North American X-15

North American X-15 – amerykański rakietowy samolot doświadczalny wyprodukowany przez firmę North American Aviation, na którym ustanowiono szereg rekordów prędkości i wysokości lotu, zdolny także do lotów suborbitalnych. Maszyna wykorzystywana przez amerykańskie siły powietrzne i NASA.

X-15

Dane podstawowe
Państwo	Stany Zjednoczone
Producent	North American Aviation
Typ	samolot o napędzie rakietowym
Konstrukcja	metalowa, podwozie płozy ogonowe i koło przednie chowane
Załoga	1 pilot
Historia
Data oblotu	8 czerwca 1959
Liczba egz.	3
Liczba wypadków  • w tym katastrof	1
Dane techniczne
Napęd	1 × Thiokol XLR99-RM-2, rakietowy na paliwo ciekłe
Ciąg	313 kN na wysokości 30 km
Wymiary
Rozpiętość	6,80 m
Długość	15,45 m
Wysokość	4,12 m
Powierzchnia nośna	18,6 m²
Masa
Własna	6620 kg
Startowa	15 420 kg
Osiągi
Prędkość maks.	7274 km/h (6 Ma)
Prędkość wznoszenia	18 000 m/min
Pułap	108 km
Zasięg	450 km
Dane operacyjne
Rzuty

Historia

Specyfikację dla planowanego samolotu przedstawiono konstruktorom 30 listopada 1954 roku, a specyfikację dla silnika rakietowego 4 lutego 1955. Kontrakt na budowę płatowca w listopadzie 1955 przyznano firmie North American, a kontrakt na silnik w roku 1956 przypadł firmie Reaction Motors.

Podobnie jak większość samolotów z serii X, X-15 był wynoszony w powietrze pod skrzydłami samolotu-matki, w tym wypadku Boeinga B-52. X-15 miał wydłużony, cylindryczny kadłub i grube, klinowate stabilizatory na grzbiecie i brzuchu. Chowane podwozie składało się z kółka dziobowego i dwóch płóz. Stabilizator brzuszny był odrzucany tuż przed lądowaniem, aby zapewnić odpowiedni prześwit.

Początkowe 24 loty z napędem wykorzystywały dwa silniki rakietowe na paliwo ciekłe Reaction Motors XLR11, ulepszone tak, aby zapewnić łącznie ciąg 71 kN. Później wykorzystywano pojedynczy silnik XLR-99 o ciągu 254 kN na poziomie morza i 311 kN na maksymalnym pułapie.

Pierwszym lotem maszyny była próba szybowania 8 czerwca 1959 roku. Samolot pilotował Scott Crossfield, który poleciał także w pierwszym locie X-15 z napędem 17 września. Pierwszy lot z wykorzystaniem silnika XLR-99 odbył się 15 listopada 1960 roku.

Zbudowano trzy maszyny X-15, na których wykonano łącznie 199 lotów – ostatni 24 października 1968 roku. Planowano wykonanie dwusetnego lotu 21 listopada 1968 roku pilotowanego przez Williama J. Knighta, ale po sześciokrotnym przełożeniu startu ze względów technicznych, ostatecznie po odwołaniu ostatniego ustalonego na 20 grudnia 1968 terminu samolot uziemiono.

Pierwsza z maszyn została wysłana do National Air and Space Museum w Waszyngtonie, a druga znajduje się obecnie w muzeum Amerykańskich Sił Powietrznych w Dayton w stanie Ohio. Trzecia maszyna, X-15A-3, uległa zniszczeniu 15 listopada 1967, gdy samolot, pilotowany przez Michaela J. Adamsa wpadł w korkociąg i rozpadł się w powietrzu, gdy przeciążenie przekroczyło 15 G. Szczątki pojazdu rozsypały się na powierzchni ponad 50 mil kwadratowych. 8 czerwca 2004 na miejscu, w którym odnaleziono szczątki kokpitu wzniesiono pomnik. Pilotowi przyznano pośmiertnie odznakę astronauty – w ostatnim locie osiągnął wysokość 81,1 km.

Samolotem latało dwunastu pilotów, w tym późniejsi astronauci Neil Armstrong i Joe Engle. Spośród pilotów X-15 rekrutowano załogi planowanego samolotu orbitalnego Dynasoar. Wśród wyznaczonych do tego projektu pilotów był i Neil Armstrong. Po rozwiązaniu programu Dynasoar część przygotowujących się do niego astronautów włączyła się do Programu Apollo.

W lipcu i sierpniu 1963 roku Joe Walker dwukrotnie znalazł się w przestrzeni kosmicznej, przekraczając pułap 100 kilometrów.

Drugi X-15A został gruntownie przebudowany po wypadku przy lądowaniu. Przedłużono go o 0,74 metra, dodano parę zewnętrznych zbiorników paliwa pod kadłubem i wyposażono w osłonę termiczną. Tak zmodyfikowaną maszynę nazwano X-15A-2. Jej pierwszy lot miał miejsce 28 czerwca 1964 roku. W swoim najszybszym locie samolot osiągnął prędkość 7274 km/h (2021 m/s).

Rekordy wysokości lotu ustanowione przez X-15 pozostały niepobite przez żaden pilotowany pojazd latający z wyjątkiem promu kosmicznego, aż do lotu prywatnego samolotu suborbitalnego SpaceShipOne w 2004.

Program lotów

W programie X-15 brało udział pięć samolotów – trzy X-15 oraz dwa B-52, latające jako samoloty-matki.

• X-15A-1 – 56-6670, 82 loty z napędem
• X-15A-2 – 56-6671, 53 loty z napędem
• X-15A-3 – 56-6672, 64 loty z napędem
• NB-52A – 52-003 (wycofany ze służby w październiku 1969 roku)
• NB-52B – 52-008 (wycofany ze służby w listopadzie 2004 roku)

Rekordowe loty

Rekordy wysokości

W amerykańskim lotnictwie obowiązują dwie definicje lotu kosmicznego. USAF przyznaje odznaki astronautów wszystkim, którzy lecieli na wysokości większej niż 80 kilometrów, a FAI ustaliło granice lotu kosmicznego na wysokości 100 kilometrów. Trzynaście lotów X-15 przekroczyło wysokość 80 kilometrów, a dwa z nich granicę 100 kilometrów.

Loty X-15 wyższe niż 80 kilometrów

Lot	Data	Prędkość maksymalna	Wysokość	Pilot
Lot 62	17 lipca 1962	6167 km/h	95 940 m	Robert M. White
Lot 77	17 stycznia 1963	5 918 km/h	82 810 m	Joe Walker
Lot 87	27 czerwca 1963	5512 km/h	86 870 m	Robert Rushworth
Lot 90	19 lipca 1963	5971 km/h	106 010 m	Joe Walker
Lot 91	22 sierpnia 1963	6106 km/h	107 960 m	Joe Walker
Lot 138	29 czerwca 1965	5523 km/h	85 527 m	Joe H. Engle
Lot 143	10 sierpnia 1965	5713 km/h	82 601 m	Joe H. Engle
Lot 150	28 września 1965	6006 km/h	90 099 m	John B. McKay
Lot 153	14 października 1965	5720 km/h	81 230 m	Joe H. Engle
Lot 174	1 listopada 1966	6035 km/h	93 543 m	Bill Dana
Lot 190	17 października 1967	6206 km/h	85 500 m	Pete Knight
Lot 191	15 listopada 1967	5745 km/h	81 080 m	Michael J. Adams
Lot 197	21 sierpnia 1968	5541 km/h	81 530 m	Bill Dana

Rekordy prędkości

Dziesięć najszybszych lotów X-15

Lot	Data	Prędkość maksymalna	Wysokość	Pilot
Lot 45	9 listopada 1961	6 587 km/h	30 968 m	Neil Armstrong
Lot 59	27 czerwca 1962	6 605 km/h	37 704 m	Joe Walker
Lot 64	26 lipca 1962	6 420 km/h	30 145 m	Neil Armstrong
Lot 86	25 czerwca 1963	6 294 km/h	34 077 m	Joe Walker
Lot 89	18 lipca 1963	6 317 km/h	31 943 m	Robert Rushworth
Lot 97	5 grudnia 1963	6 466 km/h	30 785 m	Robert Rushworth
Lot 105	29 kwietnia 1964	6 286 km/h	30 968 m	Robert Rushworth
Lot 137	22 czerwca 1965	6 338 km/h	47 518 m	John B. McKay
Lot 175	18 listopada 1966	6 840 km/h	30 145 m	Pete Knight
Lot 188	3 października 1967	7 274 km/h	58 552 m	Pete Knight

Piloci X-15

Pilot	Organizacja	Liczba lotów	Loty kosmiczne USAF	Loty kosmiczne FAI	Maksymalna liczba Macha	Maksymalna prędkość (km/h)	Maksymalna wysokość (m)
Michael J. Adams	U.S. Air Force	7	1	0	5,59	6 151	81 077
Neil Armstrong	NASA	7	0	0	5,74	6 587	63 246
Scott Crossfield	North American Aviation	14	0	0	2,97	3 154	24 725
Bill Dana	NASA	16	2	0	5,53	6 272	93 543
Joe H. Engle	U.S. Air Force	16	3	0	5,71	6 257	85 527
Pete Knight	U.S. Air Force	16	1	0	6,7	7 274	85 496
John B. McKay	NASA	29	1	0	5,65	6 217	90 099
Forrest S. Petersen	U.S. Navy	5	0	0	5,3	5 794	31 029
Robert Rushworth	U.S. Air Force	34	1	0	6,06	6 466	86 868
Milt Thompson	NASA	14	0	0	5,48	5 993	65 258
Joe Walker	U.S. Air Force	25	3	2	5,92	6 605	107 960
Robert M. White	U.S. Air Force	16	1	0	6,04	6 587	95 936

Linki zewnętrzne

• Mark Wade: X-15A. [w:] Encyclopedia Astronautica [on-line]. [dostęp 2015-04-26]. (ang.).
• Robert S. Houston, Richard P. Hallion, Ronald G. Boston: Transiting from Air to Space: The North American X-15. [w:] The Hypersonic Revolution Case Studies in the History of Hypersonic Technology Air Force History and Museums Program [on-line]. NASA, 1998. [dostęp 2015-04-26]. (ang.).

Kontrola autorytatywna (typ statku powietrznego):

• LCCN: sh85148721
• GND: 4308937-9
• J9U: 987007529629705171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: technology/X-15-aircraft