Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Nazewnictwo miejscowości i ich części w Polsce zachowuje wiele zjawisk językowych i kulturowych, po których często nie pozostał żaden inny ślad.
Nazwy miejscowości dzielą się najogólniej na:
W każdej z nich można wydzielić pewne podkategorie, np. w nazwach odosobowych znajdują się m.in.:
Klasyfikacja nazw miejscowych może się opierać na różnych kryteriach. We współczesnej onomastyce istnieje kilka klasyfikacji. W Polsce stosowane są dwie: oparta na kryterium znaczeniowym i na kryterium strukturalno-gramatycznym:
Klasyfikacja oparta na kryterium znaczeniowym odróżnia nazwy:
W grupie 1. rozróżnia się:
W grupie 2. wyróżnia się:
W ustaleniu klasyfikacji nazw konieczne jest poznanie jej pochodzenia (etymologii).
Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna (formalna) wyróżnia nazwy:
W grupie 1. wyróżnia się nazwy:
W grupie 2. wyróżnia się formy:
W grupie 3. rozróżniamy:
Oba wyżej wymienione podziały mają wartość naukową. Zdaniem S. Urbańczyka, pierwszy jest mniej konsekwentny, ale jest bardziej przydatny przy studiach nad historycznym rozwojem osadnictwa.
Ustalaniem i zmianami nazw miejscowości i ich części oraz nazw wszelkiego rodzaju obiektów fizjograficznych (góry, doliny, rzeki, jeziora, kanały, szczyty, przełęcze, wyżyny, niziny itd.) na obszarze Polski zajmuje się Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych[1] – organ opiniodawczy i doradczy Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Tryb nadawania nazw urzędowych reguluje Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych (Dz. U. Nr 166, poz. 1612 z późn. zm.).
Ustalanie i zmienianie granic i nazw miast i gmin w Polsce oraz siedzib ich władz odbywa się w trybie rozporządzenia Rady Ministrów.
Prowadzony jest państwowy rejestr nazw geograficznych. Dane znajdujące się w tym rejestrze prezentowane są jako jedna z nakładek w Geoportalu 2[2].
Obowiązujący obecnie Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części został ogłoszony rozporządzeniem Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz. U. z 13 lutego 2013 r., poz. 200). Ustala on prawidłowe brzmienie, formy dopełniacza i przymiotnika, dalej: rodzaj, lokalizację (gmina, powiat, województwo) i numer identyfikatora TERYT dla 103.225 nazw, w tym 908 nazw miast, 6708 nazw części miast, 43.051 nazw wsi, 36.349 nazw części wsi, 5136 nazw osad[3]. Są to formy nazw obowiązujące w obiegu prawnym i urzędowym (również edukacyjnym).
Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części uwzględnia uchwałę ortograficzną nr 11 Rady Języka Polskiego w sprawie użycia łącznika w wieloczłonowych nazwach miejscowych (z 7 maja 2004 r.)[4]. Istnieją jednak pewne rozbieżności poświadczające, że uchwała ta dotyczy jedynie zasad zapisu nazw miejscowości, a nie metodyki ich tworzenia, np. nazwa Warszawa-Okęcie (nazwa portu lotniczego) jest błędnie wymieniana w uchwale RJP jako nazwa miejscowości (sic!). Tymczasem urzędową nazwą miejscowości, podaną w Wykazie jest Okęcie (część miasta Warszawa). Znajdziemy w nim jednak urzędowe nazwy miejscowości Bielsko-Biała, czy Kudowa-Zdrój, również wymieniane w uchwale nr 11 RJP jako przykłady dwuczłonowych nazw miejscowości z łącznikiem.
Nieliczne nazwy zawarte w Wykazie zawierają błędy, np. urzędowy Kartuszowiec to w rzeczywistości Karłuszowiec (najprawdopodobniej to efekt błędu redaktora mapy, który nie znając etymologii lokalnego nazewnictwa odczytał z roboczej wersji mapy t zamiast ł – pierwotna nazwa niem. to Karlshof).
UWAGA! Z nazwami miejscowości nie są tożsame nazwy jednostek pomocniczych gminy (sołectwa, dzielnice, osiedla i inne, również miast w obrębie gminy), tworzone na podstawie art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.). Mają one charakter ewidencyjno-wyborczy. Urzędowe nazwy miejscowości i nazwy jednostek pomocniczych gminy należą bowiem do odmiennych płaszczyzn nazewnictwa miejscowego. Przykłady:
W PRL-u nazwy ustalał przewodniczący Rady Ministrów po zasięgnięciu opinii w Głównej Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Ustalone brzmienie ogłaszano w Monitorze Polskim. Należy zaznaczyć, że każda zmiana wymagała zgody wspomnianej władzy. Powodem zmian bywa najczęściej: łączenie miejscowości, usuwanie szkodliwej zbieżności nazw (kryterium estetyczne), usuwanie nazw ośmieszających osoby zamieszkujące daną miejscowość, chęć uczczenia jakiejś postaci historycznej lub wydarzenia itp.
W przeszłości nazwy były względnie stałe na zasadzie zwyczaju (ulegały zmianom częściej niż współczesne i nie wymagały urzędowej aprobaty). Nazwę zmieniał np. właściciel miejscowości. Tę samą miejscowość odmiennie mogli nazywać jej mieszkańcy (a nawet inaczej jej właściciel) oraz mieszkańcy sąsiednich miejscowości. Sytuacja nazw przypominała przezwiska – dla przykładu: z dwóch wsi o nazwie Wola jedną określano nazwą Woli Pieszkowej, drugą – Woli Szafrańcowej (według właścicieli). Obok czynników pozajęzykowych na zmianę nazwy oddziaływały też czynniki językowe (np. Chwalniów na Falniów, Kunin na Konin, Warszewa na Warszawa) w związku z różnymi procesami fonetycznymi i analogicznymi.
W nazwach najstarszych zachowały się pewne zjawiska z epoki przedpaństwowej i pewne cechy dawnego języka. Są to:
Bardzo zagadkową nazwą jest Nysa. Niewątpliwie pochodzi ona od rdzenia indoeuropejskiego -neid, obecnego w dziesiątkach nazw rzek i miejscowości w Polsce i innych krajach słowiańskich (głównie jako Nida). Nie ma też problemów z przejściem d w s. Zagadkowe jest jednak depalatalizacja ń do n, które jest bardzo rzadko notowanym zjawiskiem.
Zmiana nazwy z Nisa (również czeskie Nisa) na Nysa nastąpiła w latach powojennych, przypuszczalnie wskutek zaniku poczucia językowego, pod bezpośrednim wpływem niemieckiego Neisse, albo w celu odróżnienia polskiej pisowni od czeskiej. Jeszcze jednak w latach pięćdziesiątych historycy używali nazwy Nisa, co brzmi podobnie jak niedaleka Kwisa.
Występują tu nazwy związane z nowymi działami gospodarki oraz z osadnictwem, np.:
Wiele nazw zostało utworzonych na nowo na terenach niemieckich uzyskanych po II wojnie światowej, jak np. nazwy Karpacz (niem. Krummhübel) i Dzierżoniów (niem. Reichenbach, przejściowo Rychbach). Są to tzw. chrzty nazewnicze.
Nowsze są również nazwy związane z przemysłem rozwijanym w II Rzeczypospolitej, np. Stalowa Wola, czy w PRL-u, np. Nowa Huta (część miasta Kraków).
Najnowszą warstwę nazw miejscowości stanowią jeszcze nieusankcjonowane urzędowo nazwy setek osiedli deweloperskich, np. Sokratesa Park (w Warszawie), Dębowe Tarasy (w Katowicach), Wyspy Luksusu (w Piasecznie).
Bliskość fonetyczna i leksykalna języków z rodziny słowiańskiej sprzyjała ich wzajemnym wpływom na obszarach pograniczy. Dość dobrze widać wpływy języka czeskiego na niektóre nazwy na Śląsku i języków wschodniosłowiańskich na pograniczu wschodnim.
Klasyczne przykłady zachowanych po II wojnie światowej wpływów czeskich (na Śląsku):
Zdecydowana większość nazewnictwa miejscowego na obszarze współczesnej Polski była pierwotnie słowiańska. Napływ od XII/XIII w. osadników niemieckich oraz późniejsza germanizacja (ludowa i urzędowa) spowodowały powstanie językowo zniekształconych form pierwotnie słowiańskich nazw, np.:
Istniały również nazwy równoległe w obu językach, tj. każda społeczność używała swojskiej nazwy, pomijając nazwę używaną przez obcych językowo sąsiadów, np:
oraz równolegle funkcjonujące, wzajemne kalki językowe, np.:
Niektóre spośród zgermanizowanych nazw słowiańskich uległy wtórnemu spolszczeniu (adaptacji językowej) z formy niemieckiej, np.:
Istnieją też liczne przykłady polskiej adaptacji językowej pierwotnie niemieckich nazw, np.:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.