Bitwa pod Zasławiem (1920)

Bitwa pod Zasławiem – walki polskiej 1 Brygady Jazdy płk. Janusza Głuchowskiego z sowieckimi oddziałami: 24 Dywizji Strzelców komdywa Kozyriewa, 47 Dywizji Strzelców komdywa Timofieja Krugliakowa oraz Baszkirskiej Brygady Kawalerii w czasie ofensywy jesiennej wojsk polskich na Ukrainie, w okresie wojny polsko-bolszewickiej.

Bitwa pod Zasławiem

Wojna polsko-bolszewicka
Czas	23 września 1920
Miejsce	pod Zasławiem
Terytorium	Polska
Przyczyna	Bitwa lwowska
Wynik	zwycięstwo 1 Brygady Jazdy
Strony konfliktu
Polska  Rosyjska FSRR
Dowódcy
Janusz Głuchowski
Siły
1 Brygada Jazdy 5 pułk ułanów 6 pułk ułanów 11 pułk ułanów oddziały 24 DS oddziały 47 DS Baszkirska BK
Straty
40 poległych i rannych 450 zabitych i rannych
brak współrzędnych

Adam Przybylski,
Wojna Polska 1918–1921^[1] 

Skład bojowy 1 Brygady Jazdy^[2] 

Geneza

2 września, jeszcze w czasie walk pod Zamościem, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zdecydowało, iż 3. i 6 Armia, po stosownym przegrupowaniu, około 10 września podejmą większą akcję zaczepną w kierunku wschodnim celem „nie tylko odrzucenia nieprzyjaciela poza granice Małopolski, lecz także rozbicia i zdezorganizowania jego sił tak, aby później można było utrzymać front przy użyciu słabych sił własnych"^[3]. 6 Armia gen. Roberta Lamezan-Salinsa miała rozbić nieprzyjaciela znajdującego się między rzekami Gniła Lipa i Zbrucz, spychając go w kierunku północno-wschodnim w rejon działań 3 Armii, przy jednoczesnym odcięciu mu dróg odwrotu na Tarnopol^[4].

15 września 6 Armia przystąpiła do ofensywy. Pod nowym dowództwem gen. Stanisława Hallera oddziały polskiej armii uzyskały powodzenie operacyjne, a po trzech dniach walk sowiecka 14 Armia komarma Michaiła Mołkoczanowa rozpoczęła pospieszny odwrót^[5]. Część sił sowieckich znalazła się w rejonie Zasławia. Drogą Kłębówka – Topory na południowy wschód wycofywała się 24 Dywizja Strzelców komdywa Kozyriewa, która straciła swoją 70 Brygadę pod Hulowcami, a drogą z Zasławia na Wołkowce maszerowała 47 Dywizja Strzelców^[6]. W tej sytuacji dowódca 6 Armii nakazał zniszczenie wojsk przeciwnika gromadzących się w rejonie Zasławia^[7]. Dla przyspieszenia pościgu została utworzona grupa operacyjna płk. Stanisława Burharta-Bukackiego w składzie: 8 Dywizja Piechoty i 1 Brygada Jazdy, z zadaniem kierowania się wzdłuż Horynia na Zasław^[8].

Walczące wojska

Jednostka	Dowódca	Podporządkowanie
Wojsko Polskie
dowództwo 1 Brygady Jazdy	płk Janusz Głuchowski	8 Dywizja Piechoty[a]
→ 5 pułk ułanów	ppłk Stanisław Sochaczewski	1 Brygada Jazdy
→ 6 pułk ułanów	ppłk Stefan Grabowski
→ 11 pułk ułanów	mjr Edward Kleszczyński
2/1 dywizjonu artylerii konnej[b]
Armia Czerwona
oddziały 24 Dywizji Strzelców	komdyw Kozyriew	12 Armia
oddziały 47 Dywizji Strzelców	komdyw Timofiej Krugliakow	14 Armia
Baszkirska Brygada Kawalerii	kombrig Aleksandr Gorbatow[11]	12 Armia

Działania wojsk

Działania przed bitwą

Aby nie pozwolić nieprzyjacielowi oderwać się od ścigających wojsk, dowódca 1 Brygady Jazdy płk Janusz Głuchowski otrzymał rozkaz osiągnąć rejon Jampol – Pańkowce, obsadzić wszystkie przeprawy na Horyniu i zniszczyć oddziały sowieckie napotkane na prawym brzegu rzeki^[12]. O 8:30 22 września 1 Brygada Jazdy rozpoczęła marsz. Awangardę stanowił 11 pułk ułanów pod dowództwem mjr. Edwarda Kleszczyńskiego^[13].

Osobny artykuł: bitwa pod Jampolem.

Około 17:00 rejon Jampola osiągnęły siły główne 1 Brygady Jazdy^[14]. Koncentracja oddziałów brygady do kolejnego natarcia wyznaczona została na godzinę 9:00 23 września w Szczurowcach^[15]. W tym czasie dowódca 1 Brygady Jazdy płk Janusz Głuchowski dysponował 5., 6. i 11 pułkiem ułanów oraz 2 baterią 1 dywizjonu artylerii konnej, liczących około 1070 żołnierzy uzbrojonych w 4 działa i 31 ckm-ów^[6]. Brygada otrzymała zadanie nawiązania łączności taktycznej z kierującą się na Zasław od strony Ostroga 1 Dywizją Jazdy płk. Juliusza Rómmla^[16]. O 2:50 dowódca 1 Brygady Jazdy płk Głuchowski wydał zarządzenie bojowe, które brzmiało: 6 pułk ułanów, idąc drogą Michnów – Szczurowce o godzinie 8-ej rano stanie czołem kolumny w m. Szczurowce. 5 pułk ułanów, stanie o godzinie 6.30 jeden km na wschód od Białogródki, na drodze Białogródka – Teleżyńce. 11 pułk ułanów dołączy o godzinie 6.30 do kolumny 5 p.uł. Dowództwo brygady za kolumną 5 pułku ułanów. Dalsze rozkazy bojowe otrzymają dowództwa pułków w Szczurowcach. Osobnym zarządzeniem, na kierunki planowanych działań, wysłane zostały elementy rozpoznawcze^[17].

Rano w Szczurowcach przeprowadzona została odprawa z dowódcami pułków i baterii. Dowódca brygady postawił następujące zadania: Pułk 5 ułanów posuwa się dalej ze Szczurowiec na Zasław do wzgórz na północ od Szczurowiec. Osiągnąwszy wzgórza, pod ich przykryciem posuwa się na Topory, gdzie przetnie drogę kolumnie nieprzyjacielskiej. Pułk 6 ułanów za 5 pułkiem do wzgórza na północ od Szczurowiec, gdzie, wyzyskując wzgórze, ostrzela ogniem karabinów maszynowych kolumnę nieprzyjacielską, po czym uderzy na nią trzema szwadronami; czwarty szwadron w drugim rzucie. Bateria z 6 pułkiem, pozycja pod wzgórzem, ogień niezwłocznie, zwłaszcza na nieprzyjacielską artylerię. 11 pułk ułanów odwód we wsi Szczurowce^[18].

Walki pod Zasławiem

Walki 1 Brygady Jazdy pod Zasławiem 23 września 1920 r.

Położenie wojsk przed bitwą^[2] 

Szkic sytuacyjny i przekrój terenu na płdn. – zach. od Zasławia^[2] 

Walki 5, 6 i 11 pułku ułanów^[2] 

Odwrót oddziałów sowieckich^[2] 

Około 11:15, idący w awangardzie 6 pułk ułanów, wsparty ogniem plutonu 2 baterii 1 dywizjonu artylerii konnej, ruszył do ataku na obsadzoną przez oddziały 24 Dywizji Strzelców wieś Kłębówka i nasyp toru kolejowego Kłębówka – Zasław. 3 szwadron rotmistrza Kazimierza Grocholskiego po wyjściu ze Szczurowiec zajął nakazane wzgórze i maszerował rozwinięty w tyralierze w kierunku północnym po zachodniej stronie drogi. W tym czasie 2 szwadron z rotmistrzem Witoldem Cieślińskim szarżował na skrzydło umocnionej pozycji nieprzyjaciela, działając na wschodniej stronie drogi. 1 szwadron pod dowództwem rotmistrza Eugeniusza Kownackiego działał bardziej na zachód od spieszonego 3 szwadronu. Dwa plutony 4 szwadronu i pluton karabinów maszynowych ubezpieczały baterię artylerii konnej, która wspierała 3 szwadron. Po wykonaniu zadania bliższego 3 szwadron dosiadł koni i szarżował w ślad za 2 szwadronem^[15]. Pojawienie się polskich ułanów wywołało zamieszanie wśród czerwonoarmistów zajmujących stanowiska za torem kolejowym, a szarża zakończyła się rozbiciem nieprzyjaciela po krótkiej walce wręcz. Część sowieckich strzelców poddała się, a cześć wycofała do pobliskiego lasu^[19].

Podczas gdy 6 pułk ułanów z powodzeniem walczył pod Kłębówką, płk Głuchowski skierował 5 pułk ułanów płk. Stanisława Sochaczewskiego na kierunek Topory – Pryputnie, z zadaniem odcięcia nieprzyjacielowi odwrotu na Starokonstantynów. Pod Toporami 5 pułk ułanów został ostrzelany przez inne oddziały 24 Dywizji Strzelców. Ułani cofnęli się, a następnie pod osłoną wzgórza rozwinęli do szarży. 1 szwadron uderzył od północy, a pozostałe szwadrony od zachodu. Sowieci, nie podejmując walki, cofnęli się w stronę wsi Toporczyki i tam zaczęli organizować obronę. Doszło do walki wręcz, w której polska kawaleria szybko zyskała zdecydowaną przewagę nad piechurami^[20][21].

W międzyczasie na południe od Szczurowców pojawiła się Baszkirska Brygada Kawalerii. Przeciw liczącej około 500 Kozaków brygadzie płk Głuchowski skierował odwodowy 11 pułk ułanów. Szarża trzech szwadronów pułku, liczących w sumie około 250 ułanów, zmusiła dwukrotnie liczniejszą brygadę do odwrotu w kierunku Starokonstantynowa^[22]. Porażka Baszkirskiej BK wywołała zamieszanie w zbliżających się do pola bitwy pod Zasławiem kolumnach 47 Dywizji Strzelców. Wykorzystując powodzenie, 5 pułk ułanów przegrupował siły i ruszył do nowej szarży. Kolejna szarża spowodowała, że Sowieci rozpoczęli odwrót na całym froncie. Skupili się tylko na zabezpieczeniu dostępu do przepraw na Horyniu. Częścią sił obsadzili trakt na Szepietówkę. Traktem tym wycofały się główne siły 47 Dywizji Strzelców. Wyczerpana bojem 1 Brygada Jazdy nie była już w stanie zorganizować kolejnego natarcia^[23][24]. Sowiecka 14 Armia prowadziła szybki odwrót za Zbrucz. 24 września zajęła rubież: Stara Uszyca nad Dniestrem – Zinków – Płoskirów – Nikołajew – Starokonstantynów – Łabuń^[25].
Komunikat prasowy Sztabu Generalnego z 28 września 1920 donosił^[26]:

W walkach pod Zasławiem w dniu 24 b. m. nasza 1-sza brygada jazdy wzięła przeszło 2 000 jeńców, 32 karabiny maszynowe i 3 działa.

Bilans walk

W bitwie pod Zasławiem 1 Brygada Jazdy płk. Janusza Głuchowskiego pokonała kilkakrotnie liczniejsze oddziały sowieckie i skutecznie zdezorganizowała odwrót 14 Armii. Sukces okupiła stratą około 40 poległych i rannych. Sowieci stracili około 450 zabitych i rannych, a do niewoli dostało się 2680 czerwonoarmistów. Polacy zdobyli trzy działa i 35 ciężkich karabinów maszynowych^[27].

5 pułk ułanów na pamiątkę brawurowej szarży nosił nazwę „Zasławski” i w dniu 23 września obchodził święto pułkowe^[28].

Uwagi

1. Wykonując rozkaz dowództwa 6 Armii, dowódca Grupy Południowej gen. Franciszek Latinik z dniem 19 września 1920 podporządkował 1 Brygadę Jazdy płk. Janusza Głuchowskiego 8 Dywizji Piechoty płk. Stanisława Burhardta-Bukackiego^[9].
2. Pozostałe baterie 1 dywizjonu artylerii konnej były w trakcie przezbrajania z rosyjskich na francuskie armaty^[10].

Przypisy

1. Przybylski 1930 ↓.
2. Studia T.VI 1925 ↓.
3. Cisek, Paduszek i Rawski 2010 ↓, s. 68.
4. Wyszczelski 2006 ↓, s. 410.
5. Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 152.
6. Odziemkowski 2004 ↓, s. 476.
7. Wyszczelski 2009 ↓, s. 325.
8. Wyszczelski 2013 ↓, s. 339.
9. Studia T.VI 1925 ↓, s. 25.
10. Studia T.VI 1925 ↓, s. 16.
11. Действия отдельной Башкирской кавалерийской бригады на Польском фронте [online], cyberleninka.ru [dostęp 2021-02-17].
12. Odziemkowski 2004 ↓, s. 162.
13. Studia T.VI 1925 ↓, s. 39.
14. Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 153.
15. Kiszko-Zgierski 1930 ↓, s. 23.
16. Studia T.VI 1925 ↓, s. 40.
17. Studia T.VI 1925 ↓, s. 41.
18. Studia T.VI 1925 ↓, s. 42.
19. Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 382.
20. Odziemkowski 2004 ↓, s. 477.
21. Nowiński 1929 ↓, s. 37-38.
22. Odziemkowski 1998 ↓, s. 164.
23. Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 383.
24. Soniński 1928 ↓, s. 30.
25. Wyszczelski 2009 ↓, s. 326.
26. Pomarański 1920 ↓, s. 301.
27. Odziemkowski 1998 ↓, s. 165.
28. Nowiński 1929 ↓, s. 39.

Bibliografia

• Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
• Henryk Kiszko-Zgierski: Zarys historji wojennej 6-go pułku Ułanów Kaniowskich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Tadeusz Nowiński: Zarys historji wojennej 5-go pułku ułanów zasławskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914 – 1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Stefan Pomarański: Pierwsza wojna polska (1918 – 1920). Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego, uzupełniony komunikatami Naczelnej Komendy we Lwowie i Dowództwa Głównego Wojska Polskiego w Poznaniu. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1920.
• Adam Przybylski: Wojna polska 1918–1921. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1930.
• Józef Soniński: Zarys historii wojennej 11-go pułku Ułanów Legionowych. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Studia taktyczne z historii wojen polskich 1918–1921. T. VI; Bój pod Zasławiem – 23 września 1920. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo–Wydawniczy, 1925.
• Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2: Poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Lech Wyszczelski: Kampania ukraińska 1920 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2009. ISBN 978-83-7543-066-0.
• Lech Wyszczelski: Walka o polskie kresy 1918 – 1929: w walce o niepodległość i terytorium państwa; walki z czerwoną Rosją, Ukraińcami i Litwinami. Warszawa: Dom Wydawniczy „Bellona”, 2013. ISBN 978-83-11-12866-8.