Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Astronauta
osoba, która dowodzi, pilotuje lub służy jako członek załogi statku kosmicznego Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Astronauta (gr. ástron + gr. naútēs[1]) – osoba przeszkolona, odpowiednio wyposażona i wysłana w przestrzeń kosmiczną w ramach załogowego lotu kosmicznego, aby służyć jako dowódca lub członek załogi na pokładzie statku kosmicznego[2]. Termin ten jest zazwyczaj zarezerwowany dla profesjonalistów, czasami jednak jest on stosowany w stosunku do każdego, kto podróżuje w przestrzeń kosmiczną, w tym naukowców, polityków, dziennikarzy i kosmicznych turystów[3].
.jpg)
Termin „astronauta” odnosi się do wszystkich ludzi podróżujących w kosmosie, niezależnie od narodowości. Jednak astronauci pochodzący z Federacji Rosyjskiej lub Związku Radzieckiego są znani jako kosmonauci[4][5][6]. Stosunkowo niedawne postępy w załogowych lotach kosmicznych dokonane przez Chińską Republikę Ludową doprowadziły do powstania terminu tajkonauta[7][8], chociaż jego użycie jest nieco nieformalne, a jego pochodzenie jest niejasne. Członkowie chińskiego Korpusu Astronautycznego Armii Ludowo-Wyzwoleńczej i ich zagraniczni odpowiednicy są oficjalnie nazywani hángtiānyuán[9].
Od 1961 roku w przestrzeń kosmiczną poleciało 600 astronautów[10]. Do 2002 roku astronauci byli sponsorowani i szkoleni wyłącznie przez agencje rządowe lub przez wojsko albo za pośrednictwem cywilnych agencji kosmicznych. Wraz z suborbitalnym lotem prywatnie finansowanego statku kosmicznego SpaceShipOne, który w 2004 wykonał swój pierwszy lot w przestrzeń kosmiczną, powstała nowa kategoria astronautów komercyjnych[11][12].
Remove ads
Definicja
Podsumowanie
Perspektywa
Kryteria dotyczące tego, co stanowi załogowy lot kosmiczny, są różne, a niektóre koncentrują się na punkcie, w którym ziemska atmosfera staje się tak cienka, że siła odśrodkowa, a nie siła aerodynamiczna, przenosi znaczną część ciężaru obiektu. Międzynarodowa Federacja Lotnicza uznaje tylko loty kosmiczne, które przekraczają linię Kármána na wysokości 100 kilometrów[13]. W Stanach Zjednoczonych zawodowi, wojskowi i komercyjni astronauci, którzy podróżują na wysokości powyżej 80 kilometrów zostają odznaczeni odznaczeniem „astronaut wings”[14].
Na dzień 27 września 2024 roku łącznie 668 osób z 36 różnych krajów osiągnęły wysokość przynajmniej 100 kilometrów od Ziemi, z czego łącznie 619 osób osiągnęło niską orbitę okołoziemską[15]. Spośród nich aż 24 osoby podróżowały poza niską orbitę okołoziemską, albo na orbitę okołoksiężycową, albo bezpośrednio na powierzchnię Księżyca. Trzech z nich; Jim Lovell, John Young i Eugene Cernan dokonało tego dwukrotnie[16].
Na dzień 27 września 2024 roku zgodnie z amerykańską definicją załogowego lotu kosmicznego, 707 osób kwalifikuje się jako osoby, które osiągnęły przestrzeń kosmiczną na wysokości powyżej 80 kilometrów. Spośród ośmiu pilotów rakietowego samolotu doświadczalnego X-15, którzy przekroczyli wysokość 80 kilometrów, tylko jeden, Joseph A. Walker, przekroczył 100 kilometrów i zrobił to dwukrotnie, stając się pierwszą osobą, która poleciała w przestrzeń kosmiczną dwukrotnie[15]. Astronauci łącznie spędzili w przestrzeń kosmiczną ponad 41790 roboczogodzin, przeprowadzając łącznie 975 spacerów kosmicznych, a także przebywając bezpośrednio w przestrzeni kosmicznej łącznie ponad 5402 godzin[17]. Od 2024 roku człowiekiem o najdłuższym łącznym czasie przebywania w kosmosie jest Oleg Kononenko, który spędził w przestrzeni kosmicznej ponad 1100 dni[18]. Peggy Whitson jest rekordzistką pod względem najdłuższego czasu spędzonego w kosmosie przez kobietę, który w jej przypadku wynosi 675 dni[19].
Remove ads
Terminologia
Podsumowanie
Perspektywa
W 1959 roku, gdy zarówno Stany Zjednoczone, jak i Związek Radziecki planowały, ale jeszcze nie wystrzeliły ludzi w przestrzeń kosmiczną, administrator NASA, Thomas Keith Glennan i jego zastępca, Hugh Dryden, dyskutowali o tym, czy członków załogi statku kosmicznego należy nazywać astronautami czy kosmonautami. Dryden preferował termin kosmonauta, ponieważ loty miały odbywać się w kosmosie, podczas gdy przedrostek „astro” sugerował loty konkretnie do gwiazd[20]. Większość członków Space Task Group preferowała termin astronauta, który przetrwał w powszechnym użyciu jako preferowany amerykański termin[21]. W momencie kiedy po raz pierwszy w 1961 roku wystrzelono pierwszego człowieka Jurija Gagarina w przestrzeń kosmiczną, Związek Radziecki wybrał termin kosmonauta[22][23].
Astronauta
Pierwsze znane użycie terminu astronauta we współczesnym znaczeniu zostało dokonane przez Neila R. Jonesa w jego opowiadaniu The Death's Head Meteor z 1930 roku[24]. Samo słowo było znane już wcześniej; na przykład w książce z 1880 roku, Across the Zodiac autorstwa Percy'ego Grega, termin astronaut odnosił się do statku kosmicznego. W Les Navigateurs de l'infini z 1925, autorstwa J.-H. Rosny aîné, użyto francuskiego słowa astronautique (oznaczającego astronautykę)[25]. Słowo to mogło zostać zainspirowane przez „aeronautę”, czyli starszy termin oznaczający podróżnika powietrznego, po raz pierwszy zastosowanego w 1784 roku w stosunku do osób latających balonami[26].
NASA stosuje termin astronauta w odniesieniu do każdego członka załogi na pokładzie statku kosmicznego udającego się na orbitę okołoziemską lub też poza nią, a także używa tego terminu jako tytułu dla osób należących do Korpusu Astronautów NASA[27]. Europejska Agencja Kosmiczna podobnie stosuje termin astronauta w odniesieniu do członków Europejskiego Korpusu Astronautów[28].
Kosmonauta
Zgodnie z konwencją, astronauta zatrudniony przez Rosyjską Federalną Agencję Kosmiczną jest określany mianem kosmonauty[27]. Słowo to jest anglicyzacją słowa kosmonavt (ros. космонавт)[29]. Inne kraje byłego bloku wschodniego używają różnych odmian rosyjskiego kosmonavt, takich jak polskie słowo kosmonauta, które jest synonimem słowa astronauta[30].
Stworzenie terminu kosmonavt przypisuje się radzieckiemu pionierowi aeronautyki Michaiłowi Tichonrawowowi[22][23]. Pierwszym kosmonautą był pilot radzieckich sił powietrznych Jurij Gagarin, który również został pierwszym człowiekiem w kosmosie. Był on częścią pierwszej szóstki obywateli radzieckich, wraz z Giermanem Titowem, Jewgienijem Chruunowem, Andrijanem Nikołajewem, Pawłem Popowiczem i Grigorijem Nelyubowem, którzy zostali odznaczeni tytułem Lotnika Kosmonauty ZSRR w styczniu 1961 roku[31]. Walentina Tierieszkowa została pierwszą kosmonautką oraz pierwszą i najmłodszą kobietą, która odbyła samodzielny lot kosmiczny w ramach misji Wostok 6 w 1963 roku[32].
Tajkonauta
W języku chińskim termin Yǔ háng yuán (pol. kosmiczny personel nawigacyjny) jest używany w odniesieniu do astronautów i kosmonautów ogólnie[33][34], podczas gdy termin hángtiān yuán (pol. nawigujący personel na niebie) jest używany w odniesieniu do chińskich astronautów[35]. Natomiast wyrażenie tàikōng rén (pol. astronauta) jest znacznie częściej używane w Hongkongu i na Tajwanie[36].
Wyraz tajkonauta jest używany przez niektóre anglojęzyczne media w odniesieniu do profesjonalnych astronautów pochodzących z Chińskiej Republiki Ludowej[37]. Słowo to pojawiło się w słownikach Longman i Oxford English, a termin ten stał się bardziej powszechny w 2003 roku, kiedy to Chiny wysłały swojego pierwszego astronautę Yang Liwei w przestrzeń kosmiczną w ramach misji Shenzhou 5[38]. Jest to termin używany przez agencję prasową Xinhua w angielskiej wersji chińskiego dziennika Renmin Ribao od czasu pojawienia się chińskiego programu kosmicznego[39]. Pochodzenie tego terminu pozostaje jednak niejasne, ponieważ już w maju 1998 roku Chiew Lee Yih pochodzący z Malezji, użył go na grupie dyskusyjnej[40].
Parastronauta
W swojej grupie astronautów na rok 2022 Europejska Agencja Kosmiczna przewidziała rekrutację astronautów z niepełnosprawnością fizyczną, których nazwała „parastronautami”, z zamiarem przyszłego lotu w przestrzeń kosmiczną[41][42][43]. Kategorie niepełnosprawności brane pod uwagę w programie to osoby z wadą kończyn dolnych, różnicą długości nóg lub niskim wzrostem poniżej 130 centymetrów[44]. 23 listopada 2022 roku John McFall został wybrany na pierwszego parastronautę Europejskiej Agencji Kosmicznej[45].
Remove ads
Osiągnięcia w załogowych lotach kosmicznych
Podsumowanie
Perspektywa
Pierwszym człowiekiem w przestrzeni kosmicznej był radziecki kosmonauta Jurij Gagarin[46], który 12 kwietnia 1961 roku odbył lot w ramach misji Wostok 1, okrążając Ziemię w czasie 108 minut[47][48]. Pierwszą kobietą w przestrzeni kosmicznej była Walentina Tierieszkowa, która 16 czerwca 1963 roku w ramach misji Wostok 6 przebywała na orbicie okołoziemskiej niemal trzy doby[49][50].
Pierwszym Amerykaninem i drugim człowiekiem w kosmosie był Alan Shepard[51], który 5 maja 1961 roku odbył 15-minutowy lot suborbitalny w ramach misji Freedom 7[52]. Pierwszym Amerykaninem na orbicie okołoziemskiej był John Glenn, który 20 lutego 1962 roku w ramach misji Friendship 7 okrążył trzykrotnie Ziemię[53]. Pierwszą amerykanką w przestrzeni kosmicznej była Sally Ride, która uczestniczyła w misji STS-7 wahadłowca Challenger, która rozpoczęła się 18 czerwca 1983 roku[54]. W 1983 roku Guion Bluford był pierwszym Afroamerykaninem w kosmosie[55][56]. W 1992 roku Mae Jemison została pierwszą Afroamerykanką w przestrzeni kosmicznej, biorąc udział w misji STS-47[57].
Pierwszym człowiekiem, który przeprowadził spacer kosmiczny, był Aleksiej Leonow, który wykonał 18 marca 1965 roku w ramach misji Woschod 2[58]. Pierwszy spacer kosmiczny Amerykanina wykonał Edward Higgins White, 3 czerwca 1965 roku, podczas misji Gemini 4[59][60].
Pierwszą załogową misją kosmiczną, która okrążyła Księżyc, była amerykańska misja Apollo 8 w której skład wchodził William Anders, który urodził się w Hongkongu, przez co jest uznawany za pierwszego astronautę urodzonego w Azji[61][62].
Najmłodszą osobą, która odbyła lot kosmiczny, jest Oliver Daemen, który mając 18 lat i 11 miesięcy obył lot suborbitalny w ramach misji NS-16, która została zorganizowana przez prywatną firmę Blue Origin[63], przełamałując rekord Giermana Titowa, który w wieku 25 lat odbył lot orbitalny w ramach misji Wostok 2, przez co nadal pozostaje najmłodszym człowiekiem na orbicie okołoziemskiej[64][65]. Najstarszą osobą w przestrzeni kosmicznej jest William Shatner, który w wieku 90 lat obył lot suborbitalny w ramach misji NS-18, która została zorganizowana przez prywatną firmę Blue Origin[66]. Najstarszym człowiekiem na orbicie okołoziemskiej pozostaje John Glenn, który miał 77 lat podczas misji STS-95[67].
Udział innych państw
Radziecki program Interkosmos umożliwił udział w lotach załogowych przedstawicielom państw sojuszniczych ZRSR, a później także innych krajów. Vladimír Remek z Czechosłowacji został w 1978 roku pierwszym kosmonautą spoza ZSRS i USA, biorąc udział w locie na statku Sojuz 28[68]. 27 czerwca 1978 roku Mirosław Hermaszewski został pierwszym Polakiem w przestrzeni kosmicznej[69].
23 lipca 1980 roku w ramach misji Sojuz 37, Phạm Tuân z Wietnamu został pierwszym Azjatą w przestrzeni kosmicznej[70]. W tym samym roku Arnaldo Tamayo Méndez z Kuby stał się pierwszym astronautą pochodzenia afrykańskiego oraz pierwszym Latynosem[71][72]. W 1985 roku Taylor Wang, Amerykanin tajwańskiego pochodzenia, został pierwszą osobą narodowości chińskiej w przestrzeni kosmicznej[73].
Wraz ze wzrostem liczby miejsc na pokładach wahadłowców, NASA zaczęła dopuszczać astronautów z innych państw. W 1983 roku Ulf Merbold z Republiki Federalnej Niemiec został pierwszym cudzoziemcem na pokładzie amerykańskiego statku kosmicznego[74]. Rok później Marc Garneau został pierwszym astronautą pochodzącym z Kanady[75]. W 1985 roku Patrick Baudry z Francji został pierwszą osobą urodzoną w Afryce, która odbyła lot kosmiczny[76], a w tej samej misji uczestniczył również Sultan ibn Salman Al Su’ud, książę Arabii Saudyjskiej, pierwszy muzułmanin i pierwszy Arab w przestrzeni kosmicznej[77][78]. W 1985 roku Rodolfo Neri Vela został pierwszym Meksykaninem w przestrzeni kosmicznej[79]. W 1991 roku Helen Sharman została pierwszą Brytyjką w przestrzeni kosmicznej[80].
Czas i dystans
Najdłużej trwający pobyt w kosmosie należy do Walerija Polakowa, który spędził na pokładzie rosyjskiej stacji kosmicznej Mir ponad 438 dni[81].
Rekord największej liczby lotów kosmicznych należy do Jerry’ego Rossa oraz Franklina Changa-Díaza, którzy obaj wzięli udział w siedmiu lotach kosmicznych[81].
Największy dystans od Ziemi osiągnęli astronauci misji Apollo 13 (James Lovell, Jack Swigert, Fred Haise), oddalając się na 401 056 kilometrów[81].
Cywilne i pozapaństwowe loty kosmiczne
Pierwszą cywilką w kosmosie była Walentina Tierieszkowa, która w momencie lotu została jedynie honorowo włączona do radzieckich sił powietrznych. Miesiąc później Joseph A. Walker został pierwszym amerykańskim cywilem w przestrzeni kosmicznej, gdy pilotowany przez jego samolot doświadczalny X-15 przekroczył linię Kármána[82][83]. Pierwszymi osobami w kosmosie, które nigdy nie należały do sił zbrojnych, byli Konstantin Fieoktistow i Boris Jegorow, którzy uczestniczyli podczas misji Woschod 1[84].
Pierwszym uczestnikiem lotu kosmicznego niezwiązanym z organizacjami rządowymi był Byron Lichtenberg, badacz z Massachusetts Institute of Technology, który uczestniczył w misji STS-9. W grudniu 1990 roku Toyohiro Akiyama, dziennikarz japońskiej Tokyo Broadcasting System, został pierwszym przedstawicielem mediów w kosmosie oraz pierwszym płatnym uczestnikiem lotu na rosyjską stację kosmiczną Mir[85][86].
Pierwszym człowiekiem, który w pełni sfinansował swój lot kosmiczny był Dennis Tito, który poleciał w misji Sojuz TM-32[87]. Kolejnymi byli m.in. Mark Shuttleworth, Gregory Olsen, Anousheh Ansari, Charles Simonyi, Richard Garriott, Guy Laliberté oraz w 2021 roku Yusaku Maezawa i Yozo Hirano.
15 października 2003 roku Yang Liwei odbył pierwszy lot kosmiczny w ramach chińskiej misji Shenzhou 5[38].
Pierwszym człowiekiem, który pilotował całkowicie prywatnie finansowany statek kosmiczny, był Mike Melvill, który pilotował statek SpaceShipOne[88][89]. W 2021 roku Jared Isaacman sfinansował i dowodził pierwszą prywatną misją orbitalną, Inspiration4[90].
Remove ads
Zobacz też
Przypisy
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads