Żywieckie Przedmieście

Żywieckie Przedmieście (niem. Saybuscher Vorstadt) – część śródmieścia Bielska-Białej położona na południe od Starego Miasta, historyczne przedmieście miasta Bielska. Zostało wydzielone z Górnego Przedmieścia w roku 1824. W XIX i XX wieku stanowiło w dużej mierze dzielnicę przemysłową. Administracyjnie wchodzi w skład osiedli (jednostek pomocniczych gminy) Śródmieście Bielsko, Osiedle Słoneczne oraz Bielsko Południe.

Żywieckie Przedmieście

Część Bielska-Białej
Widok lotniczy na północną część dzielnicy
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Bielsko-Biała
Dzielnica	Bielsko Południe Śródmieście Bielsko Osiedle Słoneczne
Data założenia	XVIII wiek / 1824
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	43-300
Tablice rejestracyjne	SB
Położenie na mapie Bielska-Białej
49°48′57″N 19°02′39″E

Położenie

Historyczne granice Żywieckiego Przedmieścia odzwierciedla kształt obrębu ewidencyjnego o tej nazwie (kod TERYT 246101_1.0006) niezmieniony od czasu wprowadzenia nowego podziału katastralnego miasta w 1824. Biegną one:

• na północy: linią dawnych murów obronnych wzdłuż ulicy Zamkowej, przez ulicę Schodową i plac św. Mikołaja – granica ze Starym Miastem; w nieregularny sposób od 0 do 200 m na południe od ulicy Cieszyńskiej – granica z Górnym Przedmieściem; ulicą 1 Maja od początku do wysokości nr 20, następnie odbijając ku Białej – granica z Dolnym Przedmieściem
• na wschodzie: rzeką Białą – granica z Lipnikiem (w rozumieniu obrębu ewidencyjnego, w praktyce chodzi o Osiedle Grunwaldzkie i Leszczyny)
• na południu: potokiem Kamieniczanka
• na zachodzie: ulicą Henryka Siemiradzkiego, Grażyny i końcowym odcinkiem Kamienickiej

W skład Żywieckiego Przedmieścia wchodzi również obszar pomiędzy rzeką Białą a ulicą Leszczyńską, na którym znajduje się kompleks przemysłowy dawnej Apeny, koszary 18 Batalionu Powietrznodesantowego i centrum handlowe Gemini Park. Stanowił on historycznie enklawę Bielska na prawym, „bialskim”, brzegu rzeki. Ze względu na swoje specyficzne położenie jest jednak w powszechnym obiegu określany jako przynależny do Leszczyn^[1][2].

Zgodnie z uchwalonym w 2002 podziałem na osiedla (jednostki pomocnicze gminy) Żywieckie Przedmieście należy do osiedli:

• Śródmieście Bielsko – część północno-wschodnia ograniczona ulicami Sikorskiego, Partyzantów i końcowym odcinkiem 1 Maja
• Osiedle Słoneczne – część północno-zachodnia ograniczona ulica Sikorskiego, Partyzantów i Michałowicza
• Bielsko Południe – na południe od ulicy Michałowicza i końcowego odcinka 1 Maja
• Leszczyny – enklawa na prawym brzegu Białej

Żywieckie Przedmieście było w przeszłości określane również nazwą Blich (Bleiche). Dzisiejsza ulica Partyzantów, główna oś komunikacyjna dzielnicy, nosiła przed 1945 nazwy Bleichstraße, Blichowa, Auf der Bleiche, a obecny plac Adama Mickiewicza nazywano placem Blichowym / Bleichplatz^[3][4].

Ukształtowały się także inne nazwy miejscowe na określenie poszczególnych fragmentów przedmieścia:

• Pastornak – dzisiejsza ulica 1 Maja^[5]
• Kozielec / Purzelberg – rejon wokół dzisiejszej ulicy Józefa Lompy^[6]
• Sikornik / Maisengrund – część północno-zachodnia wokół płynącego doliną potoku^[7]
• Zennerberg – dzisiejsza ulica Władysława Sikorskiego^[8][9]
• Wzgórze Młyńskie / Mühlberg – wzgórze w rejonie dzisiejszej ulicy Widok^[10][11]

Z nich tylko Sikornik funkcjonuje do dziś oficjalnie jako nazwa ulicy.

Historia

Żywieckie Przedmieście na mapie katastralnej z 1836 z ręcznie naniesionymi zmianami do około 1885 roku

Historyczna nazwa dzielnicy Blich pochodzi od „blichowania”, czyli bielenia płócien rozkładanych w tym celu na łąkach nad rzeką Białą^[8]. Obszar ten zaliczano do Górnego Przedmieścia. W 1808 był jedynym fragmentem Bielska, którego nie uszkodził wielki pożar miasta^[12]. Jego rozwój w okresie rewolucji przemysłowej wiązał się nie tylko z korzystnym położeniem nad rzeką, ale też z płynącymi równolegle do niej młynówkami. Jedna wypływała w okolicy obecnego mostu na ulicy Leszczyńskiej i dalej wzdłuż ulic Partyzantów i Batorego. Druga miała początek w Kamienicy i płynęła wzdłuż ulicy Młyńskiej. W rejonie dzisiejszego skrzyżowania ulicy Młyńskiej i Batorego obie łączyły się z potokiem płynącym pomiędzy wzgórzami Młyńskim i Kozielec, a następnie jako już jedna Młynówka (Mühlgraben) przecinały Żywieckie Przedmieście, by w końcu pod bielskim zamkiem połączyć się z potokiem Niper^[6]. Do pierwszych zmechanizowanych zakładów, które z tego cieku korzystały, należała założona w 1822 farbiarnia Franza Mänhardta i fabryka obić zgrzebnych Karla Wolfa^[13]. Pomiędzy 1881 a 1904 Młynówka została w kilku etapach skanalizowana i na zawsze zniknęła z krajobrazu Żywieckiego Przedmieścia^[14].

Żywieckie Przedmieście jako osobna dzielnica katastralna zostało wydzielone w 1824. W 1851 liczyło sobie 1842 mieszkańców (25,2% wszystkich bielszczan) w 148 budynkach^[15]. Do roku 1910 liczba mieszkańców wzrosła do 4924, z tego 88,0% niemiecko-, 11,2% polsko- i 0,7% czeskojęzycznych; 59,4% katolików, 29,3% protestantów i 10,9% żydów^[16].

Widok na Żywieckie Przedmieście około 1915

Dawna fabryka maszyn Gustav Josephy’s Erben (w PRL Befama)

Dzielnica miała w dużej mierze przemysłowy charakter, do największych zakładów należała fabryka maszyn Gustav Josephy’s Erben założona w 1851 i zajmująca po rozbudowach cały kwartał w rejonie dzisiejszej ulicy Powstańców Śląskich oraz drugi w rejonie ulicy Sikornik (później znana jako Befama). Występowała tu jednak również zabudowa kamieniczna i willowa, najbardziej reprezentacyjny charakter miała ulica Pastornak (dziś 1 Maja), przy której wzniesiono m.in. gmach poczty (1898) i Banku Austro-Węgierskiego (1900)^[17]. W latach 1892–1911 w rejonie dzisiejszych ulic Michałowicza, Robotniczej i Kamińskiego powstało jedyne w Bielsku typowe osiedle robotnicze z budynkami typu familok^[18]. W sąsiedztwie miejskiej elektrowni uruchomionej w 1893 przy dzisiejszej ulicy Partyzantów powstała dwa lata później zajezdnia dla bielskiej sieci tramwajowej. W 1895 rozpoczęto też urządzanie Alei na Blichu – dzisiejszego Parku Włókniarzy^[17]. Po wyburzeniu dotychczasowej zabudowy urządzono w latach 1896–1908 nowy miejski plac na Żywieckim Przedmieściu, nazwany na cześć Gustava Josephy’ego, a obecnie noszący nazwę Żwirki i Wigury^[18]. W 1902 rozpoczęto budowę koszar kawalerii, które zajęły prawobrzeżną enklawę dzielnicy^[19]. Na Żywieckim Przedmieściu ulokowany został Dom Robotniczy oraz Dom Polski skupiający organizacje społeczne mniejszości polskiej w Bielsku. W 1914 doszło w tym rejonie do zamieszek określanych jako bitwa nad Białą^[20]. W 1928 na placu Blichowym (obecnie Mickiewicza) odsłonięto jedyny w międzywojennej Polsce pomnik Gabriela Narutowicza, który istniał do 1939, a w okresie powojennym stanął na jego cokole pomnik Adama Mickiewicza^[21].

Ulica Zamkowa przed poszerzeniem (początek lat 70. XX wieku)

Do poważnych przekształceń urbanistycznych Żywieckiego Przedmieścia doszło w latach 1972–1974 w związku z przebudową układu komunikacyjnego. Ulica Partyzantów została przekształcona w dwupasmową przelotową drogę, co pociągnęło za sobą wyburzenie wielu obiektów po całej jej długości, włącznie z Domem Polskim i Bazarami Zamkowymi. Zmieniła się też struktura placu Żwirki i Wigury, a w sąsiedztwie placu Mickiewicza powstało ruchliwe skrzyżowanie^[22]. W północno-zachodniej części dzielnicy wybudowano wielkopłytowe osiedle mieszkaniowe nazywane od pobliskiej ulicy osiedlem Michałowicza. Epoka po 1989 wiąże się przede wszystkim z likwidacją zakładów przemysłowych na Żywieckim Przedmieściu, których obiekty zostały zaadaptowane na cele handlowo-usługowe, rzadziej mieszkalne czy kulturalne, a w niektórych przypadkach (jak kompleks ZPW Merilana przy ulicy Młyńskiej) wyburzone^[23].

Zabytki i atrakcje turystyczne

• Stara Fabryka (dawniej Muzeum Techniki i Włókiennictwa)
• Dom Kultury Włókniarzy w dawnym dworku Franza Mänhardta (1822)
• Regionalny Ośrodek Kultury
• gmach Poczty Polskiej przy ulicy 1 Maja 1 (1898)
• kamienica Karla Mikscha (Allegri) przy ulicy Zamkowej 8 (1897)
• willa Karla Wolfa przy ulicy Lompy 13 (1920)
• Grępielnia – kompleks fabryczno-willowy przy ulicy Partyzantów 20–24 (1870)

• Park Włókniarzy
• osiedle robotnicze przy ulicy Michałowicza, Robotniczej i Kamińskiego (1892–1911)

• 
  Stara Fabryka
• 
  Dom Kultury Włókniarzy
• 
  Gmach poczty
• 
  Kamienica Mikscha
• 
  Willa Karla Wolfa
• 
  Grępielnia
• 
  Pomnik Adama Mickiewicza w Parku Włókniarzy
• 
  Osiedle robotnicze

Przypisy

1. Most do koszar na Leszczynach. historia.beskidia.pl, 2009-03-18. [dostęp 2022-02-15].
2. Marcin Płużek: Bielsko ułanami stało. Kronika Beskidzka, 2021-02-28. [dostęp 2022-02-15]. Cytat: (...) powrócili do Bielska. Stacjonowali (...) w koszarach na Leszczynach.
3. Bielsko-Biała... w czasach II Rzeczypospolitej ↓, s. 221, 223.
4. Bielsko-Biała... w czasach II wojny światowej ↓, s. 305, 306.
5. Bielsko-Biała... w czasach monarchii austro-węgierskiej ↓, s. 110.
6. Monografia, tom III ↓, s. 77.
7. Bielsko-Biała: Gospodarstwo z XIX stulecia. historia.beskidia.pl. [dostęp 2022-02-15].
8. Bielsko-Biała... w czasach monarchii austro-węgierskiej ↓, s. 107.
9. Piotr Kenig. Rodzina Halentów. „Relacje Interpretacje”. 31 (3), s. 27, październik 2013. [dostęp 2022-02-15].
10. Od szlaków handlowych... ↓, s. 42.
11. Młyńskie Wzgórze – Mühlberg: las w zasięgu ręki (...). Budżet obywatelski Bielska-Białej 2022. [dostęp 2022-02-15].
12. Monografia, tom III ↓, s. 83.
13. Monografia, tom III ↓, s. 85.
14. Monografia, tom III ↓, s. 231.
15. Monografia, tom III ↓, s. 137.
16. Monografia, tom III ↓, s. 138, 140, 259.
17. Marcin Żerański: Bielsko-Biała: szczypta Śląski i odrobina Małopolski. Przewodnik turystyczny. Cieszyn: Pracownia na Pastwiskach, 2015, s. 49–51. ISBN 978-83-939300-9-8.
18. Monografia, tom III ↓, s. 256.
19. Bielsko-Biała... w czasach monarchii austro-węgierskiej ↓, s. 119.
20. Bitwa nad Białką. W: Grzegorz Wnętrzak: Stosunki polityczne i narodowościowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji Zachodniej w latach 1897–1920. Toruń: adam marszałek, 2014, s. 241–255, 397–401. ISBN 978-83-7780-882-5.
21. Monografia, tom IV ↓, s. 116.
22. Od szlaków handlowych... ↓, s. 145–151.
23. Joanna Wieczorek: Rozpoczęło się wyburzanie. To kawał historii przemysłu włókienniczego. Radio Bielsko, 2021-05-10.

Bibliografia

• Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (red.). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2010. ISBN 978-83-60136-26-3.
• Piotr Kenig, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach monarchii austro-węgierskiej. Wyd. II. Bielsko-Biała: WMW, 2008. ISBN 978-83-915603-0-3. Brak numerów stron w książce
• Ewa Janoszek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce w czasach II Rzeczypospolitej. Bielsko-Biała: WMW, 2008. ISBN 978-83-915603-1-0. Brak numerów stron w książce
• Wojciech Dziubek, Wojciech Kominiak: Bielsko-Biała i okolice na dawnej pocztówce i fotografii w czasach II wojny światowej. Bielsko-Biała: beskidia.pl, 2021. ISBN 978-83-953489-1-4. Brak numerów stron w książce
• Jacek Kachel: Od szlaków handlowych po autostrady. Zarys dziejów drogownictwa w Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Miejski Zarząd Dróg w Bielsku-Białej, 2020. ISBN 978-83-956843-0-2. Brak numerów stron w książce
• Portal mapowy Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej z warstwą obrębów ewidencyjnych i jednostek pomocniczych gminy