Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Bezpopowcy – jeden z dwóch głównych odłamów ruchu staroobrzędowego (obok popowców), powstały w końcu XVII w.
Specyficzną cechą bezpopowców jest wiara w panowanie Antychrysta na ziemi, co powoduje w ich ocenie nieważność sakramentów sprawowanych przez jakikolwiek chrześcijański związek wyznaniowy. Dowodem takiego stanu rzeczy jest w ich ocenie przyjęcie przez Rosyjski Kościół Prawosławny reformy liturgicznej, wprowadzającej niedopuszczalne ich zdaniem modyfikacje do tradycyjnych obrzędów. W związku z tym bezpopowcy uważają, iż po śmierci ostatnich duchownych wyświęconych według rytu sprzed reformy nie ma już prawdziwych kapłanów na świecie, a jedynym przewodnikiem duchowym wiernych jest sam Jezus Chrystus. Bezpopowcy zrzeszają się w gminach kierowanych przez nastawników, ich świątynie noszą nazwę molenn.
Brak hierarchii duchownej sprawił, że w obrębie bezpopowców bardzo szybko wykształciły się odrębne wspólnoty (ros. sogłasija), toczące spory w kwestiach doktrynalnych i nieuznające się wzajemnie. Historycznie najważniejszymi odłamami bezpopowców byli pomorcy, fiedosiejewcy i filiponi. Współcześnie (2022) największą liczebnie wspólnotą bezpopowską są liczący 800 tys. wyznawców pomorcy, zaś łączna liczba wszystkich bezpopowców w Rosji szacowana jest na ponad 1,1 mln osób.
Ruch staroobrzędowców powstał jako reakcja części wiernych i duchowieństwa Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na reformę liturgiczną, podjętą w latach 50. XVII w. przez patriarchę moskiewskiego i całej Rusi Nikona[1]. Głównym założeniem reformy było usunięcie z rosyjskich ksiąg liturgicznych zniekształceń i naleciałości powstałych w toku kilkuwiekowego ręcznego przepisywania tekstów modlitw[uwaga 1]. Liturgia Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego miała być, tak jak pierwotnie po chrzcie Rusi, dokładnym tłumaczeniem greckiej[2].
Zmiany w liturgii, chociaż sankcjonowane przez sobory biskupów[3], wywołały sprzeciw części duchowieństwa i wiernych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, w szczególności wiejskich kapłanów parafialnych[2]. Przeciwnicy reform uważali tradycyjne ruskie obrzędy za święte (w myśl koncepcji o szczególnej świętości ziemi rosyjskiej[4]), nawet, jeśli z czasem zaczęły odbiegać od greckich pierwowzorów. Co więcej, w ich ocenie to greckie prawosławie zostało skażone z powodu udziału hierarchii Patriarchatu Konstantynopolitańskiego w zawarciu unii florenckiej; konsekwentnie zatem to Kościoły tradycji greckiej powinny upodobnić swoją liturgię do obrzędów rosyjskich[5]. W 1667 sobór moskiewski ogłosił staroobrzędowców heretykami[6].
Starowiercy nie zdołali wytworzyć własnej hierarchii biskupiej, a to z kolei uniemożliwiło im samodzielne wyświęcanie nowych kapłanów[7]. Do końca XVII w. sakramenty we wspólnotach starowierskich sprawowali kapłani, którzy przyjęli święcenia przed reformą Nikona i wystąpili z kanonicznego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Duchowni ci jednak wymierali i po kilku dziesięcioleciach od powstania ruchu staroobrzędowego zabrakło kapłanów[8]. W tej sytuacji część starowierców zliberalizowała swoje wymagania wobec kandydatów na duchownych swojego wyznania, zgadzając się przyjmować osoby wyświęcone w kanonicznej Cerkwi po reformie Nikona – tak powstał nurt popowców. Druga zaś grupa uznała, że prawdziwe kapłaństwo przestało istnieć i odtąd jedynie Jezus Chrystus jest mistycznym przewodnikiem prawdziwych chrześcijan. Nurt ten określany jest jako bezpopowcy[8]. Za moment jego powstania umownie przyjmuje się rok 1694, w którym w Nowogrodzie odbył się sobór staroobrzędowy. Jego uczestnicy odrzucili instytucję kapłaństwa. Bezpopowcy zyskiwali zwolenników przede wszystkim na północy Rosji[9]. Z czasem ich wspólnoty pojawiły się także na Powołżu, w Petersburgu i Moskwie, a także na Uralu i Syberii Zachodniej[9].
Mimo ogłoszenia Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego narzędziem szatana przez cały XVIII w. bezpopowcy podejmowali próby odzyskania hierarchii cerkiewnej. W 1730 M. Wiszczatin z Pustelni Wygowskiej udał się razem z popowcami do Palestyny, by poszukiwać tam prawdziwych kapłanów[9]. Bezpopowcy wspólnoty pomorskiej pozostawali w bliskich i przychylnych stosunkach z popowcami[9]. W 1765 przedstawiciele obydwu grup rozważali w Moskwie wybór kandydata na wspólnego biskupa. Jego symbolicznej chirotonii planowano dokonać, kładąc na jego głowie rękę z nierozłożonych relikwii świętego metropolity moskiewskiego Jonasza lub innego świętego biskupa działającego przed reformą Nikona[9].
Decydujący wpływ na ukształtowanie się nauki bezpopowców mieli mnisi Monasteru Sołowieckiego: Ignacy, Herman, Gennadiusz i Korneliusz. Opuścili oni macierzysty klasztor (znaczący ośrodek staroobrzędowy) i wędrowali po północnej Rosji, nauczając miejscową ludność. Ostatni z wymienionych założył w 1695 razem z Daniiłem Wikulinem i Andriejem Dienisowem Pustelnię Wygowską – bezpopowski ośrodek życia monastycznego[9]. Z czasem rozwinął się on w zespół męskich i żeńskich monasterów i skitów, przy których funkcjonowały także wspólnoty osób świeckich. Przyczyniły się one w dużej mierze do zagospodarowania obszarów Pomorza, ich mieszkańcy zajmowali się nadto łowiectwem, rybołówstwem oraz utrzymywali ożywione kontakty handlowe z Moskwą i Petersburgiem[10]. Mnisi z Pustelni Wygowskiej prowadzili również szeroką działalność literacką i teologiczną. Dienisow opracował w 1772 roku część dzieła „Pomorskije otwiety” (Pomorskie odpowiedzi), zawierającą oficjalną doktrynę bezpopowców. Jego brat Siemion (1682–1744) jest autorem żywota obrońców starej wiary, a Iwan Filippow (1655–1744) – historii klasztorów nad Wygiem. Monaster prowadził również szkoły, kształcące nastawników, psalmistów i ikonografów[9].
Pustelnia Wygowska została zlikwidowana w czasie kampanii represji wobec staroobrzędowców za panowania Mikołaja I[11].
Autorytet Pustelni Wygowskiej wśród bezpopowców nie zapobiegł dalszym podziałom tego ruchu. W ostatniej dekadzie XVII w. swoją działalność rozpoczął Fieodosij Wasiljew, który dał początek nurtowi fiedosiejewców. Jego zwolennicy żyli przede wszystkim na ziemi nowogrodzkiej i pskowskiej[9]. W XVIII w. mnich Filip dał początek nurtowi filiponów[9]. Obok wymienionych, najbardziej liczebnych grup, powstał szereg mniejszych[9].
Kary za przynależność do wspólnot staroobrzędowych zniosła caryca Katarzyna II[12].
O ile Aleksander I prowadził wobec bezpopowców (i wszystkich staroobrzędowców) politykę względnej tolerancji[13], jego następca Mikołaj I uznał ich za niebezpiecznych dla państwa i poddał represjom[9]. Pod ich wpływem część z nich zgodziła się przejść do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego z prawem zachowania tradycyjnych obrzędów (jednowiercy)[12]. W XIX w. doszło do dalszych podziałów wśród bezpopowców[9].
Od 1883 wszyscy rosyjscy staroobrzędowcy mogli wykonywać dowolne zawody (w tym pracować w administracji kraju) i wznosić świątynie. Nadal zabraniano im jednak działalności ukierunkowanej na pozyskanie nowych wyznawców[14].
Ostatnie ograniczenia nakładane na bezpopowców zostały wycofane na mocy ukazu cara Mikołaja II. Wówczas w Imperium Rosyjskim żyło od 10 do nawet 25 mln staroobrzędowców, z czego bezpopowcy stanowili większość[15]. Ukaz tolerancyjny umożliwił bezpopowcom organizację wszechrosyjskich lub regionalnych soborów, w czasie których poszczególne wspólnoty omawiały perspektywy swojego rozwoju, w tym m.in. kwestię organizacji bezpopowskiego szkolnictwa[9].
Bezpopowcy na ogół negatywnie przyjęli rewolucję październikową. W ZSRR tradycyjne skupiska staroobrzędowe uległy zniszczeniu w okresie kolektywizacji[16]. Życie religijne wspólnot bezpopowskich zeszło do podziemia lub zamarło całkowicie. Częściowe wznowienie działalności poszczególnych gmin było możliwe dopiero po II wojnie światowej[9]. W II poł. XX wieku wspólnoty staroobrzędowe ponownie mogły organizować sobory[9].
Według danych z XXI w. w Rosji żyją przedstawiciele następujących grup bezpopowców: pomorcy (800 tys.), czasowiennyje (300 tys.), spasowcy (40 tys.), fiedosiejewcy (10 tys.), filiponi (250-300 osób), strannicy i niechrzczeńcy (liczba nieustalona)[17].
Staroobrzędowcy zachowują całość nauczania Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (a w konsekwencji wszystkich kanonicznych Kościołów prawosławnych) w zakresie dogmatyki i teologii moralnej[18]. Uważają się jednak za jedyne wyznanie głoszące prawdziwą naukę chrześcijańską, twierdząc, iż Cerkiew rosyjska sprzeniewierzyła się jej w momencie zmodyfikowania swoich obrzędów. Zachowywanie rosyjskich obrzędów i tekstów liturgicznych (w języku cerkiewnosłowiańskim) sprzed reformy w formie niezmienionej w żaden sposób jest podstawowym obowiązkiem wyznawców „starego obrzędu” wszystkich odłamów[19].
Szczególną cechą nauczania bezpopowców jest przekonanie o tym, że nadejście Antychrysta na ziemię miało już miejsce. Dowodem tego ma być przyjęcie przez Rosyjski Kościół Prawosławny reform liturgicznych uważanych za heretyckie, a konsekwencją – nieważność sakramentów sprawowanych przez jego kapłanów[20][uwaga 2]. Bezpopowcy uznają, że do zbawienia niezbędne są tylko trzy sakramenty – chrzest, pokuta i eucharystia. W ich wspólnotach dwóch pierwszych sakramentów udzielają osoby świeckie lub mnisi. Ponieważ sprawowanie eucharystii bez udziału kapłana nie jest możliwe, bezpopowcy nauczają o niewidzialnej, duchowej Komunii Świętej[9]. Osoby wstępujące do wspólnoty bezpopowskiej muszą zostać powtórnie ochrzczone[9].
Nabożeństwa bezpopowców są zmodyfikowaną wersją prawosławnych nabożeństw cyklu dobowego. Wyróżnia się następujące nabożeństwa: wieczernię, powieczerze, nabożeństwo o północy, jutrznię z nabożeństwami pierwszej, trzeciej, szóstej i dziewiątej godziny kanonicznej oraz obiednię. Z tekstów liturgicznych usuwa się fragmenty, które powinien wygłaszać kapłan. Ektenie zastępuje wygłaszanie formuły Gospodi, pomiłuj (odpowiednio 3 razy zamiast małej ektenii, 12 zamiast ektenii pokoju i ektenii błagalnej, 40 zamiast ektenii usilnego błagania)[9].
Świątynie bezpopowców (molenny) z powodu braku kapłanów nie mają wyodrębnionego prezbiterium. Ikonostas nie oddziela nawy od pomieszczenia ołtarzowego, lecz ustawiony jest pod ścianą wschodnią budynku[9].
Spory dotyczące kwestii doktrynalnych były przyczyną wyodrębnienia się kolejnych wspólnot (ros. sogłasije) bezpopowskich.
Nurt ten związany był z Pustelnią Wygowską, z czasem rozszerzył się z rosyjskiego Pomorza także w inne części kraju. Pomorcy odrzucili całkowicie małżeństwo, nakazując swoim wyznawcom życie w celibacie. Dopiero w 1798 dopuścili możliwość zakładania rodzin i współżycia płciowego[9]. Do 1739 stanowczo sprzeciwiali się również tradycyjnej modlitwie za rządzących. Swoich wyznawców zobowiązywali do gotowości na każde poświęcenie w imię wiary, w tym na rytualne samospalenia[20].
Współcześnie (pocz. XXI w.) pomorcy prowadzą w Rosji ok. 200 gmin. Są obecni również w krajach bałtyckich (najwięcej parafii, 66, na Łotwie), Polsce, Kazachstanie, Stanach Zjednoczonych, Kirgistanie, Mołdawii. Niewielkie grupy, nieposiadające odrębnych molenn, odnotowywane są w Rumunii, Finlandii, Niemczech, Szwecji, Francji, Argentynie i Brazylii[9].
Wspólnota ta zaczęła rozwijać się niezależnie od pomorców w końcu XVII w. głównie na ziemi pskowsko-nowogrodzkiej. Za jej twórcę uważa się Fiedosieja Wasiljewa, zaś za moment ukształtowania się – sobory nowogrodzkie z 1694 i 1696, które kategorycznie odrzuciły możliwość uznawania za ważne święceń kapłańskich udzielanych według zreformowanego rytu[9]. Fiedosiejewcy odrzucali małżeństwo, jednak nie żądali od par przystępujących do wspólnot wcześniejszego rozwodu. Uważali również żywność wytwarzaną poza własną wspólnotą za nieczystą i przed jej spożyciem dokonywali jej oczyszczenia poprzez modlitwę z pokłonami[9]. Początkowo fiedosiejewcy i pomorcy prowadzili rozmowy na rzecz połączenia się w jedną wspólnotę, jednak w 1706 zostały one ostatecznie zerwane[9]. Znane są jedynie przykłady korespondencji i współpracy obydwu grup, również z XVIII w., jednak do pełnego zjednoczenia nie doszło[9].
Na skutek prześladowań ze strony rządu carskiego cześć fiedosiejewców opuściła Rosję, przenosząc się do Prus Wschodnich i Polski, gdzie przez miejscowa ludność zostali nazwani filiponami[8].
W Rosji głównym ośrodkiem ich działalności był założony w 1771 roku przez bogatego kupca Iliję Kowylina (zm. 1809) cmentarz Przemienienia Pańskiego w Moskwie. W obrębie cmentarza działały także instytucje dobroczynne, monaster i cerkwie. Kompleks ten został skonfiskowany ukazem carskim dnia 21 sierpnia 1853 i zwrócony dopiero po wydaniu ukazu tolerancyjnego w 1905[21]. W latach 1849–1867 znaczny autorytet wśród fiedosiejewców miał również monaster we wsi Eckertsdorf w Prusach Wschodnich[22].
Po okresie niemal całkowitego zniszczenia w okresie radzieckim głównym ośrodkiem fiedosiejewców jest molenna w Moskwie z działającą przy niej szkołą niedzielną[9].
Nurt filiponów (filipowców, staropomorców) powstał w 1729, gdy mnich Filip z Pustelni Wygowskiej odrzucił decyzję wspólnoty o uwzględnianiu we wspólnych modlitwach wspomnienia panującego cara. Filip ze swoimi zwolennikami opuścił klasztor i założył własną wspólnotę. Przetrwała ona do 1742, gdy jej członkowie, nie chcąc wpuścić na teren monasteru carskiej inspekcji, dokonali samospalenia, niszcząc także zamieszkiwane dotąd budynki[23]. Filiponi odrzucali możliwość współżycia małżeńskiego, nakazując byłym małżonkom traktować siebie jak rodzeństwo[23].
Mimo zniszczenia głównego centrum filiponów w krótkim czasie po jego utworzeniu, wspólnoty głoszące naukę mnicha Filipa przetrwały w Rosji, chociaż w XIX i XX w. były już mało liczebne[9]. W XXI w. niewielkie grupy filipowców odnotowano w Odessie, Kargopolu, w obwodach niżnonowogrodzkim, kirowskim oraz na Syberii[9].
Nurt stranników powstał w XVIII w. jako reakcja na względnie tolerancyjną politykę Katarzyny II wobec staroobrzędowców. Zdaniem części bezpopowców uregulowanie swojej sytuacji w państwie oznaczałoby wyrzeczenie się prawdziwej wiary[9]. Nauczanie stranników sformułowane przez mnicha Eutymiusza nakazywało zatem niszczenie dokumentów tożsamości i rezygnację z zamieszkiwania w stałym miejscu na rzecz ciągłej wędrówki, traktowanej jako ucieczka przed szatanem[9]. Obecność stranników w XXI w. odnotowano w Permie, w obwodach saratowskim i archangielskim[9].
Do najbardziej radykalnych odłamów bezpopowców należała nietowszczyna (od ros. нет – "nie"), odrzucająca sakramenty jako bezcelowe i przeciwstawiająca się wszelkim nabożeństwom. Jej zwolennicy głosili, że wskutek reform Nikona łaska odeszła do nieba; uważali, że zbawienie jest możliwe, ale jego sposób dokonania jest znany tylko Zbawicielowi (cs. Spas). Stąd alternatywne określanie tej grupy jako spasowców[9]. Nietowszczyzna funkcjonowała od XVIII w.[9]. W XXI w. gminy spasowskie działają na Powołżu oraz w Czerepowcu[9].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
