Dydelf

Dydelf^[19] (Didelphis) – rodzaj ssaków z podrodziny dydelfów (Didelphinae) w obrębie rodziny dydelfowatych (Didelphidae).

Dydelf

Didelphis
Linnaeus, 1758[1]
Dydelf czarnouchy (D. marsupialis)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Nadrząd	torbacze
Rząd	dydelfokształtne
Rodzina	dydelfowate
Podrodzina	dydelfy
Plemię	Didelphini
Rodzaj	dydelf
Typ nomenklatoryczny
Didelphis marsupialis Linnaeus, 1758
Synonimy Didelphys[a]: von Schreber, 1778[2] Didelphys[a]: Olfers, 1818[3] Sarigua Muirhead, 1819[4] Didelphus[a]: I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1831[5] Thylacotherium[b] Lund, 1839[6] Thylacotherium[c] Lund, 1839[7] Didelphys[a]: Waterhouse, 1841[8] Didelphys[a]: J.A. Wagner, 1842[9] Didelphus[a]: Lapham, 1853[10] Dasyurotherium[d] Liais, 1872[11] Gambatherium[d] Liais, 1872[11] Dimerodon Ameghino, 1889[12] Mamdidelphisus Herrera, 1899[13] Didelphys[a]: R.A. Philippi, 1894[14] Cladodidelphys Ameghino, 1904[15] Leucodidelphis Ihering, 1914[16] Leucodidelphys[e]: Krumbiegel, 1941[17] Leucodelphis[e] Cabrera, 1958[18]
Gatunki
11 gatunków (w tym 5 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Ameryce^[20][21].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 30–50,1 cm, długość ogona 29–47 cm; masa ciała 0,5–5,9 kg^[22][23].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. wydaniu Systema Naturae, publikacji swojego autorstwa poświęconej systematyce zwierząt^[1]. Linneusz wymienił kilka gatunków – Didelphis philander Linnaeus, 1758, Didelphis marsupialis Linnaeus, 1758, Didelphis Opossum Linnaeus, 1758, Didelphis murina Linnaeus, 1758 i Didelphis dorsigera Linnaeus, 1758 (= Didelphis murina Linnaeus, 1758) – nie wskazując gatunku typowego; w ramach późniejszego oznaczenia w 1888 roku angielski zoolog Oldfield Thomas na typ nomenklatoryczny wyznaczył Didelphis marsupialis^[24].

Kladogram wedle Silva-Neto et al., 2024^[25]

	Glironiinae Glironia venusta Caluromyinae Caluromys Caluromys philander Caluromys derbianus, Caluromys lanatus Caluromysiops irrupta
	Hyladelphinae Hyladelphys kalinowskii Didelphinae Marmosini Tlacuatzin Tlacuatzin insularis Tlacuatzin sinaloae Tlacuatzin balsasensis Tlacuatzin canescens, Tlacuatzin baumeri Monodelphis Monodelphis dimidiata Monodelphis scalops Monodelphis iheringi Monodelphis americana, Monodelphis gardneri Monodelphis emiliae Monodelphis domestica Monodelphis vossi Monodelphis glirina, Monodelphis sanctaerosae Monodelphis arlindoi Monodelphis touan Monodelphis brevicaudata, Monodelphis palliolata Monodelphis kunsi, Monodelphis pinocchio Monodelphis adusta Monodelphis reigi Monodelphis peruviana Monodelphis osgoodi, Monodelphis saci Monodelphis handleyi, Monodelphis ronaldi Marmosa Marmosa rubra Marmosa simonsi Marmosa robinsoni, Marmosa xerophila Marmosa isthmica Marmosa mexicana, Marmosa zeledoni Marmosa andersoni, Marmosa lepida Marmosa tyleriana Marmosa waterhousei Marmosa macrotarsus, Marmosa murina Marmosa rapposa Marmosa parda, Marmosa rutteri Marmosa paraguayana Marmosa meridae Marmosa constantiae Marmosa phaea Marmosa demerarae, Marmosa limae Marmosa jansae, Marmosa perplexa Marmosa germana Marmosa nicaraguae Marmosa adleri, Marmosa alstoni Metachirini Metachirus Metachirus myosurus Metachirus aritanai, Metachirus nudicaudatus Didelphini Chironectes minimus Lutreolina Lutreolina crassicaudata Lutreolina massoia Didelphis Didelphis virginiana Didelphis albiventris Didelphis imperfecta, Didelphis pernigra Didelphis aurita, Didelphis marsupialis Philander Philander quica Philander andersoni, Philander nigratus Philander mcilhennyi, Philander opossum Philander melanurus, Philander vossi Philander canus, Philander pebas Thylamyini Marmosops Marmosops incanus Marmosops paulensis Marmosops caucae Marmosops ocellatus, Marmosops soinii Marmosops creightoni, Marmosops noctivagus Marmosops handleyi Marmosops invictus Marmosops carri, Marmosops fuscatus Marmosops bishopi Marmosops ojastii Marmosops chucha, Marmosops magdalenae Marmosops pakaraimae, Marmosops parvidens Marmosops marina Marmosops pinheiroi, Marmosops woodali Gracilinanus Gracilinanus emiliae, Gracilinanus marica Gracilinanus agilis, Gracilinanus microtarsus Gracilinanus aceramarcae, Gracilinanus peruanus Cryptonanus Cryptonanus unduaviensis Cryptonanus chacoensis Cryptonanus agricolai, Cryptonanus guahybe Chacodelphys formosa Lestodelphys halli Thylamys Thylamys karimii, Thylamys velutinus Thylamys sponsorius, Thylamys venustus Thylamys macrurus Thylamys tatei Thylamys ellegans, Thylamys pallidior Thylamys pusillus Thylamys citellus, Thylamys pulchellus

Etymologia

• Didelphis: gr. δι- di- ‘podwójny’, od δις dis ‘dwukrotny’, od δυο duo ‘dwa’; δελφύς delphys ‘łono, macica’^[26].
• Sarigua: fr. sarigue, od br. Sarigueya, çarigueia lub çarigueira ‘opos’^[27]. Gatunek typowy: Muirhead wymienił dziewięć gatunków, nie wskazując gatunku typowego, w tym: Didelphis marsupialis Linnaeus, 1758, Didelphis cancrivora J.F. Gmelin, 1788 (= Didelphis marsupialis Linnaeus, 1758) oraz Didelphis virginiana Kerr, 1792.
• Thylacotherium: gr. θυλακος thulakos ‘woreczek, kieszonka’; θηριον thērion ‘dzikie zwierzę’, od θηρ thēr, θηρος thēros ‘zwierzę’^[28]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): †Thylacotherium ferox Lund, 1840.
• Dasyurotherium: gr. δασυς dasus ‘włochaty, kudłaty’; ουρα oura ‘ogon’; θηριον thōrion ‘dzikie zwierzę’, od θηρ thēr, θηρος thēros ‘zwierzę’^[29].
• Gambatherium: rdzenna nazwa Gamba ‘przykryte, skryte piersi’; gr. θηριον thōrion ‘dzikie zwierzę’, od θηρ thēr, θηρος thēros ‘zwierzę’^[30].
• Dimerodon: gr. διμερής dimeres ‘podwójnie rozdzielony’; οδους odous, οδων odōn ‘ząb’^[31]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): †Dimerodon mutilatus Ameghino, 1889.
• Mamdidelphisus: modyfikacja zaproponowana przez meksykańskiego przyrodnika Alfonso Luisa Herrerę w 1899 roku polegająca na dodaniu do nazwy rodzaju przedrostka Mam (od Mammalia)^[32].
• Cladodidelphys: gr. κλαδος klados ‘cienka gałąź, gałązka’^[33]; rodzaj Didelphis Linnaeus, 1758. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): †Cladodidelphys crucialis Ameghino, 1904.
• Leucodidelphis: gr. λευκος leukos ‘biały’^[34]; rodzaj Didelphis Linnaeus, 1758. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Didelphis paraguayensis J.A. Allen, 1902 (= Didelphis albiventris Lund, 1840).

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki^[35][20]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[19]	Podgatunki[22][20][23]	Rozmieszczenie geograficzne[22][20][23]	Podstawowe wymiary[22][23] (DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała)	Status IUCN[36]
	Didelphis virginiana	Kerr, 1792	dydelf wirginijski	4 podgatunki	Kanada (Kolumbia Brytyjska i południowe Ontario), Stany Zjednoczone (zachodnie wybrzeże, większość wschodniej części), Meksyk do Nikaragui	DC: 37–50 cm; DO: 29–47 cm; MC: 0,5–5,9 kg	LC
	Didelphis albiventris	Lund, 1840	dydelf białouchy	monotypowy	północno-wschodnia, środkowa i południowa Brazylia, południowo-wschodnia Boliwia, Paragwaj, Urugwaj oraz Argentyna (na południe do Buenos Aires na wschodzie, ekoregion Desierto del Monte na zachodzie)	DC: 30–44 cm; DO: 29–45 cm; MC: 0,5–2,5 kg	LC
	Didelphis imperfecta	Mondolfi & Pérez-Hernández, 1984	dydelf gujański	monotypowy	Wenezuela (na południe od rzeki Orinoko), region Gujana i skrajnie północna Brazylia (Amapá i Roraima)	DC: 32–39 cm; DO: 30–41 cm; MC: 0,6–1,2 kg	LC
	Didelphis pernigra	J.A. Allen, 1900	dydelf andyjski	monotypowy	zalesione andyjskie zbocza północno-zachodniej Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru i zachodniej Boliwii	DC: 34–44 cm; DO: 32–41 cm; MC: 0,7–2 kg	LC
	Didelphis aurita	Wied-Neuwied, 1826	dydelf wielkouchy	monotypowy	wschodnia Brazylia (Pernambuco) na południe do południowo-wschodniego Paragwaju i północno-wschodniej Argentyny (Misiones)	DC: 31–39 cm; DO: 31–37 cm; MC: 0,7–1,5 kg	LC
	Didelphis marsupialis	Linnaeus, 1758	dydelf czarnouchy	monotypowy	wschodni Meksyk (Tamaulipas) do południowej Amazonii, Trynidad i Tobago oraz (możliwa introdukcja) na północ do Dominiki	DC: 32–46 cm; DO: 34–46 cm; MC: 0,6–2,4 kg	LC

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski.

Opisano również gatunki wymarłe na obszarze Ameryki Południowej^[37]:

• Didelphis crucialis (Ameghino, 1904)^[38] (miocen/pliocen)
• Didelphis mutilata (Ameghino, 1889)^[39] (plejstocen)
• Didelphis reigi Simpson, 1972^[40] (pliocen)
• Didelphis seneti Rusconi, 1932^[41] (pliocen)
• Didelphis solimoensis Cozzuol, Goin, De los Reyes & Ranzi, 2006^[42] (miocen)

Takson o nieokreślonej pozycji systematycznej (nomen dubium)^[37]:

• Thylacotherium ferox Lund, 1840

Uwagi

1. Niepoprawna późniejsza pisownia Didelphis Linnaeus, 1758.
2. Nomen nudum; młodszy homonim Thylacotherium Valenciennes, 1838 (Amphitheriidae).
3. Młodszy homonim Thylacotherium Valenciennes, 1838 (Amphitheriidae).
4. Nowa nazwa dla Thylacotherium Lund, 1839.
5. Niepoprawna późniejsza pisownia Leucodidelphis Ihering, 1914.