Loading AI tools
Jakub Parkoszowic, inne formy nazwiska: Jakub Parkosz, Jakub Parkosz z Żórawicy, Jacobus Parcossius, Parkosch de Żorawicze, Parkossius (ur. w Żurawicy, zm. między 4 września a 9 września 1452[1]) – szlachcic herbu Godziemba, polski językoznawca i gramatyk, profesor i rektor Akademii Krakowskiej, kanonik krakowski. Autor pierwszego projektu pisowni polskiej, który nie przyjął się w praktyce, ale ma duże znaczenie jako źródło informacji o historii języka polskiego. Należał do grona najważniejszych przedstawicieli polskiego środowiska intelektualnego wieku XV.
| ||
| Data i miejsce urodzenia | ||
|---|---|---|
| Data śmierci |
między 4 września a 9 września 1452 | |
| Rektor Akademii Krakowskiej | ||
| Okres sprawowania |
1439–1440 | |
| Wyznanie | ||
| Kościół | ||
Syn Jakuba, dziedzica Żórawic pod Sandomierzem. W 1421 został immatrykulowany na wydziale artium Akademii Krakowskiej, gdzie wkrótce (1422) został bakałarzem, następnie, w 1427 został magistrem. Studiował także prawo kanoniczne, a około roku 1433 został doktorem dekretów. Łącznie, w latach 1439–1441 był 4-krotnie rektorem Akademii Krakowskiej. Był wzmiankowany jako proboszcz kościoła na Skałce od roku 1439, natomiast jako kanonik kapituły krakowskiej od 1449. Zmarł około roku 1455.
Traktat o ortografii polskiej
fragment.png)
Głównym celem Jakuba Parkoszowica było, wzorem Jana Husa, przystosowanie alfabetu łacińskiego do oznaczania w piśmie głosek języka polskiego. Swoje przemyślenia zawarł w tekście napisanym około 1440 roku, zwyczajowo nazywanym traktatem o ortografii polskiej − tekst zachował się bez tytułu, w kopii wykonanej (prawdopodobnie z innej kopii) w latach 1460–1470 przez dwóch skryptorów[2] (jeden z nich podpisał się Warzykowski). Składa się z pisanej prozą rozprawy łacińskiej i wiersza polskiego, liczącego 34 ośmiozgłoskowce rymowane parami. Rękopis[3] znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej jako fragment klocka introligatorskiego zawierającego również inne teksty[4][5].
Najwięcej miejsca w swoim dziele Parkoszowic poświęcił ustaleniu dostatecznej liczby odrębnych liter alfabetu dla głosek występujących w języku polskim. Odróżnia on graficznie spółgłoski miękkie od twardych oraz samogłoski długie od krótkich. Informacje o fonetyce samogłosek zawarte w traktacie pozwalają stwierdzić, że iloczas był żywą kategorią fonologiczną jeszcze w połowie wieku XV. Dzięki Parkoszowicowi wiemy, że opozycja samogłoska długa:samogłoska krótka różnicowała znaczenia wyrazów, o czym pisze w traktacie: "U Polaków wszystkie samogłoski to się wzdłużają, to się wyraźnie skracają. Ze wzdłużania ich lub skracania wynika różne znaczenie wyrazów."[6]. Dla przykładu długie samogłoski miały być zapisywane: „aa”, „ee” itd. Polskim spółgłoskom miały odpowiadać niekiedy dwie lub nawet trzy litery, np: „ch”, „dz”, „ff” itd. Natomiast odróżnienie głosek twardych od miękkich powinno się, według autora traktatu, opierać na stosowaniu nowych znaków graficznych, np: „b” twarde miało mieć kwadratowy brzuszek, a nie okrągły jak to, które znamy. Parkoszowic nie wprowadził znaków diakrytycznych pozostawiając tylko wcześniejsze „ÿ” (czasami w formie „y” z dwoma ukośnymi kreskami: „y̋”) oraz „i”[6]. Według Michałowskiej[7] zasób łacińskich liter powiększył o znak „ø” oznaczający samogłoskę nosową, ale inni badacze uważają, że znak ten w tej funkcji był używany już w XII w.[8]
Zasady, wyłożone uczenie w języku łacińskim, Parkoszowic podsumował w krótkim polskim wierszu, wtopionym w zakończenie traktatu (cytat w pisowni współczesnej):
Kto chce pisać doskonale
Język polski i też prawie
Umiej obiecad{ł)o moje,
Którem tak napisał tobie [...]
Po wierszu następuje wykaz wszystkich liter alfabetu oraz proponowane warianty pisowni. Traktat został poprzedzony przedmową nieznanego autora współczesnego Parkoszowi, odznaczającą się erudycją humanistyczną, stanowiącą ważny dokument świadomej walki o równouprawnienie języka narodowego z łaciną. W przedmowie po raz pierwszy w polszczyźnie pojawia się pojęcie błędu językowego[9].
Zawarte w dziele propozycje ortograficzne, jak np. odrębne kształty liter na oznaczenie spółgłosek miękkich i twardych, nie zostały wprowadzone ze względu na znaczne odbieganie od przyjętej praktyki oraz nieprzejrzystość i zawiłość proponowanych zasad. System ortograficzny Parkoszowica nie przyjął się w praktyce, a na dodatek jego koncepcje teoretyczne nie znalazły kontynuatorów. Druga znana rozprawa z zakresu ortografii polskiej ukazała się dopiero na początku XVI w.
Wydania traktatu
- Edycja Mariana Kucały z 1985 r. z faksymile i tłumaczeniem[10]
- Eksperymentalna edycja elektroniczna odczytania Kucały[11][12]
- Wcześniejsze edycje:
J. S. Bandtke pt. Antiquissimus de ortographia polonica libellus, Poznań 1830[13] (edycja niedokładna); wyd. krytyczne J. Łoś "Jakuba, syna Parkoszowego, traktat o ortografii polskiej", Materiały i Prace Komisji Językowej AU, t. 2 (1907) i odb.; fragm. wraz z przekł. polskim podał T. Lehr-Spławiński Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa 1947; także wyd. 2 Warszawa 1951; wiersz polski przedr.: W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 96-97; J. Łoś "Najdawniejszy traktat o ortografii polskiej", Język Polski 1913, zeszyt 2; W. Taszycki "Najdawniejsze zabytki języka polskiego", Kraków 1927, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 104; także wyd. 2 Wrocław 1949; także wyd. 3 Wrocław 1951; S. Vrtel-Wierczyński "Średniowieczna polska poezja świecka", Kraków 1927, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 60; także wyd. 2 Wrocław 1949; także wyd. 3 Wrocław 1952 (w pisowni zmodernizowanej); M. Dłuska Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej, t. 1, Kraków 1948, s. 97-98; podobiznę wiersza podał W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 96-97; ; przekł. polski ogł. J. Łoś "Dawne głosy o języku polskim", Język Polski 1913, zeszyt 3; przedr. W. Taszycki "Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII", Wrocław 1953, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 146[14].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
