Ołbin

Ołbin (niem. Elbing^[2], także Der Vicenz Elbing) – osiedle we Wrocławiu, na północ od Ostrowa Tumskiego, zalążek osadnictwa we Wrocławiu, lokalizowany w rejonie współczesnych ulic Wyszyńskiego, Nowowiejskiej i Prusa, w pobliżu obecnego kościoła św. Michała Archanioła. Kościół ten wybudowano w XIX wieku na miejscu ufundowanego w latach 30. XII w. przez komesa Piotra Włostowica opactwa benedyktyńskiego św. Wincentego, zburzonego w 1529 w obliczu zagrożenia miasta najazdem tureckim. Opactwo położone było nad brzegiem Odry, obecnie, w wyniku blisko tysiącletnich zmian jej koryta oraz zasypania starorzeczy i części fosy, kościół św. Michała znajduje się kilkaset metrów od rzeki i tylko współczesny Park Stanisława Tołpy i znajdujący się w nim staw pozostaje reliktem przeszkód wodnych w ówczesnym systemie umocnień.

Ołbin

Osiedle Wrocławia
Kościół pw. św. Michała Archanioła w Ołbinie
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Miasto	Wrocław
Data założenia	1991
W granicach Wrocławia	1768-1868 (okres przyłączania różnych części osiedla)
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności	34 556[1]
Położenie na mapie Wrocławia

Park Nowowiejski, w głębi gmach Wydz. Architektury PWr

Ołbin, ul. Nowowiejska 38
dom rodzinny Edyty Stein

Kościół Opieki św. Józefa

Secesyjna półokrągła kamienica na rogu Prusa i Świętokrzyskiej

Nazwa

Miejscowość po raz pierwszy zanotowana w łacińskim dokumencie z 1175 roku jako Olbinum we fragmencie „in Olbino”. Notowana także w 1202 jako Olpinow, 1253 Vlbim oraz Uolbim, 1264 Olbina, Albingum, Olbingum, Elbinga^[3].

Znaczenie nazwy Ołbin nie jest jednoznaczne. Najczęściej wywodzi się je od imienia Albin^[4], ale językoznawcy podają także inne wywody np. niemiecki językoznawca Paul Hefftner jako jedno z możliwych znaczeń podaje słowo „łabędź”^[3].

W spisanym po łacinie dokumencie średniowiecznym wydanym we Wrocławiu 26 lutego 1253 roku, który sygnował książę śląski Henryk III Biały, miejscowość wymieniona jest pod nazwą Vlbim^[5].

Miejscowość została wymieniona w zlatynizowanej formie Olbino w łacińskim dokumencie wydanym 10 sierpnia 1201 roku przez kancelarię papieża Innocentego III wydanym w Segni^[6]. W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Olbingo^[7][8].

Olbin (Elbing) według Domańskiego jest nazwą dzierżawczą pochodzącą od przezwiska Olba (Albin). Obecna forma Ołbin przyjęła się w powszechnym użyciu po raz pierwszy na planie Wrocławia z 1972^[4].

Historia

Ołbin pozostawał w większej swej części aż do początku XIX wieku poza granicami i poza murami miasta Wrocławia. Tylko część Ołbina, związana ściśle z przedpolem miejskich fortyfikacji, włączona została pod zarząd miasta już w 1768 i 1800. Leżąc na północnym, „polskim”^{[uwaga 1]} brzegu Odry często był plądrowany przez oblegające Wrocław armie bądź – jak w XVI wieku – niszczony przez obrońców miasta w celu uniemożliwienia tym armiom znalezienia schronienia w trakcie oblężenia. Po zdobyciu Wrocławia w 1807 przez wojska napoleońskie i decyzji okupujących go władz o zburzeniu fortyfikacji miejskich i zasypaniu części fosy Ołbin^{[uwaga 2]} został, wraz z kilkoma innymi graniczącymi z lokacyjnym Starym Miastem przedmieściami, włączony w 1808 w granice miasta Wrocławia jako część Przedmieścia Odrzańskiego.

Na zachodnim skraju Ołbina, przy ulicy Ołbińskiej nr 1, przy zbiegu z dzisiejszymi ulicami Krętą i Jedności Narodowej^{[uwaga 3]} znajdowała się wpierw (od XIV w.) kaplica św. Hieronima, potem kościół św. Urszuli i Jedenastu Tysięcy Dziewic (dziś jest to Kościół Opieki św. Józefa); w sąsiedztwie funkcjonowało przykościelne leprozorium, potem przytułek dla kobiet^{[uwaga 4]}. W 1776 roku, na polecenie Fryderyka II Wielkiego Carl Gotthard Langhans zaprojektował i wybudował w południowej części Ołbina, w okolicy skrzyżowania dzisiejszych ulic Sienkiewicza i Świętokrzyskiej, „bramę Fryderyka”. Budowla ta po 1820 służyła jako schronienie dla biednych, aż w 1858 zdecydowano się ją rozebrać. W połowie XIX wieku w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła św. Michała (na południe) przy dzisiejszym skrzyżowaniu ulic Matejki i Prusa funkcjonowała huta szkła. Na północ od kościoła, w Nowej Wsi Polskiej w rejonie dzisiejszego skrzyżowania Barlickiego i Orzeszkowej znajdował się „Ogród Ludowy” (Der Volks Garten), zaś ścieżka wiodąca z miasta do tego Ogrodu, częściowo pokrywająca się z dzisiejszą ulicą Edyty Stein, nosiła (1873) nazwę Fussweg nach dem Volks Garten („ścieżka do Ogrodu Ludowego”). W osiedlu Ołbin urodziła się w 1891 i wychowywała św. Teresa Benedykta od Krzyża; jej dom rodzinny przy ul. Nowowiejskiej zamieniony jest w muzeum. W II połowie XIX wieku powstała Wrocławska Spółdzielnia Konsumencka, która stała się zalążkiem funkcjonującej do niedawna przy skrzyżowaniu Sienkiewicza ze Świętokrzyską (naprzeciw Muzeum Przyrodniczego i Ogrodu Botanicznego) piekarni „Mamut”^{[uwaga 5]}, przez wiele lat największej w Europie wytwórni pieczywa i makaronu. Obok piekarni funkcjonował w II połowie XIX wieku Instytut Głuchoniemych, a jeszcze nieco dalej na wschód – założony dzięki zapisowi testamentowemu hr. von Sedlnitzky’ego w 1872 Ewangelicki Konwikt Teologiczny „Johanneum”. W latach 1902–1904 przy ul. Prusa (Lehmdamm) na południe od Parku St. Tołpy^{[uwaga 6]} postawiono okazały wspólny budynek Królewskiej Szkoły Rzemiosł Budowlanych i Wyższej Szkoły Budowy Maszyn (Königliche Bau-Gewerk-Schule und Maschinen-Bau-Schule). Projektantami budynku oraz zabudowań towarzyszących – domu dyrektorów, sanitariatów dla uczniów i laboratorium maszyn – byli architekci miejscy Richard Plüddemann i Karl Klimm. Po roku 1945 w budynku tym znalazł sobie miejsce Instytut Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego, później Politechnika Wrocławska z jej Wydziałem Łączności (przemianowanym w 1966 na Wydział Elektroniki)^{[uwaga 7]}; wybudowany na tej samej działce (z wejściem od ul. Rozbrat) dawny dom dyrektorów zajęła Akademia Rolnicza; znajdowała się tam m.in. pracownia prof. Tołpy.

Osiedle w obecnym kształcie zabudowane jest gęsto, głównie kamienicami z przełomu XIX i XX wieku. Podczas oblężenia Festung Breslau w 1945 jego zabudowa nie uległa aż tak poważnym zniszczeniom, jak niektóre inne rejony miasta (np. jak sąsiadujący z Ołbinem plac Grunwaldzki). Dlatego wciąż tak liczne są tu stuletnie kamienice, które w niektórych tylko miejscach ustępują zabudowie z końca XX i początków XXI wieku^{[uwaga 8]}, a jednym z przykładów takiej zabudowy jest zespół budynków mieszkalno-usługowych przy ulicy Górnickiego z lat 60. XX wieku. Zaliczane jest do Śródmieścia, w 1991 wydzielono zeń osobne osiedla Nadodrze (na zachodzie) i Plac Grunwaldzki na południu. Obecnie graniczy z Kleczkowem i Nadodrzem (na zachodzie), Starym Miastem i placem Grunwaldzkim (na południu), przez Starą Odrę z Zaciszem (na wschodzie) i – również przez Starą Odrę – z Karłowicami (na północy). Według szacunków Rady Miasta Wrocławia z 2004 roku Ołbin zamieszkuje około 41,1 tysięcy osób.

Uwagi

1. Będąca jedną z głównych osi komunikacyjnych Ołbina ulica Nowowiejska (niem. Michaelisstraße „św. Michała, od patrona tutejszego kościoła; wcześniej Neudorfgasse, tj. „zaułek Nowowiejski”) nazwę swą wywodzi od sąsiadującej z Ołbinem (na północy osady) Nowej Wsi Polskiej (niem. Polnisch-Neudorf – nazwa występuje na mapie jeszcze z 1847) zamieszkaną w znacznej części przez ludność mówiącą po polsku, także w czasach, kiedy Wrocław wraz ze Śląskiem znajdował się w granicach Prus i Niemiec.
2. Używano wówczas nazw Sand Vorstadt i Oder Vorstadt – „Przedmieście Piaskowe” i „Przedmieście Odrzańskie”, pierwsze od nazwy Wyspy Piasek graniczącej z tym przedmieściem, drugie od pobliskiej Odry; Ołbin leży na styku tych przedmieść.
3. Dzisiejsza ulica Ołbińska w całości leży formalnie tuż poza obecną granicą Ołbina wyznaczoną do celów ewidencyjno-wyborczych przez wrocławską Radę Miejską (zalicza się obecnie do wydzielonego w 1991 z Ołbina osiedla Nadodrze, ale historycznie uzasadnione jest wymienienie jej tutaj, tym bardziej że opisany tu kościół dzieli od tej formalnej granicy jedynie szerokość ulicy Jedności Narodowej).
4. Osada, zlokalizowana w rejonie u. Krętej i Słowiańskiej wzmiankowana była od 1509 roku jako Repina, potem (od 1512) także jako „koło Szpitala Jedenastu Tysięcy Dziewic” albo Rzepina, Rzepin, Häselei lub Mässele; po 1547 osada wchłonięta została przez Ołbin.
5. „Spółdzielcze Zakłady Piekarsko-Ciastkarskie Mamut”; „Mamut” to typ pieców w niej zainstalowanych, od nich przyjęła nazwę cała fabryka.
6. Do roku 1945 nazywanego Waschteich Park, po wojnie – Parku Nowowiejskiego, a od 2005 r. Park Stanisława Tołpy; okolica ta wcześniej stanowiła zakole Odry połączone z systemem fos i fortyfikacji miejskich i po ich likwidacji w 1808 przez cały XIX wiek znajdowały się tu stawy – od dwóch do czterech; ich kształt, rozmiary i liczba zmieniały się na przestrzeni stulecia – służące okolicznym mieszkańcom do prania odzieży (nazwę Waschteich Park tłumaczyć można jako „park nad stawem do prania”); wraz z rozwojem miasta stawy te zasypywano i po 1909 pozostał z nich już tylko jeden, dziś stanowiący ozdobę parku.
7. W latach 1968–1970 część budynku przekazano Wydziałowi Architektury PWr. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku większość Wydziału Elektroniki przeniesiono w rejon Placu Grunwaldzkiego, a Wydział Architektury gospodaruje większą częścią budynku (w na parterze jednego ze skrzydeł budynku pozostał jeszcze Instytut Metrologii Wydziału Elektroniki).
8. Jednym z najnowszych budynków niemieszkalnych wybudowanych na Ołbinie jest Centrum Biznesu Grafit przy ul. Namysłowskiej 8, wybudowane w 2012 roku przez komunalną spółkę Agencję Rozwoju Aglomeracji Wrocławskiej jako centrum handlowo-usługowo-biurowe^{[9][10][11][12]}. Po oddaniu obiektu do eksploatacji okazało się, że przestrzeń przeznaczona na handel nie znajduje dostatecznej liczby najemców, wobec czego zamierzenie stworzenia tam hali kupieckiej skończyło się fiaskiem. Wkrótce potem, w styczniu 2013 miasto przekazało obiekt (najpierw w zarząd, kilka lat później na własność) innej komunalnej spółce (Wrocławskie Mieszkania sp.z o.o.), która zaadaptowała praktycznie cały obiekt na potrzeby biurowe, z niewielkim udziałem usług^[13][14].

Przypisy

1. Liczba mieszkańców zameldowanych na pobyt stały i czasowy (stan na 31.12.2017).
2. Elbing, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 326.
3. Paul Hefftner: Ursprung und Bedeutung der Ortsnamen im Stadt und Landkreise Breslau. Breslau: Ferdinand Hirt, 1910, s. 24–26.
4. Julian Janczak: Śląsk w końcu XVIII wieku. Krystyna Binek (oprac.). T. 2. Cz. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984, s. 89. ISBN 83-04-01347-9.
5. Georg Korn, „Breslauer Urkundenbuch”, Erster Theil, Breslau, Verlag von Wilhelm Gottlieb Korn 1870, s. 14.
6. Grünhagen 1866 ↓, s. 58.
7. Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
8. H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889.
9. Tomek Matejuk: W kwietniu kupcy wprowadzą się do Centrum Biznesu Grafit. Tu Wrocław, 2011-12-27. [dostęp 2019-10-26].
10. Tomek Matejuk: Nowe miejsce dla wrocławskich kupców już prawie gotowe. Tu Wrocław, 2012-12-27. [dostęp 2019-10-26].
11. Nowe centrum biznesu. KRN media Sp. z o.o., 2011-12-28. [dostęp 2019-10-26].
12. Magdalena Kozioł: Drzwi otwarte w nowej hali kupieckiej Grafit. Gazeta Wrocławska, 2012-05-05. [dostęp 2019-10-26].
13. Magdalena Kozioł: Hala Grafit przy ul. Namysłowskiej już nie dla handlowców. Wprowadzi się tam sąd. Gazeta Wrocławska, 2013-08-13. [dostęp 2019-10-26].
14. MagdalenaM. Kozioł MagdalenaM., Nasz drogi Grafit. Ile jeszcze miasto wyda na budynek?, „Gazeta Wyborcza”, 14 sierpnia 2014 [dostęp 2019-10-26]. Brak numerów stron w czasopiśmie

Bibliografia

• ColmarC. Grünhagen ColmarC., Regesten zur Schlesischen Geschichte, Breslau: Josef Max & KOMP., 1866 (niem.).

Linki zewnętrzne

• Ołbin na starych i współczesnych fotografiach

Kontrola autorytatywna (osiedle):

• VIAF: 3245154075988311860008, 247360066
• LCCN: n97043921
• GND: 4341164-2
• J9U: 987007542617705171