Czad (fr. Lac Tchad, arab. بحيرة تشاد, Buḥayrat Tšād, ang. Lake Chad) – jezioro bezodpływowe w środkowej Afryce, w Kotlinie Czadu, na pograniczu Czadu, Nigerii, Nigru i Kamerunu. Wskutek zmian klimatycznych i w wyniku działalności człowieka jezioro zanika – powierzchnia akwenu wynosi[kiedy?] mniej niż 2 tys. km², podczas gdy w 1973 roku – 25 tys. km².
 Zdjęcia jeziora Czad na przestrzeni lat 1973–2001 | |
| Położenie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Wysokość lustra |
283 m n.p.m. |
| Morfometria | |
| Powierzchnia | |
| Głębokość • średnia |
|
| Hydrologia | |
| Rodzaj jeziora |
tektoniczne, bezodpływowe, stałe, częściowo zasolone |
Położenie na mapie Czadu  | |
 13°15′N 14°00′E | |
Nazwa
Nazwa jeziora Czad pochodzi od lokalnego słowa tsade, oznaczającego „jezioro”[3]. Od jego nazwy pochodzi nazwa państwa Czad[3].
Położenie
Jezioro leży w środkowej Afryce w Kotlinie Czadu[4]. Znajduje się w części środkowej kotliny, jednak nie wypełnia jej najniżej położonego obszaru[5]. Leży na pograniczu Czadu, Nigerii, Nigru i Kamerunu[6].
Klimat
Średnie roczne opady wynoszą 320 mm, przy czym południowo-wschodnie wybrzeża otrzymują 1600 mm wody, a północne zaledwie 150 mm[7]. W miejscowości Bol Dune – 384 mm, większość (89%) w okresie lipiec – wrzesień[7]. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +21,4 °C[7].
Hydrologia
W okresie wczesnego holocenu (najprawdopodobniej przed ok. 7 tysiącami lat temu[8]) kotlinę wypełniało paleojezioro Megaczad (ang. Lake Mega-Chad, LMC) zajmujące powierzchnię prawie 350 tys. km²[5][9][a].
Współcześnie akwen zajmuje mniej niż 2 tys. km², podczas gdy w 1973 roku wynosiła 25 tys. km²[1][b]. Zanik jeziora przypisywany jest zmianom klimatu oraz zużyciu wody[1]. Powierzchnia zmienia się w zależności od pory roku i ulega znacznemu zmniejszeniu podczas przedłużających się okresów suszy[4]. Najwyższy stan wód notowany jest w październiku i początku listopada, a najniższy pod koniec kwietnia i na początku maja[6]. Jezioro traci ok. 2500 mm rocznie wskutek parowania; ponadto prawdopodobnie 250 mm zasila wody gruntowe[6]. Jezioro zasilają wody rzek: Szari (95%), El Beid (4%) i Komadugu Yobe (1%)[5]. Zlewnia jeziora obejmuje obszar 2434 tys. km²[7].
Jezioro rozdziela na dwie części pas mielizn[5] rozciągający się na osi północny wschód – południowy zachód, powstały podczas suszy na początku XX w.[6] Północna część jeziora jest głębsza niż południowa[5] – w części północnej przeważnie 4–7 m, a części południowej 3–4 m[6]. Średnia głębokość wynosi 3,6 m przy zajmowanej powierzchni 18 tys. km²[5]. Wysokość bezwzględna strefy bentonicznej waha się między 275,8 a 280,1 m, i wynosi średnio 278,21 m[5]. Przy brzegach jeziora występują liczne piaskowe wysepki, które powiększają się w okresach niskiego stanu wód[6].
Zasolenie wody jest nietypowo niskie jak na jezioro endoreiczne w strefie klimatu tropikalnego[6]. Najwyższe zasolenie notowane jest w porze suchej w północno-wschodniej części zbiornika[6].
Zanik jeziora
Opisy podróżników z okresu pomiędzy XIII a XIX w. wskazują na wysoki stan wody w tym czasie – jezioro sięgało rzeki El-Ghazal[6]. W 1870 roku powierzchnia jeziora liczyła 28 tys. km²[6]. Wysoki stan wód w latach 1850–1900 poprzedzony był okresem suszy w latach 1823–1850[5]. W początku XX w. powierzchnia jeziora zaczęła się kurczyć, a najniższy stan wody obserwowano w latach 1914–1920[5]. W okresie 1953–1964 woda podniosła się, a powierzchnia jeziora powiększyła się do 23,5 tys. km²[5], ponownie sięgając rzeki El-Ghazal[6]. W latach 70. i 80. XX w. obserwowano największą amplitudę rocznych wahań stanu wody[6]. W połowie lat 80. powierzchnia zbiornika skurczyła się rekordowo do 3,9 tys. km²[6][c]. Ponownie tak rekordowo mała powierzchnia odnotowana została na początku XXI w[6] w okresie rekordowo niskich opadów, na które mogła wpłynąć degradacja środowiska[6]. Projekty irygacyjne Czadu, Kamerunu, Nigerii i Nigru obniżyły zarówno poziom wody w jeziorze[2] i zasilających je rzekach. Szacuje się, że ludzka działalność w połowie odpowiada za zmniejszenie powierzchni jeziora[7].
Od lat 60. XX w. w regionie jeziora prowadzone są długoterminowe badania klimatologiczne[6]. W 1964 roku Kamerun, Czad, Niger, Nigeria, od 1996 roku także Republika Środkowoafrykańska, a od 2008 Libia – pracują w ramach Komisji ds. zlewni jeziora Czad (ang. Lake Chad Basin Commission) w sprawach regulacji użytkowania zbiornika, w tym zasobów wody i połowu ryb[11]. Współpraca obejmuje również działania na rzecz zatrzymania zaniku jeziora[6].
Flora i fauna
W przeszłości brzegi jeziora porastały gęste lasy z mleczarami i hebanowcami, które uległy przerzedzeniu i zubożeniu gatunkowemu wskutek zmian użytkowania ziemi oraz progresywnej degradacji[6]. Obecnie przeważają gatunki lepiej przystosowane do mniejszej wilgotności takie jak akacja, baobab, kolibło egipskie, różne gatunki arekowatych, Commiphora africana czy głożyna omszona[6]. Na obszarach częściowo zalewanych rośliny wieloletnie są sukcesywnie wypierane przez uprawy zbóż[6]. Środowisko wodne zdominowane jest przez ciborę papirusową, Aeschynomene elaphroxylon, grzybieniowate i trzciny[6].
Na przestrzeni XX w. różnorodność gatunkowa zwierząt występujących na brzegach jeziora również uległa zubożeniu[6]. Lwy, lamparty, nosorożce i hipopotamy są rzadko spotykane[6]. W regionie jeziora występują setki gatunków ptaków, z których wiele gniazduje, m.in. strusie, sekretarze, cyranki, kaczki, kazarki egipskie, pelikany małe, marabuty afrykańskie, ibisy kasztanowate czy warzęchy czerwonolice[6]. Brzegi jeziora zamieszkują krokodyle nilowe, węże Python sebae i kobry plujące[6]. W wodach jeziora żyje ponad 40 gatunków ryb o znaczeniu komercyjnym (m.in. Alestes baremoze i lates nilowy[7]), a także przedstawiciele dwudysznych[6].
Historia
Jezioro zostało odkryte w 1823 roku. Było czwartym pod względem wielkości śródlądowym zbiornikiem wodnym Afryki po Jeziorze Wiktorii, Tanganice i Malawi[12].
Do najstarszych znalezisk dokumentujących obecność człowiekowatych w okolicach jeziora należą skamieniałości sahelantropa[13], zamieszkującego ten region ok. 6–7 milionów lat temu[14]. Odkryte zostały podczas francusko-czadyjskiej wyprawy paleontologicznej na początku XXI w.[14]
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
