Stefan Jaracz

Stefan Jaracz (ur. 24 grudnia 1883 w Żukowicach Starych k. Tarnowa, zm. 11 sierpnia 1945 w Otwocku) – polski aktor teatralny i filmowy, pisarz, publicysta; założyciel i dyrektor teatru Ateneum w Warszawie.

Stefan Jaracz

Stefan Jaracz (lata 1930.)
Data i miejsce urodzenia	24 grudnia 1883 Stare Żukowice
Data i miejsce śmierci	11 sierpnia 1945 Otwock
Zawód	aktor
Odznaczenia

Stefan Jaracz w 1903

„Fotel Jaracza” w Galerii Wielkich Łodzian

Pomnik z popiersiem Jaracza w Olsztynie

Grób Stefana Jaracza, Stare Powązki

Życiorys

Ukończył szkołę podstawową w Tarnowie. Relegowany z tarnowskiego gimnazjum za działalność w postępowej organizacji patriotyczno-radykalnej Promieniści, gdzie wraz z Marianem Kukielem i Karolem Radkiem współtworzył koło tarnowskie^[1]. Początkowo trafił do gimnazjum w Jaśle, a ostatecznie maturę złożył eksternistycznie w 1903 r. w gimnazjum w Bochni^[2].

Na Uniwersytecie Jagiellońskim studiował prawo, historię sztuki, polonistykę i przyrodę. Na utrzymanie zarabiał jako korektor w socjalistycznym dzienniku Naprzód wydawanym przez Polską Partię Socjalistyczną^[3][4]. Jeszcze podczas studiów zaczął interesować się teatrem. Był aktorem w amatorskim zespole Związku Robotniczego. Po dwóch semestrach przerwał studia. W 1904 zaczął występować w Teatrze Ludowym w Krakowie. W 1905 został zaangażowany do teatru Edwarda Rygiera w Poznaniu. W 1907 został na rok wcielony do armii austro-węgierskiej. Po ukończeniu służby wojskowej zaangażował się do teatru Aleksandra Zelwerowicza w Łodzi, gdzie pracował do 1911. W 1911 przeprowadził się do Warszawy gdzie pracował najpierw w Teatrze Małym^[4], a od 1913 w Teatrze Polskim^[3]. Specjalizował się w tworzeniu postaci „z ludu”. Najprostszymi środkami opartymi na naturalistycznej metodzie mistrza Kazimierza Kamińskiego ukazywał złożoną psychikę człowieka. Do pamiętnych jego ról należą m.in. tytułowe w Judaszu Kazimierza Przerwy-Tetmajera^[5], Szczęściu Frania Perzyńskiego, a także jako Grzegorz Dyndała Moliera, Smugoń w Przepióreczce Żeromskiego, Rejent w Zemście Fredry, czy Kaliban w Burzy Szekspira.

Od wczesnej młodości przyjaźnił się z Juliuszem Osterwą. Pracowali wspólnie w teatrach Krakowa i Poznania. Dzielili również mieszkanie. Dyrektor Osterwa zaprosił go do zespołu Reduty, a później także Teatru Narodowego. Współpraca z Jaraczem nieraz okazywała się kłopotliwa ze względu na chorobę alkoholową, do której z żalem przyznał się w ostatnich pismach z lat 40.

W czasie okupacji niemieckiej związał się z polityczno-wojskową katolicką organizacją podziemną Unia. Po wykonaniu w marcu 1941 wyroku sądu Polski Podziemnej na Igo Symie został aresztowany i osadzony na Pawiaku^[6][7]. 5 kwietnia 1941 został wywieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau^[6]. Został zwolniony po licznych interwencjach 15 maja 1941 roku.

Zmarł w sanatorium w Otwocku^[8] na gruźlicę gardła^[9][3], która ujawniła się po jego pobycie w obozie. Został pochowany w alei zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (rz. 1, m. 60/61)^[10]. Autorem rzeźby na nagrobku jest Stanisław Sikora^[11]. Jego pogrzeb został uwieczniony w specjalnym wydaniu Polskiej Kroniki Filmowej Testament Jaracza^[12].

Uważany za jednego z największych aktorów polskich i współtwórcę nowoczesnej sztuki aktorskiej.

Życie prywatne

Ożenił się z aktorką Jadwigą Daniłowicz^[13][14], z którą miał córkę, aktorkę Annę Jaraczówną^[15]. Jego prawnukiem jest Mikołaj Radwan^[16], aktor dziecięcy, odtwórca głównej roli w serialu Tata, a Marcin powiedział.

Filmografia

• Obłąkany. Dramat w Tworkach (1912) jako mąż
• Wykolejeni (1913) jako bankier
• Bóg wojny (1914) jako Napoleon Bonaparte
• Tajemnica pokoju nr 100 (1914) jako konkurent
• Cud nad Wisłą (1921) jako Jan Rudy, agitator bolszewicki
• Za winy brata (1921) jako Karol Gromski
• Niewolnica miłości (1923)
• O czem się nie mówi (1924) jako radca Wolski
• Skrzydlaty zwycięzca (1924)
• Śmierć za życie. Symfonia ludzkości (1924)
• Iwonka (1925) jako towarzysz Gabriela
• Pan Tadeusz (1928) jako Napoleon Bonaparte
• Przedwiośnie (1928) jako ojciec Baryki
• Dróżnik nr 24 (1929) jako dróżnik
• Ponad śnieg (1929) jako Joachim
• Uroda życia (1930) jako ojciec Piotra
• Bezimienni bohaterowie (1932)
• Biała trucizna (1932) jako przemysłowiec Jan Kański
• Księżna Łowicka (1932) jako książę Konstanty Pawłowicz
• Kocha, lubi, szanuje (1934)
• Młody las (1934) jako profesor, ojciec Stefana
• Przebudzenie (1934) jako pijak z „cyrku”
• Jego wielka miłość (1936) jako sufler Konstanty Kurczek
• Pan Twardowski (1936) jako mistrz Maciej, alchemik
• Róża (1936) jako Oset

Odznaczenia

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1930)^[17],
• Złoty Krzyż Zasługi (1 lipca 1935)^[18],
• Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935)^[19].
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski^[20].

Upamiętnienie

W 2018 r. Poczta Polska wyemitowała zaprojektowany przez Marzannę Dąbrowską upamiętniający Stefana Jaracza znaczek pocztowy o nominale 2,60 zł należący do serii „Ludzie kina i teatru”^[21].

• 
  Dawny Teatr Ludowy na scenie którego debiutował,
  Kraków ul. Krowoderska 31
• 
  Tablica upamiętniająca Stefana Jaracza

Teatry im. Stefana Jaracza

• 
  Budynek Teatru im. S. Jaracza w Łodzi
• 
  Budynek Teatru im. S. Jaracza w Olsztynie
• 
  Wejście do budynku Teatru Ateneum im. S. Jaracza w Warszawie

Ulice im. Stefana Jaracza

Stefan Jaracz jest patronem ulic m.in. w: Słupsku, Częstochowie, Łodzi, Krakowie, Oświęcimiu, Tarnowie^[22], Warszawie, Toruniu, Tychach, Wrocławiu, Ostródzie, Białymstoku, Węgorzewie^[23] i Gdańsku.