Loading AI tools
dęty instrument muzyczny Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dudy, gajdy – instrument muzyczny dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych.
Często spotykanym (i całkowicie niepoprawnym) określeniem na dudy jest kobza. Nazwa ta oznacza zupełnie inny instrument, strunowy. Obecnie za sprawą uzusu niektóre słowniki dopuszczają stosowanie określenia kobza i kobziarz w odniesieniu do gry na dudach[1], jednak nawet w gronie leksykografów praktyka ta nie jest powszechnie akceptowana[2]. Jak się przypuszcza, geneza tego zjawiska wynika ze zbieżności fonetycznej z używaną na określenie dud podhalańskich nazwą koza (instrument wykonywany był z koziej skóry).
Historycznie i lokalnie dudy były określane różnymi nazwami. Jednym z częstszych jest nazwa gajdy, która, jak sugeruje Zbigniew Przerembski, jeszcze w XIX wieku mogła być używana zamiennie z dudami, zwłaszcza w obszarach karpackich[3]. Współcześnie, w polskim nazewnictwie instrumentów ludowych gajdami określa się najczęściej dudy z Beskidu Śląskiego wyróżniające się m.in. nadmuchiwaniem za pomocą mieszka, a nie ustnika[4][5].
Najprostsze dudy złożone są z:
Dźwięk w dudach powstaje przez wzbudzenie drgań stroika powietrzem wydostającym się pod ciśnieniem ze stałego zbiornika powietrza. Ze zbiornika powietrze przechodzi przez stroiki do piszczałek. Melodię wydobywa się za pomocą piszczałki melodycznej z otworami tzw. przebierki.
Konstrukcja dud często jest rozbudowana o dodatkowe piszczałki melodyczne, a zwłaszcza o jedną lub więcej piszczałek burdonowych. Piszczałki burdonowe wydają stały dźwięk o niskiej wysokości.
Stroiki w piszczałkach dud mogą być pojedyncze lub podwójne (także: pojedyncze i podwójne w różnych piszczałkach jednego instrumentu) zależnie od odmiany regionalnej. Stroiki nie mają kontaktu z ustami grającego, znajdują się w zamkniętej komorze pomiędzy częściami drewnianego korpusu[6].
Jedną z różnic konstrukcyjnych między dudami jest sposób wdmuchiwania powietrza do zbiornika powietrza:
Tradycyjnie stroiki dud są trzcinowe (chociaż stosowane są stroiki plastikowe, metalowe lub złożone z różnych materiałów). Zbiornik powietrza często wykonany jest ze zwierzęcej skóry (całej, po usunięciu głowy, nóg i części zadniej, lub szytej[8]), a we współczesnych instrumentach także z innych materiałów (np. gore-texu).
Dudy znane były już w armii rzymskiej. Przeniesione z Azji do Europy w średniowieczu w IX w.[9], zostały włączone do europejskiego instrumentarium ludowego. Ich okres rozkwitu przypadł na XV wiek, kiedy były używane na dworach królewskich, znalazły zastosowanie również w orkiestrach wojskowych[6].
Dudy szczególnie popularne do dziś są w ludowej muzyce szkockiej (tzw. bagpipe) i bułgarskiej (tzw. гайда-gajda), także w muzyce z Irlandii (uilleann pipes), rejonów Hiszpanii – Galicji i Asturii (gaita) i Francji – Bretanii (biniou). Nie mniej popularne są dudy na Słowiańszczyźnie – szczególnie na: Białorusi[10]; (дуда/duda), w Czechach (dudy) i na Słowacji (gajdy) oraz wśród Bałtów – np. na Łotwie (dūdas). Nazwa dudy (bądź bardzo podobna) rozpowszechniona jest w większości języków zachodnio- i wschodniosłowiańskich, bałtyjskich, a także w języku niemieckim (dudelsack).
Dudy z podwójną przebierką (2 oddzielne piszczałki) z 2 pojedynczymi stroikami występują w Afryce Północnej, na Półwyspie Arabskim, Kaukazie oraz w Rosji (Mari El). Podwójną przebierkę wydrążoną w jednym kanale drewnianym posiadają instrumenty w Europie Południowo-Wschodniej (w Serbii, na Węgrzech i na Ukrainie). Bułgarska gajda oraz występujące w Czechach i Polsce dudy posiadają pojedynczą przebierkę. Piszczałka melodyczna i piszczałki burdonowe zakończone są kielichami rezonansowymi, wykonanymi z drewna, rogu krowiego lub z blachy mosiężnej.
Dudy z Europy Zachodniej (Francja, Anglia, Hiszpania) posiadają piszczałkę z podwójnym stroikiem, a zakończenie instrumentu ma kształt koniczny (lekko się rozszerza).
W Polsce, w zależności od regionu, są nazywane kozłem, gajdami lub kozą. W powszechnym użyciu jest również błędna nazwa kobza dotycząca innego, strunowego instrumentu. Dudy są popularnym instrumentem ludowym Podhala, Beskidu Żywieckiego, Śląskiego, Śląska Cieszyńskiego a przede wszystkim Wielkopolski. W Wielkopolsce: dudy wielkopolskie, kozioł biały (weselny), kozioł czarny (ślubny), siesieńki (sierszenki, sierszeńki).
Instrumentem z grupy dud są również gajdy z Beskidu Śląskiego[11]. Różnią się one od dud podhalańskich i żywieckich tym, że tamte nadmuchiwane są ustami, a gajdy pompuje się dymlokiem – mieszkiem uciskanym ramieniem muzyka. Dzięki temu gajdosz (muzyk grający na gajdach) może jednocześnie śpiewać. Również dzięki wtłaczaniu do miecha powietrza z zewnątrz, a nie z ust, jest ono znacznie suchsze i skóra miecha w gajdach nie zużywa się tak szybko jak w dudach. W gajdach piszczałka melodyczna nosi nazwę gajdzica a burdonowa – huk (gwarowo: hók). Podobnie, w sposób mechaniczny pompuje się powietrze w dudach wielkopolskich i koźle (tzw. dymką)[12]
Wśród instrumentów dudowych gajdy mają najmniejsze możliwości muzyczne, ze względu na obecność tylko sześciu otworów palcowych, co daje zaledwie siedem podstawowych dźwięków. Skala dźwiękowa gajd oparta jest na heksachordzie durowym z dodaną subkwartą przy wszystkich otworach zamkniętych. Gajdy strojone były w F, E, Es, a także w D[13].
Dudy były w Polsce instrumentem powszechnie używanym przez wszystkie stany. Zygmunt Gloger w swojej „Encyklopedii staropolskiej” podaje, że „Sławny pogromca Turków, Samuel książę Korecki, wzięty za czasów Zygmunta III do niewoli, pędzony pieszo do Stambułu, przygrywał na dudzie, by pocieszyć towarzyszów niedoli i lżejszym uczynić znojny pochód. Rej powiada, że szlachcic, kiedy sprosił na ucztę przyjaciół i sąsiadów, w oczekiwaniu latem na ganku, a zimą na piecu siedząc, wygrywał sobie na dudzie”[14].
Zachowało się wiele tradycyjnych powiedzonek oraz przysłów polskich o dudach, które zanotował Gloger[14]:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
_Hendrick_Ter_Brugghen_(Dutch,_1588-1629).jpg)
