Igo Sym

Igo Sym, właśc. Karol Antoni Juliusz Sym (ur. 3 lipca 1896 w Innsbrucku, zm. 7 marca 1941 w Warszawie) – polski, austriacki i niemiecki aktor, kolaborujący podczas II wojny światowej z nazistami, zastrzelony z wyroku Związku Walki Zbrojnej.

Igo Sym

Imię i nazwisko	Karol Antoni Juliusz Sym
Data i miejsce urodzenia	3 lipca 1896 Innsbruck, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	7 marca 1941 Warszawa, Polska pod okupacją III Rzeszy
Zawód	aktor
Współmałżonek	Helena Fałat
Lata aktywności	1925–1941

Jerzy Leszczyński i Igo Sym (z prawej) w scenie filmu Szpieg w masce (1933)

Ekipa filmu Heimkehr (1941)

Ulica Mazowiecka, przy której mieszkał i zginął Igo Sym

Obwieszczenie SS-Gruppenführera Paula Modera z 11 marca 1941 informujące o straceniu „pewnej liczby aresztowanych” w odwecie za śmierć Igo Syma

List gończy za małżeństwem Damięckich, wydany tydzień po zamachu

Życiorys

Był synem Polaka, leśnika Antoniego Syma, i Austriaczki, Julianny Anny Seppi. Brat biochemika Ernesta i Alfreda (1894–1973) – również aktora i kompozytora muzyki poważnej.

W I wojnie światowej walczył cztery lata w szeregach Armii Austro-Węgier, dosłużył się stopnia porucznika. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości służył w piechocie do 1921. Następnie pracował jako urzędnik. 20 czerwca 1920 w Warszawie ożenił się z Heleną Ritą Zdzisławą Fałatówną, córką Juliana, z którą miał syna, Juliana Piotra. Małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1923. Julian Piotr Sym zmarł na zapalenie opon mózgowych w wieku siedmiu lat w 1929, a dwa lata później matka chłopca Helena Niemczewska (po rozwodzie z Symem wyszła za mąż za adwokata Mariana Niemczewskiego) popełniła samobójstwo^[1] [2] .

Okres międzywojenny

Sym był absolwentem Instytutu Filmowego, prywatnej szkoły aktorstwa filmowego Wiktora Biegańskiego^[3] . Debiut w filmie – Wampiry Warszawy z 1925 – umożliwiły Symowi uroda^[4] i wyniesiona z wojska sprawność fizyczna. Grywał głównie eleganckich mężczyzn, arystokratów i wojskowych. Dwa lata po debiucie aktorskim wyjechał do Wiednia. Podpisał tam kontrakt na wyłączność ze studiem „Sascha-Filmindustrie AG”, gdzie potem przez rok sprawował funkcję prezesa. Od 1929 pracował głównie w Niemczech, na ekranie partnerował m.in. Marlenie Dietrich i Lilian Harvey. Z tą pierwszą łączył go ponoć przelotny romans^[5].

Na początku lat 30., po zdaniu egzaminu aktorskiego w Polsce, zaangażował się w warszawskich teatrach rewiowych „Banda” i „Hollywood”. Od tego czasu rzadko, jak na wcześniejszą sławę filmowego amanta, występował na dużym ekranie. Pojawiał się głównie w drugoplanowych rolach, prawdopodobnie z powodu kłopotów z bezbłędnym opanowaniem języka polskiego, co w epoce kina dźwiękowego stało się dla aktorów koniecznym wymogiem^[3] . Skupił się na karierze estradowej, celując w sztuki muzyczne z lżejszego repertuaru, śpiewał recitale, a jego popisowym numerem było akompaniowanie sobie grą na pile^[6]. W rozmowach nie akceptował atmosfery nazistowskich Niemiec, cały czas pracując w Polsce^[7] . Jednakże w 1937 zagrał w niemieckim filmie Serenade, gdzie odtwarzał rolę Ferdinanda Lohnera.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej Sym pozostał w Warszawie. Podczas obrony miasta pracował w Straży Obywatelskiej: kopał rowy przeciwlotnicze, wydobywał rannych spod gruzów. Po kapitulacji stolicy i rozpoczęciu działań władz okupacyjnych na początku pracował w magistracie jako tłumacz i w wojskowej komendanturze rejestrującej pojazdy^[8] .

Jeszcze przed wojną sądzono, że Sym był agentem Abwehry, ale do kwietnia 1940 wywiad ZWZ nie znalazł na to dowodów^[9] . Dopiero 12 lipca 1940, po czwartym zbadaniu sprawy Syma, stwierdzono niezbicie jego współpracę z Niemcami^[10] . Śledztwo w tej sprawie, na zlecenie „dwójki”, prowadził Roman Niewiarowicz, reżyser Teatru Komedia, potem w podziemiu oficer wywiadu ofensywnego WW-72 (Wywiad Wschód), noszący pseudonim „Łada”^[11] . Zadanie obserwacji Syma oficerowie „dwójki” powierzyli Niewiarowiczowi jeszcze w 1939, w konsulacie polskim w Budapeszcie, w czasie ewakuacji polskich władz^[12] .

Pod koniec 1939 Sym rozpoczął współpracę z okupantem, proponując odbudowę środowiska teatralnego w Warszawie. Propagandaabteilung (urząd propagandowy Generalnego Gubernatorstwa) powierzył mu stanowisko dyrektora Theater der Stadt Warschau (ex Teatr Polski) oraz zarządzanie kinem nur für Deutsche „Helgoland” (przedwojenne „Palladium” przy ul. Złotej 7/9). Otrzymał też koncesję na prowadzenie Teatru Komedia przy ul. Kredytowej 14^[13]. W 1940 organizował werbunek polskich aktorów do antypolskiego filmu Heimkehr^[14]. Chociaż Sym często posuwał się w swojej działalności do gróźb i szantaży, aktorzy, którzy odmówili gry w tym filmie, nie ponieśli z tego tytułu żadnych represji ze strony Niemców^[15] . W okupowanej stolicy doradzał w sprawach imprez kulturalnych i środowiska artystycznego gubernatorowi dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa Ludwigowi Fischerowi^[16].

Wbrew opinii z okresu wojny, nie przyczynił się do aresztowania ukrywającej się Hanki Ordonówny, ale też odmówił pomocy w jej uwolnieniu^[17] . Udało mu się uzyskać zwolnienie z obozu niemieckiego dla jego brata Alfreda, powołując się na jego austriackie pochodzenie^[11] .

Wyrok na Syma

W dniu 5 marca 1941 z oskarżenia prokuratora Tadeusza Dyzmańskiego za współpracę z okupantem Wojskowy Sąd Specjalny ZWZ wydał wyrok śmierci na Syma. Dokument wyroku nie zawierał opisu materiału dowodowego, uzasadnienia wyroku oraz składu orzekającego^[2] . Zamach (tzw. akcję wyrokową) przeprowadził 7 marca 1941 zespół bojowy „ZOM” kontrwywiadu Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ, w składzie^[1] :

• ppor. Bohdan Rogoliński, ps. „Szary”, dowódca grupy
• ppor. Roman Rozmiłowski, ps. „Zawada”
• kpr. Wiktor Klimaszewski, ps. „Mały”

Porucznik „Zawada” tak opisywał zamach w wywiadzie dla konspiracyjnego pisma „Demokrata” w sierpniu 1944^[13]:

[Sym] mieszkał na czwartym piętrze przy ul. Mazowieckiej 10. O godzinie 7.10 zapukaliśmy do drzwi.
Otworzyła służąca. – Czy pana dyrektora Syma możemy prosić?” – W tej chwili ukazał się Sym. – Czy pan Igo Sym?” – Tak. Czym mogę panom służyć?”
W tej chwili wystrzeliłem, mierząc z Visa prosto w serce. Strzał był celny. Szpicel upadł na twarz bez jęku. Ze schodów zbiegliśmy pędem. Później spokojnie rozeszliśmy się do domów^[a].

Więcej informacji na temat okoliczności śmierci Igo Syma przekazała sąsiadka Symów Aniela Lawińska, żona aktora i reżysera Ludwika Lawińskiego. Kiedy wykonawcy wyroku udali się do mieszkania Syma, znajdowali się w nim, oprócz aktora, jego matka Julianna oraz brat Fred z żoną. Kilka godzin przed śmiercią Igo Sym odebrał z dworca kolejowego swojego starszego brata, którego udało mu się uwolnić z Oflagu. To właśnie bratowa Syma, a nie służąca, otworzyła drzwi wykonawcom wyroku^[18][11] . Igo Sym został z honorami niemieckimi pochowany 12 marca 1941 na cmentarzu Powązkowskim^[19] .

Represje niemieckie

Zamach wywarł bardzo duże wrażenie w środowisku niemieckim. Niemcy wykorzystali go jednak również jako uzasadnienie rozpoczęcia represji wobec polskiej ludności cywilnej, a szczególnie środowiska artystycznego. W odwecie aresztowali 18 kobiet i ok. 100 mężczyzn^[20] . Wśród nich znaleźli się m.in. Stefan Jaracz, Leon Schiller, Zbigniew Sawan, Janusz Warnecki, Elżbieta Barszczewska i Zofia Małynicz. Większość z nich została wywieziona do KL Auschwitz, wszyscy z wymienionych przeżyli^[21][20] . 11 marca 1941 w Palmirach rozstrzelano 21 osób^[22] .

Tuż po zamachu rozplakatowano listy gończe za aktorami podejrzewanymi o udział w akcji – małżeństwem Ireną Górską i Dobiesławem Damięckim, gdyż ktoś doniósł specjalnej grupie dochodzeniowej „Mordkommision Igo Sym”, że Damięcki w barze aktorów w podziemiach Teatru Polskiego opowiadał w niewybredny sposób, co Polacy myślą o obnoszącym się ze swoją pozycją Symie. Na tej podstawie gestapo powiązało ich z zamachem i aktorska para do końca wojny musiała się ukrywać^[21].

Opinie

Przygotowując wykonanie wyroku, Roman Niewiarowicz proponował otruć Igo Syma, motywując to obawą przed niemieckim odwetem. Komenda Główna ZWZ ponowiła rozkaz zastrzelenia, zaznaczając, że w tym wypadku właśnie chodzi o silny wstrząs dla społeczeństwa i danie dowodu, że polskie władze podziemne działają^[13][2] .

Generał Kazimierz Sosnkowski 21 marca 1941 napisał z Londynu list do generała Stefana Grota-Roweckiego z żądaniem wyjaśnień, czy organizacja wojskowa ma coś wspólnego z tym faktem i przypomniał, że wyroki śmierci wydane przez sądy kapturowe związku podlegają zatwierdzeniu przez Delegata Rządu. Zwrócił też uwagę na to, aby przy każdej tego typu akcji … rozważyć, czy nie lepiej poniechać tego rodzaju aktów terroru, jak zabójstwo Igo Syma, ze względu na ofiary, jakie za sobą pociągają^[23] .

Opinia aktorki Marii Malickiej o Igo Symie przedstawiona w 1986^[24] :

Sym to był sfrustrowany człowiek. Przed wojną próbował w kilku filmach, w teatrze, ale jakoś mu nie szło. Tyle tylko, że był to naprawdę ładny chłopak. Miał serię niepowodzeń, a był niesłychanie ambitny. I gdy Niemcy zaproponowali mu dyrekcję wielkiego teatru, przewróciło mu się w głowie. Ale do obozu chyba nie wysyłał.

Filmografia

• 1925: Wampiry Warszawy jako adwokat Tadeusz Wyzewicz
• 1926: O czym się nie myśli jako kompozytor Orlicz
• 1926: Die Pratermizzi
• 1927: Sąd polowy w Sanoku^[25] tyt. oryg. Das Feldgericht von Sanok, reż. Hans Otto Löwenstein, produkcji Sascha Film (Wien)
• 1927: Kochanka Szamoty jako Jerzy Szamota
• 1927: Die Beichte des Feldkuraten / Das Feldgericht von Gorlice
• 1927: Tingel-Tangel / Das Mädchen vom Tingel-Tangel
• 1927: Café Elektric
• 1928: Die Kaiserjäger
• 1928: Spitzenhöschen und Schusterpech / Lotte, das Warenhausmädchen
• 1928: Dorine und der Zufall
• 1928: Modellhaus Crevette
• 1928: Spelunke
• 1928: Liebe im Mai
• 1928: Erzherzog Johann / Herzog Hansl
• 1928: Die Frau von gestern und morgen / Der Scheidungsanwalt
• 1929: Die Dame auf der Banknote
• 1929: Der Dieb im Schlafcoupée
• 1929: Adieu, Mascotte
• 1929: Meine Schwester und ich
• 1929: Wenn Du einmal Dein Herz verschenkst
• 1929: Das Recht auf Liebe
• 1929: Die Herrin und ihr Knecht
• 1929: Stud. chem. Helene Willfüer
• 1929: Das Erlebnis einer Nacht
• 1930: Wien, Du Stadt der Lieder
• 1930: Das Wolgamädchen
• 1930: Was kostet Liebe?
• 1930: Gigolo
• 1930: Nur am Rhein…
• 1930: Kasernenzauber
• 1930: Das alte Lied
• 1930: Moritz macht sein Glück / Meier und Co.
• 1931: Das Lied der Nationen
• 1931: Ich heirate meinen Mann
• 1931: Ein Auto und kein Geld
• 1932: Pałac na kółkach jako dyrektor Eugeniusz Rańcewicz
• 1933: Szpieg w masce jako szef kontrwywiadu polskiego
• 1934: Przebudzenie jako nauczyciel muzyki
• 1937: Serenade
• 1937: Dyplomatyczna żona jako tenor
• 1939/1940: Złota Maska jako architekt Raszewski
• 1939/1941: Żona i nie żona jako Duval

Odniesienia w kulturze masowej

• Igo Sym jako symbol amanta pojawia się w piosence Co temu winien Zygmuś, że jest taki śliczny? z rewii pt. Pieniądze dla wszystkich^[26].

Co temu winien Zygmuś, że jest taki śliczny?
On jest, jak Igo Sym, Nowarro, Chevalier
A że w kobietach wzbudza zapał erotyczny
Co temu winien jest nasz Zygmuś, pytam się!

• Podobny wydźwięk ma tekst piosenki Moja gwiazda z rewii Parada gwiazd (1930)^[27].

Jak Chaplin krok
Jak Mozżuchin wzrok
A tors, jak Rod La Rocque
Lub Igo Sym

• Aktor został uwieczniony jako symbol uwodziciela w przedwojennej piosence Czy umiesz gwizdać Joanno?^[28] wykonywanej m.in. przez Chór Dana.

Nie ma takiej rzeczy, której ty nie znałabyś:
umiesz czyścić, prać, pływać, w golfa grać,
szyć sukienki, konno jeździć, nosem puszczać dym
i uwodzić tak, jak Igo Sym.

• Jako symbol amanta filmowego pojawia się także w piosence Nikodem (1933) śpiewanej przez Adama Astona i Tadeusza Faliszewskiego^[29][30].

Nikodem, Nikodem
Nie równaj nawet się z Bodem
Przy tobie Bodo i Igo Sym
Też są byle kim

• Aktor jest pierwowzorem jednego z bohaterów filmu Miłość ci wszystko wybaczy (1981) w reżyserii Janusza Rzeszewskiego. W filmie nie pada nazwisko aktora, jedynie imię. W jego postać wcielił się Piotr Garlicki^[31].
• Sym jest też pierwowzorem bohatera filmu Oszołomienie (1988) w reżyserii Jerzego Sztwiertni o nazwisku Chris Sten. Rolę tę zagrał Wojciech Wysocki^[32].
• Wyrok na Symie jest tematem pierwszego odcinka serialu Ludzie i bogowie (2020) w reżyserii Bodo Koxa. W postać Syma wcielił się Lesław Żurek^[33].

Uwagi

1. Rozmowę z „Zawadą” przeprowadził dziennikarz powstańczej gazety „Demokrata” 26 sierpnia 1944 w Warszawie. Cztery dni po opublikowaniu rozmowy ppor. Rozmiłowski został ciężko ranny na posterunku obserwacyjnym w gmachu PAST-y przy ul. Zielnej 37/39 i zmarł z ran 3 września 1944.