Kiszyniów

Kiszyniów (rum. Chișinău, cyryl. Кишинэу, wym. [kiʃiˈnəw]; jidysz קעשענעוו Keszenew, ros. Кишинёв) – stolica i największe miasto Mołdawii, zamieszkiwane przez 665,5 tys. mieszkańców^[2].

Kiszyniów

Chișinău

Widok na miasto
Herb Flaga
Państwo	Mołdawia
Data założenia	1436
Burmistrz	Ion Ceban
Powierzchnia	123 km²
Populacja (2024) • liczba ludności • gęstość	665,5 tys.[1] 5410,25 os./km²
Nr kierunkowy	+373-22
Kod pocztowy	MD20xx
Tablice rejestracyjne	C, CU, K
Położenie na mapie Mołdawii Kiszyniów
47°00′50″N 28°51′00″E
Strona internetowa

Miasto zajmuje powierzchnię 123 km², dzieli się na 5 sektorów: Centru, Botanica, Buiucani, Rîșcani, Ciocana.

Etymologia

Jedną z wersji jest, że nazwa Chișinău pochodzi od starorumuńskich słów chișla („źródło”) i nouă („nowy”), ponieważ miasto zostało zbudowane wokół źródła. Obecnie źródło jest zlokalizowane przy skrzyżowaniu ulic Puszkina i Albișoara.

Według Stefana Ciobanu, rumuńskiego historyka, nazwa Chișinău powstała w ten sam sposób co nazwa miasta Chișineu-Criș w zachodniej Rumunii, niedaleko granicy z Węgrami. Jego węgierska nazwa to Kisjenő, od której pochodzi rumuńska nazwa. Nazwa Kisjenő pochodzi od słów kis „małe” i Jenő „plemię”, jednego z siedmiu węgierskich plemion, które wstąpiły do Kotliny Panońskiej w 896 i dały nazwę 21 osadom.

Historia

Ratusz w Kiszyniowie na pocz. XX wieku

Kiszyniów założono w 1466 na terenie Hospodarstwa Mołdawskiego, które na przełomie XV i XVI wieku dostało się pod zwierzchnictwo Turcji jako państwo wasalne. Przez wiele lat miasto było stolicą żupy (rum. județul) Lăpușna. W 1812 Kiszyniów zaanektowała Rosja^[3], czyniąc je stolicą guberni besarabskiej. W XIX wieku miasto przebudowano i unowocześniono z inicjatywy burmistrza Karla Szmidta^[4] i pod kierunkiem architekta Aleksandra Bernardazziego; do dziś z tych czasów zachował się m.in. szachownicowy układ ulic w centrum^[5]. W 1903 w Kiszyniowie miał miejsce jeden z największych w historii pogromów ludności żydowskiej, inspirowany przez prężnie działającą w carskiej Rosji czarną sotnię (Żydzi stanowili wówczas większość mieszkańców Kiszyniowa).

W 1917 r. w Kiszyniowie rozpoczęła pracę Rada Kraju, która ogłosiła 15 grudnia autonomię Mołdawii na obszarze Besarabii w granicach państwa rosyjskiego^[6]. Równolegle w mieście powstały rady robotnicze i żołnierskie, w których na przełomie grudnia 1917 i stycznia 1918 przewagę zyskali bolszewicy. W nocy z 13 na 14 stycznia 1918 bolszewicy przeprowadzili zbrojny przewrót w Kiszyniowie i 19 stycznia wymusili na Radzie Kraju przerwanie prac, jednak po tygodniu zostali wyparci z miasta przez wkraczające, na prośbę Rady, interwencyjne wojska rumuńskie^[7]. W marcu 1918 r. Rada Kraju pod naciskiem Rumunii przegłosowała przyłączenie Besarabii do Rumunii^[8]. W rezultacie miasto po przeszło stu latach zostało ponownie zjednoczone z zachodnią Mołdawią, już w ramach powstałego w międzyczasie państwa rumuńskiego.

W 1940, na mocy ugody niemiecko-radzieckiej, Kiszyniów wraz z Besarabią został anektowany przez ZSRR. W tym samym roku została z Tyraspolu do Kiszyniowa przeniesiona stolica Mołdawii Radzieckiej. W czerwcu 1941, w wyniku agresji Niemiec i sojuszników, w tym Rumunii na ZSRR, Kiszyniów znalazł się po raz drugi w granicach Królestwa Rumunii. Wtedy przez miasto przetoczyła się kolejna fala pogromów ludności żydowskiej, eliminując niemal całkowicie Żydów z tła etnicznego miasta. W 1944 Armia Czerwona ponownie zajęła Besarabię, a Kiszyniów na powrót stał się stolicą Mołdawskiej SRR. Po rozwiązaniu ZSRR w 1991 Kiszyniów stał się stolicą niepodległej Republiki Mołdawii.

Geografia

Kiszyniów położony jest na nizinie w centrum kraju, w jednym z bardziej urodzajnych terenów (uprawa winorośli i innych owoców), nad rzeką Byk, prawym dopływem Dniestru. Kiszyniów jest jedną z najbardziej zielonych stolic Europy.

Kiszyniów leży w strefie klimatu kontynentalnego, charakteryzującego się gorącymi i suchymi latami oraz zimnymi i wietrznymi zimami. Temperatury w zimie często spadają poniżej 0 °C, ale rzadko spadają poniżej –10 °C. Latem średnia temperatura wynosi około 25 °C, ale czasami dochodzi do 35–40 °C w środku lata w centrum miasta. Mimo że opady i wilgotność w lecie są niskie, zdarzają się burze. Temperatury wiosną i jesienią wahają się w okolicach 16–24 °C. Opady w tym czasie są zwykle mniejsze niż w lecie i są częstsze, ale łagodniejsze.

Polityka i administracja

Ratusz w Kiszyniowie

Kiszyniów jest zarządzany przez Radę Miasta i Burmistrza Miasta, wybierane raz na cztery lata. Obecnym burmistrzem Kiszyniowa jest Ion Ceban. Jego poprzednikiem był Ruslan Codreanu(inne języki). Zgodnie z mołdawską konstytucją, Urecheanu – wybrany do parlamentu w 2005 – jako poseł nie mógł dalej sprawować stanowiska burmistrza Kiszyniowa i zrezygnował z poprzednio zajmowanej funkcji.

Podczas jego 11-letniej kadencji została odrestaurowana wieża soboru Narodzenia Pańskiego oraz nastąpiła poprawa w zakresie transportu publicznego. Uruchomiono również nowe linie trolejbusowe oraz wydłużono istniejące linie, w celu polepszenia połączeń pomiędzy dzielnicami.

Pierwszym burmistrzem Kiszyniowa był Angel Nour w 1817. W 1941 urząd został zniesiony. Po upadku komunizmu i przywróceniu urzędu w 1990 pierwszym demokratycznie wybranym burmistrzem został Nicolae Costin.

Podział administracyjny

Zobacz też kategorię: Podział administracyjny Kiszyniowa.

Demografia

Liczba ludności w poszczególnych latach^[9]:

1959	1970	1971[3]	1979	1989	2004	2014[1]	2024[2]
258 910	415 956	374 tys.	589 140	770 948	712 218	674,5 tys.	665,5 tys.

Struktura etniczna miasta w 2004^[10]:

• 67,6% – Mołdawianie*
• 13,9% – Rosjanie
• 8,3% – Ukraińcy
• 4,5% – Rumuni*
• 1,2% – Bułgarzy
• 0,9% – Gagauzi
• 1,6% – pozostałe narodowości
• 1,9% – możliwy błąd statystyczny

Dane oznaczone za pomocą * są trudne do zweryfikowania. Dla bliższego zapoznania się z problemem zobacz Mołdawianie a Rumuni w artykule Mołdawianie.

Kiszyniów jest jednym z najliczniejszych skupisk Polaków w Mołdawii.

Język

Kiszyniów jest miastem dwujęzycznym. Większość mieszkańców posługuje się językiem rumuńskim i językiem rosyjskim. Większość napisów jest w języku rumuńskim.

Zabytki i atrakcje turystyczne

Cerkiew św. Mikolaja

Pałac prezydencki w Kiszyniowie

Eternitate

• Sobór Narodzenia Pańskiego z XIX wieku^[3]
• cerkiew Opieki Matki Bożej z XVIII w. – najstarsza budowla w mieście^[11]
• Sobór św. Teodory z Sihli z 1895 roku
• Sobór Wniebowstąpienia Pańskiego z 1830^[12]
• Cerkiew św. Haralampiusza z 1836^[13]
• Sobór Przemienienia Pańskiego z lat 1899–1902^[14]
• Cerkiew św. Pantelejmona z lat 1887–1891^[15]
• Cerkiew św. Włodzimierza(inne języki) z lat 1900^[16]
• Monaster Ciuflea^[17]
• Cerkiew św. Jerzego z 1819^[18]
• Katedra rzymskokatolicka Opatrzności Bożej z 1840 roku
• Synagoga Chóralna z 1913 r.
• Synagoga szklarzy z 1910 r.
• ruiny kompleksu synagogi i przytułku z pocz. XX w.^[19]
• bulwar Stefana Wielkiego
• domy z XIX wieku^[3]
• łuk triumfalny^[3]
• ogród zoologiczny
• Narodowe Muzeum Sztuki – budynek powstał w 1906 roku w stylu baroku wiedeńskiego^[20]
• ratusz z przełomu XIX i XX w.^[21]
• kompleks pomnikowy Wieczność (Complexul Memorial Eternitate) – powstały w 1975 roku monumentalny pomnik poległych z „wiecznym ogniem”, otoczony płaskorzeźbami poświęconymi Armii Czerwonej. W sąsiedztwie cmentarz żołnierzy radzieckich
• budynek gimnazjum żeńskiego Julii von Heyking z 1885 roku
• willa Aleksandra Mimiego
• budynek Cyrku z 1981 roku^[22]

Gospodarka

Kiszyniów jest najbardziej rozwiniętym gospodarczo miastem Mołdawii, jest też głównym węzłem transportowym. W Kiszyniowie rozwijają się głównie: przemysł spożywczy (liczne winiarnie), przetwórstwo warzyw i owoców, przemysł tytoniowy, tekstylny i materiałów budowlanych.

Transport

Nieopodal Kiszyniowa, 13 km na południowy wschód, znajduje się międzynarodowy port lotniczy, który w 2012 r. obsłużył 1,22 mln pasażerów. Lotnisko zapewnia bezpośrednie połączenia z głównymi portami Europy oraz Rosji. Ponadto stacja kolejowa Chișinău stanowi węzeł na linii Stambuł – Moskwa.

Edukacja i kultura

Muzeum Narodowe Archeologii i Historii

Kiszyniów jest siedzibą 12 publicznych i 11 niepublicznych uczelni. Ponadto w Kiszyniowie mieszczą się liczne teatry, muzea i placówki kulturalne.

Sport

W mieście swoją siedzibę ma założony w 1947 roku klub piłkarski Zimbru Kiszyniów, który domowe mecze rozgrywa na stadionie Zimbru. Siedzibę ma tu również klub piłkarski Dacia Kiszyniów. Przed wojną w Kiszyniowie istniały kluby piłkarskie takie jak Mihai Viteazul Kiszyniów czy Fulgerul CFR Kiszyniów.

Religia

Kiszyniów jest siedzibą eparchii kiszyniowskiej Mołdawskiego Kościoła Prawosławnego; jej zwierzchnik stoi na czele całej Cerkwi mołdawskiej, uznającej zwierzchność Patriarchatu Moskiewskiego. Swoją siedzibę w Kiszyniowie ma również metropolia Besarabii Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego^[23]. Kiszyniów jest siedzibą biskupa katolickiej diecezji kiszyniowskiej. W Kiszyniowie znajduje się również Biuro Oddziału nadzorujące działalność Świadków Jehowy w Mołdawii^[24].

Osobistości

Związani z Kiszyniowem

• Dan Bălan – mołdawski piosenkarz
• Maria Cebotari – śpiewaczka operowa
• Eugenia Crușevan – pierwsza kobieta–adwokat Besarabii
• Antoni Demianowicz – polski zoolog, pszczelarz, profesor
• Iona Jakir – radziecki dowódca wojskowy
• Alexei Mateevici – mołdawski duchowny prawosławny i poeta
• Tadeusz Kossakowski – polski inżynier, „cichociemny”, generał dywizji Wojska Polskiego
• Vasile Stati – mołdawski językoznawca
• Cezary Szyszko – polski prawnik

Mieszkali w Kiszyniowie

• Aleksandr Puszkin – rosyjski pisarz
• Constantin Negruzzi – rumuński poeta
• Lew Tołstoj – rosyjski pisarz
• Leonid Breżniew – radziecki polityk
• Anastasija Gołowina – pierwsza bułgarska kobieta–lekarz

Galeria

• 
  Cerkiew Narodzenia Pańskiego
• 
  Centrum miasta
• 
  Pałac Republiki
• 
  Łuk triumfalny
• 
  Wieża ciśnień
• 
  Pomnik Stefana III Wielkiego
• 
  Park Stefana Wielkiego
• 
  Północny dworzec autobusowy
• 
  Dworzec kolejowy
• 
  Port lotniczy Kiszyniów
• 
  Opera
• 
  Hotel Cosmos

Miasta partnerskie

• Akhisar, Turcja
• Ankara, Turcja
• Bukareszt, Rumunia
• Erywań, Armenia
• Eskişehir, Turcja
• Greensboro, Stany Zjednoczone
• Grenoble, Francja
• Jassy, Rumunia
• Kijów, Ukraina
• Mannheim, Niemcy
• Odessa, Ukraina
• Patras, Grecja
• Reggio nell’Emilia, Włochy
• Sacramento, Stany Zjednoczone
• Tbilisi, Gruzja
• Tel Awiw-Jafa, Izrael
• Wilno, Litwa