Erywań

Erywań (orm. Երևան, Jerewan, wymowa^ⓘ /jɛɾɛˈvɑn/; ros. Ереван) – stolica i największe miasto Armenii, prowincja specjalna, jeden z głównych ośrodków przemysłowych, naukowych i kulturalnych Zakaukazia. Jedno z najstarszych miast regionu, o ponad 2800-letniej historii, założone jako Erebuni w 782 p.n.e.

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Erewań”. Zobacz też: Radio Erewań.

Erywań

Երևան

Widok na Erywań, w tle góra Ararat
Herb Flaga
Państwo	Armenia
Prowincja	Erywań
Data założenia	782 r. p.n.e
Burmistrz	Hrachya Sargsyan
Powierzchnia	227 km²
Wysokość	950–1200 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	1 092 800[1] 4956 os./km²
Nr kierunkowy	+374 10
Kod pocztowy	0001–0099
Podział miasta	12 dzielnic
Położenie na mapie Armenii Erywań
Położenie na mapie Europy Erywań
Położenie na mapie Azji Erywań
40°11′N 44°31′E
Strona internetowa

Nazwa miasta w języku polskim

Według publikacji Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii z 2003^[2], na mocy decyzji Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej^[a], obowiązującą w języku polskim formą jest „Erywań”. W latach 80. XX wieku często używana była forma „Erewań”, upowszechniona szczególnie w dowcipach o Radiu Erewań. Pochodną nazwy rosyjskiej, przez długi czas podawaną przez Słownik ortograficzny języka polskiego PWN jako jedyna poprawna, była natomiast forma „Erewan”. Po decyzji KSNG o powrocie do nazwy stosowanej w Polsce do końca lat trzydziestych pojawiła się ona i w słowniku, a forma „Erewan” pozostała jako dopuszczalna, lecz niezalecana^[4].

Historia

• 782 p.n.e. – wzniesienie przez władcę Urartu Argiszti I warowni Erebuni, od której to nazwy wywodzi swe miano dzisiejsza stolica Armenii
• VII w. p.n.e. – wzniesienie twierdzy Tejszebaini przez króla Rusę II
• 585 p.n.e. – zniszczenie twierdzy Tejszebaini przez Scytów
• 658 – zdobycie przez Arabów
• 1387 – zdobycie i ograbienie przez Tamerlana
• 1513-1737 – w wyniku wojen persko-osmańskich Erywań czternastokrotnie zmieniał przynależność państwową
• 6 czerwca 1679 – zniszczenie przez trzęsienie ziemi
• 1747 – wejście w skład Chanatu Erywańskiego
• 1 października 1827 – przejęcie przez rosyjskie oddziały Iwana Paskiewicza z rąk Persów
• 1828 – wraz z okolicami Erywań znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego, co przyczyniło się do późniejszego rozwoju miasta
• 1837 – ustanowienie siedziby ujezdu – lokalnej jednostki podziału terytorialnego w ówczesnej Rosji
• 1874 – otwarcie pierwszej drukarni
• 1879 – powstanie pierwszego teatru
• 1898 – otwarcie linii kolejowych z Tyflisem, Aleksandropolem i Culfą i oddanie do użytku biblioteki publicznej
• 1913 – miasto połączone z siecią telefoniczną
• 28 maja 1918 – miasto stolicą Demokratycznej Republiki Armenii po odzyskaniu niepodległości przez Ormian
• 29 listopada 1920 – początek okupacji przez Armię Czerwoną
• 2 kwietnia 1921 – ostateczne przejęcie przez Sowietów, po uprzednim opanowaniu miasta przez lokalnych nacjonalistów
• 1939 – relokacja do Erywania instytutu Matenadaran, założonego w 405 w Wagharszapacie^[5]
• 24 kwietnia 1965 – w związku z obchodami 50. rocznicy rzezi Ormian doszło do pierwszej w historii ZSRR demonstracji z udziałem miliona ludzi. Manifestanci domagali się uznania przez autorytety Związku Radzieckiego masakry Ormian z 1915 za ludobójstwo
• 1967 – odsłonięcie pomnika Cicernakaberd, upamiętniającego ludobójstwo Ormian^[6]
• 1968 – obchody 2750. rocznicy powstania miasta
• 21 września 1991 – Erywań stolicą ponownie niepodległej Republiki Armenii
• kwiecień 1996 – olimpiada szachowa (mimo problemów Armenii spowodowanych konfliktem o Górski Karabach)
• 2012 – Erywań Światową Stolicą Książki UNESCO^[7].

Geografia

Podział administracyjny miasta na dzielnice

Położony jest w dolinie rzeki Hrazdan między 950 a 1200 m n.p.m. w północno-wschodniej części Doliny Ararat z górującym nad miastem szczytem Ararat (obecnie położonym na terenie Turcji).

Jako miasto wydzielone otoczone jest przez 4 marzery – Aragacotn, Ararat, Armawir oraz Kotajk.

Miasto jest podzielone na 12 dzielnic administracyjnych^[8].

Demografia

Historyczny skład narodowościowy i etniczny na podstawie danych rosyjskich, radzieckich i ormiańskich:

• 1897^[9]

1. Ormianie: 12 523 (43,17%)
2. Azerowie i Tatarzy: 12 359 (42,61%)
3. Rosjanie: 2 765 (9,53%)
4. Ukraińcy: 398 (1,37%)
5. Żydzi: 204 (0,7%)
6. Polacy: 190 (0,66%)
7. Gruzini: 141 (0,49%)
8. Asyryjczycy: 81 (0,28%)
9. Niemcy: 64 (0,22%)
10. Kurdowie: 64 (0,22%)

• 1926^[10]

1. Ormianie: 57 259 (89,47%)
2. Azerowie: 4 968 (7,76%)
3. Rosjanie: 1 127 (1,76%)
4. Persowie: 141 (0,22%)
5. Gruzini: 91 (0,14%)
6. Asyryjczycy: 78 (0,12%)
7. Ukraińcy: 67 (0,10%)
8. Żydzi: 60 (0,09%)
9. Polacy: 45 (0,07%)
10. Niemcy: 38 (0,06%)

• 1939^[11]

1. Ormianie: 174 484 (87,07%)
2. Rosjanie: 15 043 (7,51%)
3. Azerowie: 6 569 (3,28%)
4. Ukraińcy: 2 070 (1,03%)
5. Asyryjczycy: 328 (0,16%)
6. Gruzini: 264 (0,13%)
7. Grecy: 256 (0,13%)
8. Żydzi: 236 (0,12%)
9. Kurdowie: 179 (0,09%)
10. Białorusini: 151 (0,08%)
11. Polacy: 145 (0,07%)
12. Niemcy: 135 (0,07%)

• 2001^[12]

1. Ormianie: 1 088 389 (98,63%)
2. Rosjanie: 6 684 (0,61%)
3. Jezydzi: 4 733 (0,43%)
4. Ukraińcy: 876 (0,08%)

Erywań jest głównym skupiskiem Polonii w Armenii i siedzibą Związku Polaków w Armenii „Polonia”, powstałego w 1995-1996^[13].

Klimat

Klimat ma charakter kontynentalny. Lata są gorące i suche (nierzadko temperatura osiąga +40 °C), a zimy relatywnie mroźne, natomiast opady występują tutaj rzadko (nieco ponad 300 mm rocznie).

miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	rocznie
śr. temperatura (°C) dobowa	-5,5	-3,5	+4,5	+12,5	+17,0	+22,5	+25,5	+25,5	+20,5	+14,0	+5,5	0,0	+11,5
opady (mm)	23	25	28	48	53	23	15	8	13	23	31	28	318

Edukacja

W mieście funkcjonują uczelnie wyższe, m.in.:

• Erywański Instytut Rolniczy^[14]
• Państwowy Uniwersytet w Erywaniu
• Narodowy Uniwersytet Politechniczny Armenii^[15]
• Państwowy Uniwersytet Medyczny w Erywaniu im. Mkhitara Heratsiego

Transport

Port lotniczy Erywań

Transport lotniczy

Miasto jest obsługiwane przez dwa porty lotnicze. Międzynarodowy port lotniczy Zvartnots znajduje się 10 km na zachód od centrum Erywania. W 2007 otwarto w nim nowy terminal sfinansowany przez biznesmena Eduardo Eurnekiana, który nabył port lotniczy. Drugim lotniskiem jest port lotniczy Erebuni, 7 km na południe od miasta. Wykorzystywane jest głównie przez siły zbrojne.

Transport miejski

Komunikacja miejska zasilona jest od 1949 przez trolejbusy. Do 2004 w mieście działała komunikacja tramwajowa. Transport publiczny obsługiwany jest również przez pojazdy typu van, zwane marszrutkami. Są tanim środkiem transportu miejskiego, wyręczającym autobusy. Ich połączenia obejmują całe miasto. Kursują też do innych miast w kraju. Połączenia kolejowe są słabo rozwinięte, stacja kolejowa Erywań.

Metro – stacja Hanrapetutian hraparak

Metro

Osobny artykuł: Metro w Erywaniu.

Erywań od 7 marca 1981 posiada metro – uzasadniał to rozwój miasta, który ówcześnie przewidywał osiągnięcie przez miasto 1,5-2 milionów mieszkańców do 2000. Jego elementy były stopniowo oddawane do użytku, przy czym budowa dalszych odcinków została zatwierdzona. Tempo rozbudowy spadło po trzęsieniu ziemi w 1988 i kryzysie ekonomicznym pierwszej połowy lat 90. Obecnie posiada 10 aktywnych stacji (są nimi Gortsaranain, Shengavit, Charbakh, Garegin Njhdehi Hraparak, Sasuntsi Davit, Zoravar Andranik, Hanrapetutyan Hraparak, Yeritasardakan, Marshal Baghramian oraz Barekamutyun) i rozciąga się na 13,4 km.

Najwyższe budynki

W 2020 w Erywaniu znajdowało się 10 budynków mających wysokość ponad 50 metrów^[16].

Miejsce	Nazwy najwyższych budynków	Wysokość (m)	Rok ukończenia
1	Elite Plaza Busines Center	85	2013[17]
2	Sayat-Nova 19	75,4	2016[18]
3	Mamikoniants 41	68,2	2010[19]
4	Amiryan 27	67	2008[20]
5	Baghramyan 59	61	2015[21]
6	Rostom 29	61	2009[22]
7	Aram Tower 1	57	2016[23]
8	Aram Tower 2	57	2016[24]
9	Dzorapi 40	56	2010[25]
10	12-14 Derenik Demirtchyan	50	2008[26]

Sport

Stadion Republikański im. Wazgena Sarkisjana, na którym mecze rozgrywa piłkarska reprezentacja Armenii

Siedziba Armeńskiego Komitetu Olimpijskiego

W Erywaniu mają swoje siedziby drużyny lokalnej piłki nożnej.

Klub	Stadion
Ararat Erywań	stadion Hrazdan
Bananc Erywań	stadion Bananc
Kilikia Erywań	stadion Hrazdan
Ulis Erywań	stadion Kazak
Mika Erywań	stadion Mika
Piunik Erywań	Stadion Republikański
Erywań United FC	Stadion Republikański
Dinamo Erywań	stadion Kasachi Marzik
Erebuni Erywań	stadion Erebuni
Kanaz Erywań
Malatia Erywań
Nairi Erywań	stadion Nairi
Van Erywań
Jerazank Erywań
FC Erywań	stadion Hrazdan
Ararat-Armenia Erywań	Stadion Republikański

Osoby związane z miastem

• Wladimir Hakopian – szachista
• Wiktor Ambarcumian – astronom
• Lewon Aronian – szachista
• Aleksandr Harutiunian – kompozytor
• Dżiwan Gasparian – muzyk grający na duduku, kompozytor
• Aram Chaczaturian – kompozytor
• Sargis Howsepjan – piłkarz reprezentacji Armenii
• Władimir Kontariew – dyrektor Rosyjskiego Państwowego Chóru Kameralnego
• Edgar Manuczarian – piłkarz reprezentacji Armenii
• David Manojan – piłkarz reprezentacji Armenii
• Shavo Odadjian – basista (członek System of a Down)
• Lewon Paczadżjan – piłkarz reprezentacji Armenii
• Siergiej Paradżanow – reżyser filmowy
• Lewon Ter-Petrosjan – pierwszy prezydent Armenii w latach 1991–1998
• Sargis Sargsian – tenisista
• Sirusho – piosenkarka
• Emmy – piosenkarka
• Maléna – piosenkarka
• Henrich Mychitarian – piłkarz reprezentacji Armenii

Główne atrakcje turystyczne

• plac Republiki – centralny plac miejski, miejsce spotkań i ceremonii. Znajdują się przy nim: Muzeum Historii Armenii i Narodowa Galeria Armenii, hotel Mariott Armenia, budynek rządowy, budynek Ministerstwa Spraw Zagranicznych, budynek poczty głównej oraz Ministerstwa Transportu i Komunikacji
• plac Wolności (dawniej: plac Teatralny) – miejsce protestów, znajduje się przy nim Ormiański Akademicki Teatr Opery i Baletu
• Matenadaran – muzeum przechowujące zabytki piśmiennictwa ormiańskiego
• Kaskady (Centrum Sztuki Cafesjana) – wiodące na wzgórze schody, ozdobione wieloma nowoczesnymi rzeźbami, pod którymi zlokalizowane są sale muzealne
• Błękitny Meczet – jedyny meczet w Erywaniu
• twierdza muzeum Erebuni
• ulica Abowiana – najważniejsza aleja miejska
• Narodowa Galeria Armenii – znajduje się w północnej części placu Republiki, w budynku, w którym mieści się także Muzeum Historii Armenii
• Muzeum Historii Armenii – znajduje się w północnej części placu Republiki, w budynku, w którym mieści się także Narodowa Galeria Armenii
• katedra św. Grzegorza Oświeciciela – największa świątynia w Armenii
• kościół Katoghike – najstarszy ocalały kościół w Erywaniu
• muzeum reżysera Sergieja Paradżanowa
• fabryka koniaku Ararat
• park Zwycięstwa – znajdują się tam: pomnik Matki Armenii, muzeum militarne i dawne wesołe miasteczko
• most Zwycięstwa
• mauzoleum muzeum Zagłady (Muzeum Ludobójstwa) w Cicernakaberd
• Wielki Most Hrazdan
• stadion Hrazdan
• dom szachowy
• synagoga
• ogród zoologiczny

Galeria

• 
  Erywań nocą
• 
  Katedra św. Grzegorza Oświeciciela
• 
  Narodowa Galeria Armenii i Muzeum Historii Armenii
• 
  Budynek Ministerstwa Spraw Zagranicznych Armenii
• 
  Budynek rządowy na placu Republiki
• 
  Hotel Armenia Marriott
• 
  Ormiański Akademicki Teatr Opery i Baletu
• 
  Park i Kaskady
• 
  Widok z Kaskad na miasto (w tle budynek opery)
• 
  Pomnik Odrodzonej Armenii na szczycie Kaskad
• 
  Muzeum Erebuni
• 
  Ruiny twierdzy Erebuni
• 
  Budynek Zgromadzenia Narodowego Republiki Armenii
• 
  Matenadaran
• 
  Armeńska Akademia Nauk

Współpraca międzynarodowa

Miasta siostrzane^[27]:

• Amman, Jordania (2014)
• Antananarywa, Madagaskar (1981)
• Antony, Francja
• Bejrut, Liban (1997)
• Bratysława, Słowacja (28.04.2000)
• Buenos Aires, Argentyna (2000)
• Cambridge, Stany Zjednoczone (5.10.1987)
• Carrara, Włochy (12.09.1973)
• Damaszek, Syria (25.04.1997)
• Isfahan, Iran (5.05.1995)
• Kiszyniów, Mołdawia (25.05.2000)
• Los Angeles, Stany Zjednoczone (23.02.2007)
• Marsylia, Francja (25.01.1992)
• Montreal, Kanada (8.09.1998)
• Nicea, Francja (20.09.2007)
• Nowosybirsk, Rosja (10.10.2014)
• Odessa, Ukraina (25.11.1995)
• Rostów nad Donem, Rosja (20.04.2004)
• Ryga, Łotwa (2013)
• São Paulo, Brazylia (8.05.2002)
• Stawropol, Rosja (28.10.1994)
• Tbilisi, Gruzja (4.06.1996)
• Wołgograd, Rosja (29.05.1998)
• Wenecja, Włochy (15.12.2011)

Miasta partnerskie:

• Ateny, Grecja (15.10.1993)
• Aszchabad, Turkmenistan (04.2014)
• Arnouville, Francja (19.09.2009)
• Bukareszt, Rumunia (03.2013)
• Glendale, Stany Zjednoczone (2010)
• Delhi, Indie (09.2008)
• Gmina Draguignan, Francja (17.03.2017)
• Region Île de France, Francja (04.2011)
• Lyon, Francja (1993)
• Chanty-Mansyjsk, Rosja (11.10.2014)
• Królewiec, Rosja (11.2009)
• Kijów, Ukraina (14.09.1995)
• Krasnodar, Rosja (10.10.2014)
• Kazwin, Iran (9.10.2014)
• Mińsk, Białoruś (06.2002)
• Moskwa, Rosja (11.06.1995)
• Pekin, Chińska Republika Ludowa (29.07.2011)
• Pesaro, Włochy (21.04.2017)
• Petersburg, Rosja (19.06.1997)
• Le Plessis-Robinson, Francja (26.04.2006)
• Podgorica, Czarnogóra (9.06.1974)
• Rio de Janeiro, Brazylia (02.2007)
• Sofia, Bułgaria (09.2008)
• Stepanakert, Górski Karabach (28.09.2012)
• Warszawa, Polska (06.2013)
• Wiedeń, Austria
• Willoughby, Australia (06.2017)
• Toskania, Włochy (23.06.1996)
• Paryż, Francja (10.2011)

Uwagi

1. Komisja jednogłośnie (17 członków za) stwierdziła, że polska nazwa stolicy Armenii brzmi Erywań i nie należy dodawać jako możliwej do użycia formy „Erewań” powszechnie jeszcze używanej np. w mediach^[3]. Nazwa „Erewań” utrzymuje się jednak w języku potocznym.

Przypisy

1. Population armstat.am [dostęp 2022-12-27].
2. Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2013.
3. Z raportu V spotkania Komisji, 13 marca, 2002, Protokół z IV, V i VI posiedzenia KSNG, które odbyły się w dniu 20 lutego, 13 marca i 17 kwietnia 2002, Dokument w wersji html.
4. Hasło „Erewan” w Słowniku ortograficzny języka polskiego PWN.
5. Մատենադարան. Yerevan.am. [dostęp 2020-08-18]. (orm.).
6. Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր. Yerevan.am. [dostęp 2020-08-18]. (orm.).
7. Yerevan named World Book Capital, 2012. UNESCO.org. [dostęp 2020-08-18]. (ang.).
8. Վարչական շրջաններ. Yerevan.am. [dostęp 2020-08-18]. (orm.).
9. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.. Демоскоп Weekly. [dostęp 2018-12-03].
10. Всесоюзная перепись населения 1926 года. Демоскоп Weekly. [dostęp 2018-12-03].
11. Всесоюзная перепись населения 1939 года. Демоскоп Weekly. [dostęp 2018-12-03].
12. Ethnic Structure of the de jure Population Национальный соглать постоянного населения. (orm. • ang. • ros.).
13. O Nas. Polonia.am. [dostęp 2020-08-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-06)].
14. Персональный состав РАН. Архивы Российской академии наук, 2015. [dostęp 2021-03-05]. (ros.).
15. Պոլիտեխնիկ – Գլխավոր [online], Polytechnic [dostęp 2021-05-06] (ang.).
16. Yerevan – The Skyscraper Center [online], www.skyscrapercenter.com [dostęp 2020-12-24].
17. Elite Plaza Business Center – The Skyscraper Center [online], www.skyscrapercenter.com [dostęp 2020-12-24].
18. Sayat-Nova 19 – The Skyscraper Center [online], www.skyscrapercenter.com [dostęp 2020-12-24].
19. Mamikoniants 41 – The Skyscraper Center [online], www.skyscrapercenter.com [dostęp 2020-12-24].
20. Amiryan 27 – The Skyscraper Center [online], www.skyscrapercenter.com [dostęp 2020-12-24].
21. Baghramyan 59, Yerevan | 1262896 | EMPORIS [online], www.emporis.com [dostęp 2020-12-24].
22. Rostom 29, Yerevan | 1262901 | EMPORIS [online], www.emporis.com [dostęp 2020-12-24].
23. Aram 64 Tower 1 – The Skyscraper Center [online], www.skyscrapercenter.com [dostęp 2020-12-24].
24. Aram 64 Tower 2 – The Skyscraper Center [online], www.skyscrapercenter.com [dostęp 2020-12-24].
25. Dzorapi 40, Yerevan | 1262900 | EMPORIS [online], www.emporis.com [dostęp 2020-12-24].
26. Demirtchyan 12-14, Yerevan | 1262904 | EMPORIS [online], www.emporis.com [dostęp 2020-12-24].
27. yerevan.am | Official website | Partner cities [online], www.yerevan.am [dostęp 2021-08-24].

Linki zewnętrzne

• Wszystko o Armenii. hayastan.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-09-14)]. – zdjęcia Erywania, informacje typu encyklopedycznego
• Zdjęcia z Erywania
• Zmiany liczby ludności w latach 1979–2013, world-gazetteer.com

Kontrola autorytatywna (miasto w Armenii):

• VIAF: 125481980
• LCCN: n79142628
• GND: 4098059-5
• LIBRIS: pm132r771z6c4dp
• BnF: 119581692
• SUDOC: 027569578
• NKC: ge431700
• BNE: XX457248
• J9U: 987007555075105171
• BLBNB: 000087198
• LIH: LNB:BVhN;=Bk

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3898578
• Britannica: place/Yerevan
• Treccani: erevan
• Universalis: erevan-erivan
• БРЭ: 1978050
• NE.se: jerevan
• SNL: Jerevan
• Catalana: 0024323
• DSDE: Jerevan