Sami swoi

Sami swoi – polski film komediowy z 1967 r. w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego, nakręcony na podstawie scenariusza Andrzeja Mularczyka. Sukces produkcji doprowadził do stworzenia tetralogii, składającej się z filmów Nie ma mocnych (1974), Kochaj albo rzuć (1977) i Sami swoi. Początek (2024)^[1] .

Ten artykuł dotyczy filmu Sami swoi. Zobacz też: Sami Swoi – marka usług telefonii komórkowej.

Sami swoi

Relief przedstawiający bohaterów filmu na ścianie kina Praha w Warszawie
Gatunek	komedia
Rok produkcji	1967
Data premiery	15 września 1967
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	81 minut
Reżyseria	Sylwester Chęciński
Scenariusz	Andrzej Mularczyk
Główne role	Wacław Kowalski Władysław Hańcza Zdzisław Karczewski Jerzy Janeczek Ilona Kuśmierska Natalia Szymańska
Muzyka	Wojciech Kilar
Zdjęcia	Stefan Matyjaszkiewicz
Scenografia	Jan Grandys
Kostiumy	Alicja Wasilewska
Montaż	Janina Niedźwiecka
Produkcja	Stanisław Adler Stanisław Zylewicz Telewizja Polsat (koloryzacja)
Wytwórnia	Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocławiu
Dystrybucja	Centrala Wynajmu Filmów Best Film
Kontynuacja	Nie ma mocnych (1974)
Nagrody
Sylwester Chęciński: Złota Kamera (1978), Nagroda Ministra Kultury i Sztuki (1969)
Strona internetowa

Dom Pawlaka w Dobrzykowicach

Dom Kargula w Dobrzykowicach

Lubomierz – filmowe miasteczko Pawlaków i Karguli

Realizacja przestrzenna poświęcona bohaterom filmu "Sami swoi" w Toruniu

Tablica pamiątkowa w Dobrzykowicach

Film, początkowo w wersji czarno-białej, został skoloryzowany w 2001 r. przez hollywoodzką firmę Dynacs Digital Studios na zlecenie Polsatu i Studia Filmowego „Oko”. Wersja kolorowana nie była dystrybuowana w kinach, a premierę telewizyjną miała 1 kwietnia 2002 w telewizji Polsat^[2]. W 2020 r. czarno-biała wersja filmu została poddana cyfrowej rekonstrukcji i udostępniona na platformie streamingowej 35mm.online^[3].

Fabuła

Film przedstawia losy dwóch zwaśnionych rodzin Pawlaków i Karguli, które tuż po zakończeniu II wojny światowej zmuszone są wyjechać z Kresów Wschodnich, by osiedlić się na Ziemiach Odzyskanych. Ich kłótnie sięgają jeszcze czasów przedwojennych. Spór trwa o miedzę i krowę Kargula, która weszła Pawlakom w szkodę. Przyczyną kłótni jest ziemia, którą Kargul zaorał o 3 palce za daleko w stronę ziemi Pawlaków, co doprowadziło do rozlewu krwi. Obawiając się kary za pocięcie kosą Kargula, Jan Pawlak emigruje do Stanów Zjednoczonych. Po latach wraca do Polski, gdzie jego brat Kazimierz z rodziną żyją w zgodzie ze znienawidzonym sąsiadem. Aby uspokoić Johna, Kazimierz opowiada mu historię pogodzenia się rodzin, w tym zaślubin jego syna, Witii i córki Kargula Jadźki.

Pierwowzór historii

Pierwowzorem Kazimierza Pawlaka był Jan Mularczyk^[4], wywodzący się z Kresów stryj scenarzysty Andrzeja Mularczyka, który przyjechał z Boryczówki na Ziemie Odzyskane – do Tymowy koło Ścinawy^[5]. Pierwowzorem Karguli była z kolei rodzina Dendrysów^[6]. Pierwszy raz postaci Pawlaka i Kargula pojawiły się w słuchowisku Polskiego Radia I było święto, które miało swoją premierę 1 maja 1965. Reżyserem był Andrzej Łapicki, a w obsadzie znaleźli się m.in. Jerzy Turek (Witia Pawlak) i Wojciech Siemion (Kaziuk Pawlak). Słuchowisko przedstawiało perypetie dwóch skłóconych rodzin, które osiedliły się po wojnie w sąsiadujących ze sobą gospodarstwach na tzw. ziemiach odzyskanych. Do Kazimierza Pawlaka, z Ameryki, przyjechał brat John, który musiał uciekać za ocean, po zdzieleniu kosą sąsiada Kargula za przesunięcie miedzy. Słuchowisko odniosło sukces, dlatego dwa lata później z radiowej opowieści powstał scenariusz filmu Sami Swoi^[7].

Andrzej Mularczyk losy pierwowzorów filmowych postaci opisał w książce Każdy żyje jak umie. Epopeja opisuje historię dziejącą się przez ćwierć wieku do 1945 r. w wielonarodowej podolskiej wsi Krużewniki. Na jej podstawie powstało także, rozpisane na kilkadziesiąt odcinków, radiowe słuchowisko Każdy żyje jak umie, czyli skąd się wzięli „Sami swoi”.

Postaci i obsada

• Rodzina Pawlaków
  • Wacław Kowalski − Kazimierz (w retrospektywie także ojciec Kazimierza i Jana)
  • Zdzisław Karczewski − Jan 'John' (brat)
  • Jerzy Janeczek − Witia (syn)
  • Maria Zbyszewska − Mania (żona)
  • Natalia Szymańska − Leonia (matka)
  • Zygmunt Bielawski − Paweł (syn)
  • Marta Muzyczak - Ania Pawlakówna (wnuczka)

• Rodzina Karguli
  • Władysław Hańcza − Władysław
  • Ilona Kuśmierska − Jadwiga (córka 'Jadźka')
  • Halina Buyno-Łoza − Aniela (żona)

• Pozostali
  • Eliasz Oparek-Kuziemski − Kokeszko młynarz
  • Aleksander Fogiel − sołtys
  • Witold Pyrkosz − warszawiak
  • Kazimierz Talarczyk − Wieczorek
  • Ryszard Kotys − sprzedawca kota
  • Andrzej Mrozek − żołnierz radziecki
  • Jan Łopuszniak − niemiecki ksiądz
  • Elżbieta Jagielska − sprzedawczyni lisów na targu

Dubbing

• Kargul (grany przez Władysława Hańczę) – Bolesław Płotnicki
• Jadźka (grana przez Ilonę Kuśmierską) – Elżbieta Kępińska
• Jaśko Pawlak w młodości (grany przez Waldemara Dybę) – Kazimierz Dejunowicz
• babcia Pawlakowa (grana przez Natalię Szymańską) – Irena Malkiewicz

Produkcja

Andrzej Mularczyk (scenarzysta), korzystając z konsultacji z wrocławskim językoznawcą Stanisławem Bąkiem, opracował dialogi przypominające nieokreśloną gwarę kresową^[8]. Film miał początkowo nosić tytuł I było święto^[9], jednak ostatecznie przyjęto nazwę Sami swoi, którą antropolog Krzysztof Pełczyński wyjaśniał następująco:

„Swoi” to jedna z części prostej – może nawet zbyt prostej – dychotomii „swoi–obcy”. Jednakowoż w społeczności występującej w filmie, jak się okazuje, nie ma „obcych”, tylko właśnie „sami swoi”. A owi sami swoi wcale nie muszą być tacy sami. Różnice między nimi nie są ważne, wszyscy bowiem należą do tego samego narodu. A zatem sami swoi to Polacy^[10].

W główne role kłócących się ze sobą kresowiaków wcielili się Wacław Kowalski i Władysław Hańcza. Większość scen kręcono w Dobrzykowicach pod Wrocławiem, gdzie znajdowały się zagrody^[2]. Sceny w miasteczku kręcono w Lubomierzu, gdzie obecnie znajduje się muzeum Kargula i Pawlaka^[2]. Scenę przyjazdu Jana (Johna) Pawlaka do Rudnik nakręcono na stacji Czernica Wrocławska.

Premiera

Premiera filmu odbyła się 15 września 1967 wraz z krótkometrażowym dokumentem Stocznia produkcji WFD^[11]. Podczas premierowych pokazów film obejrzało 8 mln widzów^[12].

Odbiór

Postać Kazimierza Pawlaka, swojaka zza Buga, była w recenzjach filmu jednoznacznie utożsamiana z etosem sarmackim ze względu na pasujące do wizerunku szlachcica pieniactwo i awanturnictwo^[13]. Często wysuwano sugestie, iż Sami swoi przypominają pod względem zarysu fabuły Zemstę Aleksandra Fredry^[14]. Widownia odczytała film jako wywrotową komedię, w której Pawlak daje się poznać jako osoba niebojąca się nowej władzy, gotowa w momencie zaprowadzania w Polsce rządów totalitarnych przemalować bez bezpośrednich konsekwencji hasło „3 x TAK” na „3 x NIE”^[15]. Jednocześnie Sami swoi, jak zauważa Monika Talarczyk-Gubała, kryli w sobie ładunek ideologiczny. Filmowi chłopi z Kresów nie tęsknią za ziemią, z której się przeprowadzili, lecz bez problemów odnajdują się na Ziemiach Odzyskanych^[15]. Niemniej jednak „publiczność kibicowała komicznej ekwilibrystyce chłopów, którzy starali się jakoś przeżyć w PRL”^[16].

Za Samych swoich Sylwester Chęciński otrzymał Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II stopnia. W 1976 r. film otrzymał Złote Grono na festiwalu Lubuskie Lato Filmowe w Łagowie, a w 1978 r. – Złotą Kamerę przyznaną przez pismo „Film” dla najlepszego filmu o tematyce współczesnej, ex aequo z Nie ma mocnych i Kochaj albo rzuć. W 1999 r. Sami swoi w ankiecie „Polityki” znaleźli się na 2. miejscu wśród najciekawszych filmów polskich XX wieku. W 2007 r. film otrzymał Złotą Kaczkę przyznawaną przez pismo „Film” za najlepszą złotą myśl („Sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie”), a w 2008 r. – Specjalną Złotą Kaczkę dla najlepszego polskiego filmu komediowego stulecia^[2]. Cytaty z dzieła Chęcińskiego i Mularczyka, takie jak wspomniany „Sąd sądem...” oraz „Kargul, podejdź no do płota”, na stałe zadomowiły się w mowie potocznej^[17].

Nawiązania

W stodole Kargula w Dobrzykowicach utworzono izbę pamięci, gdzie można oglądać oryginalne przedmioty, którymi posługiwali się bohaterowie filmu^[18].

Zobacz też

• 3 x TAK