

Morfologia

Długość ciała królowej (samica) 25–35 mm, samca 21–23 mm, a robotnicy 17–24 mm^[8]. Ubarwienie zmienne, zależne od regionu (geograficzne odmiany barwne), płci i stopnia rozwoju (dymorfizm)^[9]. Forma typowa dla obszaru Polski ma tułów czarny w rude plamy, odwłok żółty w czarne pasy^[7]. Głowa szerszenia zaopatrzona jest w silne żuwaczki, z dobrze widocznym żółtym rysunkiem.

Biologia

Szerszeń nadgryzający korę

Karmienie larw

Wczesną wiosną samice zapłodnione poprzedniego roku przystępują do budowy gniazda. W tym celu wykorzystują masę papierową, wytworzoną przez nie z cząsteczek próchniejącego drewna i śliny. Wewnątrz gniazda samica buduje plastry ze skierowanymi ku dołowi otworami komórek. Rozmiary gniazd sięgają czasem 50 cm długości i wysokości. Po uformowaniu kilku pierwszych komórek plastra samica składa do nich jaja. Lęgną się z nich larwy, które karmione przez matkę (sokami roślin i zwierząt, głównie owadów^[7]), szybko dorastają i przepoczwarczają się w robotnice. Od tej pory samica zajmuje się składaniem jaj, a robotnice zajmują się obroną gniazda, jego rozbudową, karmieniem larw i utrzymaniem odpowiedniej temperatury. Ostatnie larwy przekształcają się w pokolenie płodne samic i samców. Samce różnią się od samic brakiem żądła i dłuższymi czułkami. Podczas lotu godowego zapładniają samice, które rozlatują się we wszystkie strony szukając zimowiska, w którym zapadają w stan diapauzy. W warunkach klimatu umiarkowanego samce i robotnice giną z głodu i zimna. Loty ustają, gdy przez większość dnia temperatura nie wzrasta powyżej 10°C. Opuszczone gniazdo (mniej więcej 15-20 września) służy do zimowania skorkom, a także skórnikom i innym owadom wyjadającym pozostałe w nim resztki.

Szerszeń europejski żywi się owadami, owocami oraz sokami niektórych drzew.

Szerszenie korzystające ze skrzynek lęgowych dla ptaków zajmują te same gniazda w kolejnych latach, jeśli nie mają w swoim zasięgu innych miejsc (np. nowych, pustych skrzynek). Zwiększenie liczby dostępnych skrzynek badanych rojów skutkowało zakładaniem gniazd w nowych skrzynkach^[6]. W warunkach naturalnych nie stwierdzano wykorzystywania starych gniazd.

Znaczenie gospodarcze

Wykluwający się szerszeń

Rola szerszeni w gospodarce człowieka nie jest jednoznaczna, zależna od lokalnych warunków^[7]. Żywiąc się innymi owadami (zwłaszcza muchówkami^[10]) mogą pełnić pożyteczną rolę, gdy zjadają owady uznawane przez człowieka za szkodniki, ale szerszenie zjadają również owady pożyteczne, np. pszczoły, nadgryzają dojrzałe owoce i uszkadzają młode drzewka, powodując w ten sposób szkody w leśnictwie i sadownictwie^[3]. Mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia. Użądlenie przez szerszenia wywołuje w miejscu wprowadzenia jadu dotkliwy ból, zaczerwienienie i obrzęk^[11], a u osób uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych może wywołać wstrząs anafilaktyczny.

Zakorzenione przeświadczenie o potencjalnie groźnym dla ludzi jadzie tych owadów oraz rozmiary szerszenia i nieprzyjemny dla człowieka dźwięk, jaki ten owad wydaje w czasie lotu powodują, że obecność szerszeni w pobliżu siedzib ludzkich może być uciążliwa, a niekiedy nawet niebezpieczna^[3].

Jad

Żądło szerszenia

Jad szerszeni europejskich jest porównywalny z jadem pszczół i os, zawiera jednak nieznacznie większą dawkę toksyn. Szerszenie nie są groźniejsze od mniejszych os, a doniesienia o kilku użądleniach zabijających dorosłych ludzi są zazwyczaj nieprawdziwe (jeżeli nie występuje reakcja alergiczna). Użądlenie szerszenia jest boleśniejsze od użądleń pszczół czy os z powodu większego i głębiej penetrującego żądła oraz około 5% zawartości acetylocholiny w jadzie, powodującej silne pieczenie rany. Pszczoły używają jadu do odganiania ssaków nawet tak dużych jak borsuki i niedźwiedzie od zapasów miodu zgromadzonych w ulu, szerszenie używają jadu do polowania na owady, a więc ich jad może być znacznie słabszy. Jeden szerszeń potrafi wstrzyknąć mniej niż 0,2 mg jadu za każdym użądleniem. Badania wykazują, że dawka śmiertelna jadu szerszeni to od 10^[12] do 90 mg^[13] jadu na każdy kilogram ciała, a więc potrzeba średnio kilkuset lub więcej użądleń, aby zabić człowieka. Ponieważ jednak tylko około 1/10 roju (liczącego zazwyczaj kilkaset owadów) atakuje i żądli, liczba ta w praktyce zostaje bardzo rzadko osiągnięta. Ponadto szerszenie są zazwyczaj mniej agresywne od os i trudniej je sprowokować do ataku.

Gniazdo szerszenia europejskiego