Lutowiska (gmina)

Lutowiska (1952–1954 gmina Szewczenko) – gmina wiejska w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim. Najbardziej na południe wysunięta gmina w Polsce. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie krośnieńskim.

Lutowiska

gmina wiejska
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	bieszczadzki
TERC	1801052
Siedziba	Lutowiska
Wójt	Janusz Krupa
Powierzchnia	475,85 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności	2167[1]
• gęstość	4,4 os./km²
Nr kierunkowy	13
Kod pocztowy	38-713, 38-714
Tablice rejestracyjne	RBI
Adres urzędu: Lutowiska 14 38-713 Lutowiska
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba sołectw 7[2] Liczba miejscowości 29[3]
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Lutowiska
Położenie na mapie Polski Lutowiska
49°15′N 22°42′E
Strona internetowa
Biuletyn Informacji Publicznej

Logo gminy^[4]

Siedziba gminy to Lutowiska. Jest to jedna z największych gmin w Polsce (7. miejsce według powierzchni), a jednocześnie mająca najniższą gęstość zaludnienia.

Według danych z 30 czerwca 2004^[5] gminę zamieszkiwało 2221 osób. Dla porównania, w 1931 gminę zamieszkiwało 18 491 osób^[6].

Tereny współczesnej gminy Lutowiska są miejscem akcji powieści autorki książek dla dzieci Marii Kownackiej pt.: „Na tropach węża Eskulapa”.

Historia

1934–1939

Gminę zbiorową Lutowiska utworzono 1 sierpnia 1934 roku w województwie lwowskim, w powiecie leskim, z dotychczasowych jednostkowych gmin wiejskich: Krywka, Lutowiska, Skorodne, Smolnik ad Lutowiska i Żurawin^[7]. Gminy te przekształcono 17 września 1934 w 11 gromad (sołectw) gminy Lutowiska^[8].

1939–1941

Po wybuchu II wojny światowej granica niemiecko-sowiecka przedzieliła gminę wzdłuż Sanu. Zasadnicza część gminy Lutowiska przeszła pod okupację radziecką, gdzie została zniesiona 17 stycznia 1940 i włączona do nowo utworzonego tam rejonu ustrzyckiego w obwodzie drohobyckim^[9]. Jedynie południowe lewobrzeżne części gromad Smolnik ad Lutowiska i Żurawin znalazły się pod okupacją niemiecką, wchodząc w skład gminy Stuposiany w Landkreis Sanok w dystrykcie krakowskim w Generalnym Gubernatorstwie^[10].

1941–1944

Rejon ustrzycki przestał istnieć wraz z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 1 sierpnia 1941 obszar dawnej gminy Lutowiska wszedł w skład Generalnego Gubernatorstwa i utworzonego tam nowego dystryktu Galicja, gdzie odtworzono gminę Lutowiska w jej oryginalnych granicach. 15 listopada 1941 gminę Lutowiska włączono do powiatu sanockiego w dystrykcie krakowskim^[11].

W 1943 roku gmina Lutowiska liczyła 4194 mieszkańców (1225 w Lutowiskach, 440 w Krywce, 1129 w Skorodnem, 592 w Smolniku i 808 w Żurawinie)^[12].

1944–1952

Latem 1944 przywrócono ponownie granicę na Sanie po zajęciu wschodnich terenów przez Armię Czerwoną, włączając ponownie prawie cały obszar gminy Lutowiska do reaktywowanego 31 lipca 1944 rejonu ustrzyckiego w ZSRR. Podział obszaru zniesionej gminy Lutowiska na Sanie zamanifestował się identycznie jak w latach 1940–41^[13]. W ZSRR nazwę Lutowisk zmieniono na Szewczenko, a dawny obszar gminy podzielono na cztery rady wiejskie^[14]:

• rada wiejska Skorodne (Скородненська сільська рада) – wieś Skorodne (Скородне);
• rada wiejska Smolnik (Смільницька сільська рада) – wieś Smolnik (Смільник);
• rada wiejska Szewczenko (Шевченківська сільська рада) – wieś Szewczenko (Шевченкове);
• rada wiejska Żurawin (Журавнянська сільська рада) – wieś Żurawin (Журавна), chutor Krywka (Кривка).

1952–1954

W wyniku włączenia do Polski z ZSRR w grudniu 1951 prawie całego rejonu ustrzyckiego w ramach umowy o zmianie granic z 15 lutego 1951, obszar ten przekształcono w nowy powiat ustrzycki z siedzibą w Ustrzykach Dolnych^[15].

1 stycznia 1952 w powiecie ustrzyckim w woj. rzeszowskim reaktywowano dawną gminę Lutowiska, jednak pod radziecką nazwą Szewczenko. Jej obszar zwiększył się równocześnie o wyłączone z ZSRR gromady Chmiel (należący przed wojną do gminy Zatwarnica) i Dwerniczek (należący przed wojną do gminy Stuposiany)^[16]. Jedynym obszarem przedwojennej gminy Lutowiska który nie wszedł w skład Polski był jej górski skrawek na południe od Krywki, na wschód od Żurawina i na północ od rezerwatu Zakole, położony wewnątrz specyficznego zakola granicy państwowej (49°14'03,7"N 22°44'38,9"E). Znajduje się tam obecnie skupisko kilku odizolowanych domów o nazwie Liskowatce (Лісковатці), przynależących administracyjnie do Boberki.

Ponadto nowy powiat ustrzycki zmodyfikowano, dołączając do niego części powiatów leskiego i przemyskiego. Do gminy Szewczenko dołączono w związku z tym obszary dwóch zniesionych gmin z powiatu leskiego, położnych na samym jego południu (po czym gmina Szewczenko stała się zarazem najdalej na południe wysuniętą gminą Polski)^[17]:

• gmina Tarnawa Niżna^[18] – obręby Beniowa, Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sianki, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna (Beniowa i Sianki należały przed wojną do gminy Sianki w powiecie turczańskim);
• gmina Stuposiany – obręby Berehy Górne, Bereżki, Caryńskie, Dwernik, Nasiczne, Procisne, Stuposiany, Ustrzyki Górne i Wołosate.

1 lipca 1952 gmina Szewczenko w dalszym ciągu nie została podzielona na gromady^[19]. Doszło do tego 29 września 1952, kiedy obszar odzyskany od ZSRR podzielono na cztery gromady^[20]:

• Szewczenko (wieś Szewczenko i przysiółek Krywka, 2008 ha);
• Skorodne (wieś Skorodne, 2352 ha);
• Smolnik (wieś Smolnik i przysiółek Żurawin, 1178 ha);
• Chmiel (wieś Chmiel i przysiółek Dwerniczek, 1941 ha).

Na uwagę zasługuje, że gromady utworzono wyłącznie na bazie miejscowości odłączonych od ZSRR. Mimo włączenia do gminy Szewczenko dwóch sąsiednich gmin (Tarnawa Niżna i Stuposiany), nie utworzono na obszarze żadnej z nich ani jednej gromady. Spowodowane to było kompletnym spaleniem i wyludnieniem tych miejscowości pod koniec wojny i po jej zakończeniu, w tym w toku walk z UPA. Zachowano jednak oryginalny podział obszaru na obręby ewidencyjne w granicach (i o nazwach) dawych gmin katastralnych (gromad), które później stopniowo zaludniano, tworząc nowe miejscowości i sołectwa^[21].

Gminę Szewczenko zniesiono 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin^[22]. Jej obszar wszedł w skład nowej gromady Szewczenko o tych samych granicach co dawna gmina. Była to zarazem największa, a także najdalej na południe wysunięta gromada Polski^[23]. 27 czerwca 1957 nazwę Szewczenka (i gromady) zmieniono na jego pierwotną nazwę – Lutowiska^[24].

1973–

Gminę wiejską Lutowiska reaktywowano 1 stycznia 1973 w powiecie bieszczadzkim w woj. rzeszowskim w związku z kolejną reformą administracyjną^[25]. Gmina objęła^[26]:

• 4 sołectwa: Chmiel, Dwernik, Lutowiska i Stuposiany;
• 23 obręby ewidencyjne: Beniowa, Berehy Górne, Bereżki, Bukowiec, Caryńskie, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Hulskie, Krywe, Krywka, Łokieć, Nasiczne, Procisne, Sianki, Skorodne, Smolnik, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna, Tarnawa Wyżna, Ustrzyki Górne, Wołosate, Zatwarnica i Żurawin.

Nowa gmina Lutowiska objęła obszar zupełnie inny niż w jej pierwotnej odsłonie, a w jej skład weszły miejscowości należące przed wojną do:

• gminy Sianki w powiecie turczańskim – Beniowa i Sianki;
• gminy Tarnawa Niżna w powiecie turczańskim – Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna.
• gminy Lutowiska w powiecie leskim – Krywka, Lutowiska, Skorodne, Smolnik i Żurawin;
• gminy Stuposiany w powiecie leskim – Berehy Górne, Bereżki, Caryńskie, Dwerniczek, Dwernik, Nasiczne, Procisne, Stuposiany, Ustrzyki Górne i Wołosate;
• gminy Zatwarnica w powiecie leskim – Chmiel, Hulskie, Krywe i Zatwarnica (miejscowosci Hulskie, Krywe i Zatwarnica to jedyne, które po raz pierwszy znalazły się w granicach gminy Lutowiska, ponieważ po zniesieniu gminy Zatwarnica w 1952 roku, należały w latach 1952–1954 do gminy Polana).

1 czerwca 1975 roku gmina znalazła się w nowo utworzonym woj. krośnieńskim^[27].

Od 1999 w powiecie bieszczadzkim w nowym województwie podkarpackim.

Struktura powierzchni

Według danych z roku 2017^[28] gmina Lutowiska ma obszar 475,6 km², w tym:

• użytki rolne: 11%
• użytki leśne: 82%.

Gmina stanowi 41,81% powierzchni powiatu.

Demografia

Dane z 31 grudnia 2017 roku^[28]:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	2077	100	1030	49,6	1047	50,4
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	4		2,1		1,9

• Piramida wieku mieszkańców gminy Lutowiska w 2014 roku^[29].

Jednostki pomocnicze

Nazwa jednostki	Ludność (2021)[30]	Miejscowości wchodzące w skład jednostki[31][2]
sołectwo Chmiel	145	Chmiel
sołectwo Dwernik	280	Caryńskie, Dwernik (Za Sanem), Dwerniczek, Nasiczne
sołectwo Lutowiska	798	Lutowiska (Krywka, Posada Dolna, Posada Górna), Skorodne
sołectwo Smolnik	181	Smolnik, Żurawin
sołectwo Stuposiany	360	Beniowa, Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Muczne, Procisne, Pszczeliny, Sianki, Sokoliki, Stuposiany, Tarnawa Niżna, Tarnawa Wyżna
sołectwo Ustrzyki Górne	168	Bereżki, Brzegi Górne, Ustrzyki Górne, Wołosate
sołectwo Zatwarnica	211	Hulskie, Krywe, Zatwarnica (Sękowiec, Suche Rzeki)

Honorowi obywatele Gminy Lutowiska

Budynek Urzędu Gminy Lutowiska – po prawej

(Na podstawie materiału źródłowego^[32])

• Jerzy Janicki
• Krystyna Czechowicz-Janicka
• Elżbieta Dzikowska
• Stanisław Adamczak
• Jerzy „Baryła” Nowakowski
• Jan Pochyła
• Zygmunt Sosnowski
• Alicja Wosik
• Renata Machnik
• Jan Węgrzyniak

Sąsiednie gminy

Cisna, Czarna. Gmina graniczy ze Słowacją i Ukrainą.

Przypisy

1. Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 4 [dostęp 2022-05-20]
2. Uchwała nr XXXVII/199/2022 Rady Gminy Lutowiska z dnia 24 maja 2022 r. w sprawie uchwalenia Statutu Gminy Lutowiska (Dziennik Urzędowy Woj. Podkarpackiego z dnia 3 czerwca 2022 r., poz. 2260)
3. Urząd Statystyczny w Rzeszowie
4. Materiały do pobrania - Bieszczady Wysokie :: Gmina Lutowiska [online], www.lutowiska.pl [dostęp 2024-09-23].
5. Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast. GUS. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
6. Regiony wyludniające się w Polsce str. 67
7. Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 595
8. Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 101
9. Хроніка за 17 січня 1940 року на сайті Інститут історії України НАН Україн
10. Gemeindekarte des Generalgouvernements für die besten polnischen Gebiete (1940).
11. Dekret o zmianie granic Starostw Powiatowych i Związków Gmin w Okręgu Krakau, z dnia 3 listopada 1941 r. (Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa z dnia 30 listopada 1941 r., Krakau, Nr. 111, str. 659)
12. Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG.
13. 1944 рік в історії (history.org.ua)
14. NBUV
15. Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 446
16. Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 448
17. Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 448
18. W odniesieniu do przedwojennej gminy Tarnawa Niżna, jedynie Szandrowiec odpadł w 1944 roku do ZSRR.
19. Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
20. Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie. 1952, nr 12, poz. 55
21. GUS. Statystyczna charakterystyka miejscowości w gromadach: pow. Ustrzyki Dolne, woj. rzeszowskie (1971)
22. Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191
23. Uchwała Nr 35/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu ustrzyckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)
24. M.P. z 1957 r. nr 51, poz. 322
25. Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312
26. Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972, Nr 16, Poz. 193).
27. Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 19
28. Gmina Lutowiska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2019-12-30], liczba ludności na podstawie danych GUS.
29. Gmina Lutowiska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-03-16], liczba ludności na podstawie danych GUS.
30. Raport o stanie gminy Lutowiska za 2021 r., s. 5-6
31. Rejestr TERYT. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2023-05-10].
32. Uhonorowani przez gminę. lutowiska.pl. [dostęp 2016-10-04].