Kamienica (Bielsko-Biała)

Kamienica (niem. Kamitz, czes. Kamenice) – dzielnica zwyczajowa Bielska-Białej położona w południowo-zachodniej części miasta, dawna wieś założona w XIII wieku i przyłączona w 1969. Charakteryzuje się zróżnicowaną zabudową od rozproszonej jednorodzinnej przez wielkopłytowe osiedla Beskidzkie i Karpackie po współczesne inwestycje deweloperskie, na północnym wschodzie płynnie przechodzi w bielskie śródmieście. Do Kamienicy należą również rozległe obszary górskie wchodzące w skład Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego, w tym stoki Dębowca, Cybernioka i Szyndzielni. Znajduje się tu m.in. cmentarz komunalny, Szpital Wojewódzki, hala widowiskowo-sportowa, zakłady spirytusowe Polmos Bielsko-Biała, a także zespół przyrodniczo-krajobrazowy Gościnna Dolina. Jednostka pomocnicza gminy o tej nazwie obejmuje mniejszy obszar niż historyczna Kamienica.

Kamienica

Część Bielska-Białej
Widok lotniczy, na pierwszym planie osiedle Karpackie
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Bielsko-Biała
Dzielnica	Kamienica, Osiedle Beskidzkie, Osiedle Karpackie, Bielsko Południe, Wapienica, Mikuszowice Śląskie
W granicach Bielska-Białej	1969
Położenie na mapie Bielska-Białej
49°47′55″N 19°00′59″E

Położenie

Granice obrębu ewidencyjnego Kamienica, które są tożsame z granicami dawnej wsi, wyznaczają^[1]:

• na północy: ulica Antyczna, Zwardońska, linia przecinająca w osi wschód–zachód osiedle Beskidzkie, ulica Oświęcimska i potok Kamieniczanka – granica z Aleksandrowicami i Żywieckim Przedmieściem
• na wschodzie: rzeka Biała – granica z Leszczynami w ramach obrębów ewidencyjnych Żywieckie Przedmieście i Lipnik
• na zachodzie: rzeka Wapienica – granica z Wapienicą

Granica południowa biegnie w głębi terenów górskich Beskidu Śląskiego i sięga granicy administracyjnej Bielska-Białej z sołectwem Bystra. W obręb Kamienicy wcina się Olszówka Górna. Granica z Olszówką Dolną biegnie ulicą Pokoju i Małkowskiego oraz przecina kompleks Szpitala Wojewódzkiego.

Osiedle Kamienica jako jednostka pomocnicza gminy obejmuje obszar pomniejszony o^[1]:

• osiedle Karpackie – wydzielone jako osobna jednostka
• osiedle Beskidzkie – wydzielone jako osobna jednostka
• większość terenów górskich – należy do osiedli Wapienica i Mikuszowice Śląskie
• rejon ulicy Pokoju i południową stronę alei Armii Krajowej między Szpitalem Wojewódzkim a ulicą Młodzieżową – należy do osiedla Mikuszowice Śląskie
• teren na zachód od ulicy Łowieckiej – należy do osiedla Wapienica
• część północno-wschodnia pomiędzy potokiem Kamieniczanka, aleją Andersa i ulicą Karpacką – należy do osiedla Bielsko Południe

Historia

Mapa Kamienicy na początku XX wieku

Gospoda Johanna Snatschke (1917)

Schronisko na Szyndzielni na pocztówce z 1907

Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanym za czasów biskupa Henryka z Wierzbna około 1305 w szeregu wsi zobowiązanych do płacenia dziesięciny biskupstwu we Wrocławiu, w postaci item in Kemnitz^[2]. Zapis ten (brak określenia liczby łanów, z których będzie płacony podatek) wskazuje, że wieś była w początkowej fazie powstawania (na tzw. surowym korzeniu), co wiąże się z przeprowadzaną pod koniec XIII wieku na terytorium późniejszego Górnego Śląska wielką akcją osadniczą (tzw. łanowo-czynszową)^[3]. Wieś politycznie znajdowała się wówczas w granicach utworzonego w 1290 piastowskiego księstwa cieszyńskiego, będącego od 1327 lennem Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii), przy czym od drugiej połowy XVI wieku dzieliła losy bielskiego państwa stanowego.

Początkowo własność książęca, później należała do szlacheckiej rodziny Czelo z Czechowic, a w 1561 została nabyta przez mieszczan bielskich, pozostając odtąd w stosunku feudalnym wobec miasta^[4]. Podlegała też pod bielską parafię św. Mikołaja^[5]. Około 1570 założone zostały wsie Olszówka Dolna i Górna. Podczas gdy ta pierwsza związana była z Mikuszowicami, druga przynależała do Kamienicy i po wprowadzeniu nowoczesnego podziału administracyjnego w połowie XIX wieku pozostała z nią połączona administracyjnie, jakkolwiek stanowiła odrębną gminę katastralną^[6].

W 1547, już w czasach reformacji, wybudowano w Kamienicy drewniany kościół, który mimo swojej wartości zabytkowej został rozebrany w 1901^[7]. Zastąpił go stojący do dziś kościół świętej Małgorzaty. Mimo że już w 1630 świątynia przeszła w ręce katolików, XVII-wieczna rekatolicyzacja trafiła na duży opór i wieś pozostała w większości luterańska^[8]. W 1847 była zamieszkiwana przez 1222 ewangelików i 495 katolików^[9]. Nowy kościół ewangelicki wybudowano w 1899^[7].

Willa Ernsta Stosiusa i budynek wzniesiony w miejscu jego fabryki (widok współczesny)

Wilhemshof

Historia Kamienicy w XIX wiąże się z jednej strony z urbanizacją jej wschodniej części bezpośrednio graniczącej z Żywieckim Przedmieściem, gdzie rosła zabudowa typu miejskiego i zakłady przemysłowe (do największych należała fabryka wyrobów wełnianych Ernsta Stosiusa przy dzisiejszej ulicy Karpackiej 22–24 założona w 1875^[10][11], a także kompleks Molenda, Mänhardt & Co. przy dzisiejszej ulicy Partyzantów 98 powstały po połączeniu kilku starszych zakładów w 1902^[12]), a z drugiej z początkami turystyki w Beskidzie Śląskim, przy czym na południu granice wsi sięgały aż szczytu Szyndzielni nazywanej wtedy Płytą Kamienicką (Kamitzer Platte), gdzie w 1897 wybudowano schronisko górskie Beskidenvereinu^[13]. Schronisko na Dębowcu otwarło to samo towarzystwo dwa lata wcześniej. Uruchomiona w 1895 linia tramwajowa łącząca centrum miasta z Cygańskim Lasem przebiegała przez wschodnie peryferia Kamienicy. W miejscu dzisiejszego zarządu Zieleni Miejskiej przy alei Armii Krajowej znajdował się od lat 40. XVIII wieku folwark Wilhelmshof założony przez ówczesnego księcia bielskiego Friedricha Wilhelma Haugwitza^[7].

Pod względem etnicznym Kamienica była przez wieki częścią bielsko-bialskiej niemieckiej wyspy językowej^[14]. Według spisu ludności z 1900 w 248 budynkach w Kamienicy (wraz z Olszówką Górną) na obszarze 1959 hektarów mieszkało 2619 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 133.7 os./km², z tego 1386 (52,9%) mieszkańców było katolikami, 1187 (45,3%) ewangelikami a 46 (1,8%) żydami, 2251 (85,9%) było niemiecko-, 332 (12,7%) polsko- a 2 (0,1%) czeskojęzycznymi^[15]. Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 3425, z czego 3389 zameldowanych było na stałe, 1943 (56,7%) było katolikami, 1421 (41,5%) ewangelikami, 61 (1,8%) żydami, 3128 (92,3%) niemiecko-, 257 (7,6%) polsko- a 4 (0,1%) czeskojęzycznymi^[16]. Spis policyjny przeprowadzony w grudniu 1939 wykazał 3979 mieszkańców, z tego 2729 (68,5%) Niemców, 320 (8%) Ślązaków, 809 (21,3%) Polaków i 80 (2%) Żydów; 2600 (65,3%) katolików i 1553 (34,6%) ewangelików^[17]. Po 1945 doszło do wysiedlenia ludności niemieckiej, którą częściowo zastąpili polscy przesiedleńcy, reemigranci i osadnicy – według danych z 1949 z Kresów pochodziło 389 mieszkańców Kamienicy, z Europy Zachodniej 131, a z centralnej Polski 140^[18].

Mimo starań o przyłączenie Kamienicy do Bielska podejmowanych już w okresie międzywojennym^[19], pozostała ona samodzielną miejscowością aż do 1968. W latach 1946–1954 należała do gminy Mikuszowice, następnie stanowiła osobną gromadę^[20].

Widok nowych osiedli w Kamienicy z Dębowca (2007)

Włączenie do Bielska-Białej rozpoczęło okres pogłębionej urbanizacji. W latach 1976–1982 wybudowano na pograniczu Kamienicy i Aleksandrowic wielkopłytowe osiedle Beskidzkie, a w 1979 rozpoczęła się na wzgórzu Troclik w zachodniej części dzielnicy budowa osiedla Karpackiego^[21]. Dwujezdniowa droga do jego obsługi (aleja Andersa) stała się w toku kolejnych inwestycji częścią ukończonej w 2006 Śródmiejskiej Obwodnicy Zachodniej^[22]. W 1953 uruchomiono kolej gondolową na Szyndzielnię, a w 2013 otwarto Bielsko-Bialski Ośrodek Rekreacyjno-Narciarski na północnych stokach Dębowca. W 1973 powstał na terenie Kamienicy cmentarz komunalny dla Bielska-Białej. Oddana do użytku w 2010 hala widowiskowo-sportowa znajduje się na pograniczu Kamienicy i Olszówki Górnej, na granicy z Olszówką Dolną z kolei gmach Szpitala Wojewódzkiego budowany w latach 1983–2002^[23][24]. W XXI wieku nastąpił intensywny rozwój zabudowy jednorodzinnej, szeregowej oraz wielorodzinnej typu deweloperskiego w rejonie ulic Kolistej i Gościnnej, gdzie powstało m.in. osiedle Cztery Pory Roku (budowane od 2002). Powracającym tematem sporów w kontekście intensyfikacji kamienickiej zabudowy jest ochrona cennej przyrodniczo Gościnnej Doliny^[25][26][27], stanowiącej od 2013 zespół przyrodniczo-krajobrazowy^[28].

Galeria

• 
  Kościół św. Małgorzaty (katolicki)
• 
  Kościół ewangelicki
• 
  Szkoła Podstawowa nr 23 (budynek szkolny w centrum dawnej wsi)
• 
  Pozostałości wiejskich krajobrazów
• 
  „Miejska” część historycznej Kamienicy
• 
  Osiedle Karpackie
• 
  Schronisko turystyczne na Dębowcu
• 
  Kolej gondolowa na Szyndzielnię

Przypisy

1. Portal mapowy Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej z warstwami obrębów ewidencyjnych i jednostek pomocniczych gminy.
2. Registrum Wyasdense. W: Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis. Breslau: H. Markgraf, J.W. Schulte, 1889. [dostęp 2022-02-27]. (łac.). Brak numerów stron w książce
3. Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528). Idzi Panic (redakcja). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2010, s. 296. ISBN 978-83-926929-3-5.
4. Monografia ↓, tom I, s. 318.
5. Monografia ↓, tom I, s. 249.
6. Monografia ↓, tom I, s.350.
7. Piotr Kenig, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej. Wyd. II. Bielsko-Biała: WMW, 2008, s. 120–123. ISBN 978-83-915603-0-3.
8. Monografia ↓, tom I, s. 412.
9. Monografia ↓, tom I, s. 430.
10. Monografia ↓, tom I, s. 449.
11. Budynek mieszkalny fabrykanta Ernsta Stosiusa w Kamienicy. historia.beskidia.pl, 2010-03-06. [dostęp 2022-02-27].
12. Monografia ↓, tom I, s. 186.
13. Piotr Kenig, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej. Wyd. II. Bielsko-Biała: WMW, 2008, s. 144. ISBN 978-83-915603-0-3.
14. Hałcnowski i bielsko-bialska wyspa językowa. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. [dostęp 2022-02-25].
15. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.). Brak numerów stron w książce
16. Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 1912. (niem.). Brak numerów stron w książce
17. Monografia ↓, tom IV, s. 376.
18. Sławomir Porębski: Walka o władzę na Śląsku Cieszyńskim w latach 1945–1947. Katowice: Uniwersytet Śląski w Katowicach – Wydział Nauk Społecznych – Instytut Historii, 2013, s. 164.
19. Monografia ↓, tom IV, s. 74, 105.
20. Monografia ↓, tom IV, s. 409.
21. Monografia ↓, tom IV, s. 557.
22. Monografia ↓, tom IV, s. 559.
23. Szpital najważniejszy. „Kronika Beskidzka”. 392 (14), s. 1, 1984-04-05. [dostęp 2022-02-27].
24. Tomasz Wolff: Do końca budowy Szpitala Wojewódzkiego zostało 10 milionów.... bielskobiala.naszemiasto.pl, 2002-06-28. [dostęp 2022-02-27].
25. Bartłomiej Kawalec: Gościnna Dolina dla dewelopera zbyt gościnna?. bielsko.biala.pl, 2018-04-19. [dostęp 2022-02-27].
26. Marcin Płużek: Bielsko-Biała: Plan dla Gościnnej Doliny. Kronika Beskidzka, 2021-04-23. [dostęp 2022-02-27].
27. Maciej Maliczewski: Kompromis w Gościnnej Dolinie. Wysokie apartamentowce „nie”, szeregowce „tak”. Gazeta Wyborcza, 2021-04-25. [dostęp 2022-02-27].
28. Ustanowiono zespół przyrodniczo-krajobrazowy “Gościnna Dolina”. Fundacja Pozytywnych Zmian, 2013-02-06. [dostęp 2022-02-27].

Bibliografia

• Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (red.). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2010. ISBN 978-83-60136-26-3.