Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Żołynia
wieś w województwie podkarpackim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Żołynia (niem. Schelling)[5] – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie łańcuckim, w gminie Żołynia; siedziba gminy Żołynia[6][3]. Przy drodze wojewódzkiej 877 Łańcut–Leżajsk.
Ten artykuł od 2024-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji: Źródło wizerunku herbu.
Remove ads
Remove ads
Przyroda
W Żołyni, przy drodze do Białobrzegów, rośnie najgrubsza w Polsce sosna zwyczajna o pojedynczym pniu. To monumentalne drzewo ma pień o obwodzie 442 cm (w 2016)[7], wysokość – 14,5 m (w 2013)[8]. Z drzewem wiąże się legenda, jakoby pod sosną wypoczywał Król Jan III Sobieski (sosna jest prawdopodobnie znacznie młodsza, szacuje się jej wiek na 250 lat)[potrzebny przypis].
Części wsi
Integralną częścią miejscowości były również Kopanie Żołyńskie, które w 2023 r. uzyskały status wsi[9].
Remove ads
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Początki
Wieś, położona w powiecie przemyskim. Chociaż Żołynia jest wsią starą została lokowana dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Twierdził tak Fryderyk Alembek który w 1638 roku w czasie wizytacji żołyńskiej parafii założonej w 1622 roku zapisał: ''ta świątynia była fundowana niewiele później od lokacji wsi"[10][11]. To zdanie podzielał również Oskar Kolberg pisząc o tym że Żołynię założyli Niemcy sprowadzeni przez Stadnickiego (sprowadzeni około roku 1590)[12] lub Krzysztofa Pileckiego (sprowadzeni około roku 1550). Około 1550 roku w Żołyni istniał zbór luterański który w 1586 roku kiedy to Żołynię przejęli Stadniccy przeszedł w ręce kalwińskie. W 1621 roku w dzień Piotra i Pawła w zbór trafił piorun na fundamentach zboru wybudowano kościół i od 1622 roku Żołynia jest Katolicka[13]. Była własnością Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, została spustoszona w czasie najazdu tatarskiego w 1672 roku[14].
W XIX wieku obszar Galicji podzielono na gminy katastralne[15]. Powstała wtedy gmina katastralna Żołynia o obszarze 3468 ha[16], na obszarze której utworzono dwie odrębne gminy polityczne (jednostkowe): Żołynia Miasteczko i Żołynia Wieś oraz obszar dworski Żołynia Wieś[16].
Podział na części miejską i wiejską
Żołynia Miasteczko
Przed 1713 rokiem[17] w centralnej części Żołyni lokowano miasto[18], które pod zaborem austriackim przekształcono w miasteczko (1784)[19].
W połowie XIX wieku powstała polityczna gmina jednostkowa Żołynia Miasteczko, licząca w 1900 roku 1711 mieszkańców, w tym 138 wojskowych (1573 mieszkańców bez wojska[20]. Obszar ten odpowiada terytorialnie współczesnej części wsi o nazwie Miasto (SIMC 0667796 w TERYT)[3] w rejonie żołyńskiego rynku[21].
Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, gmina Żołynia Miasteczko należała do powiatu łańcuckiego w województwie lwowskim. W 1921 roku liczyła 954 mieszkańców[22].
Żołynia Wieś
Po otrzymaniu przez Żołynię praw miejskich, zewnętrzne obszary Żołyni utrzymały status wiejski; określano je początkowo Żołynią Dolną i Żołynią Górną[23].
W połowie XIX wieku na obszarze tym powstała polityczna gmina jednostkowa Żołynia Wieś, licząca w 1900 roku 4526 mieszkańców[20]. Obejmowała trzy miejscowości: Bikówka (147 mieszkańców, 29 ha), Kopanie (354 mieszkańców, 68 ha) i Żołynia Wieś (4025 mieszkańców, 748 ha)[24]. Obszar dworski Żołynia Wieś obejmował 423 ha i zamieszkiwało go 17 osób[25].
Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, zniesiono obszar dworski Żołynia Wieś, łącząc go z gminą wiejską Żołynia Wieś[26]. Gmina Żołynia Wieś należała do powiatu łańcuckiego w województwie lwowskim. W 1921 roku liczyła 3973 mieszkańców[27].
Połączenie gmin w 1928 i dalsze losy
1 kwietnia 1928 gminy Żołynia Miasto (Miasteczko) i Żołynia Wieś połączono w jedną (jednostkową) gminę wiejską o nazwie Żołynia[28].
1 sierpnia 1934 w związku z reformą administracyjną zniesiono gminy jednostkowe, zastępując je (dużymi) gminami zbiorowymi. Gmina jednostkowa Żołynia weszła w skład nowo utworzonej zbiorowej gminy Żołynia (obejmującej także Brzózę Stadnicką, Rakszawę i Smolarzyny), której została siedzibą[29]. Równocześnie, według założeń reformy, Żołynia utraciła status miasteczka[19]. 17 września 1934 Żołynia otrzymała status gromady (sołectwa) – obejmującej miejscowości Żołynia, Bikówka, Kopanie i Podlesie – w granicach gminy zbiorowej Żołynia[30].
W nocy 24 na 25 kwietnia 1943 r. doszło do największej akcji bojowej Armii Krajowej obwodu łańcuckiego, tj. odbicia więźniów z aresztu w Żołyni. 4 czerwca 1943 roku Niemcy przeprowadzili pacyfikację, podczas której zamordowano 14 osób. 16 sierpnia 1943 roku oddział Gwardii Ludowej „Iskra” pod dowództwem Jana Paducha ps. „Janek” opanował miejscowość. Zniszczono urząd gminny i pocztowy, mleczarnię i rozpędzono komisję przygotowującą listy mieszkańców do deportacji[31]. Od października 1944 w Żołyni stacjonowała część kompanii AK o kryptonimie OP-26 Zgrupowania Warta. Broniła ona ludność polską przez atakami nacjonalistów ukraińskich z UPA. Jej dowódca, por. Józef Biss został aresztowany 29 maja 1945 r. przez NKWD[32]. Po wojnie wieś została odznaczona Krzyżem Grunwaldu w dowód uznania za postawę w czasie okupacji[33].
Po II wojnie światowej Żołynia stanowiła jedną z czterech gromad (sołectw) gminy Żołynia w powiecie łańcuckim w nowo utworzonym województwie rzeszowskim[34]. Jesienią 1954, w związku z reformą administracyjną kraju znoszącą gminy, Żołynia ze Smolarzynami i przysiółkiem Zakącie (z dotychczasowej gromady Gwizdów ze zniesionej gminy Giedlarowa) utworzyły gromadę Żołynia[35]. Gromada ta przetrwała do końca 1972 roku[36]. 1 stycznia 1973 Żołynia została siedzibą reaktywowanej gminy Żołynia w powiecie łańcuckim[37].
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.
Remove ads
Znane osoby z Żołyni
- Władysław Cieśla (1898–1974) – Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata
- Franciszek Frączek (1908–2006) – polski malarz i grafik
- Tomasz Garlicki – polski nauczyciel[38], długoletni dyrektor Gimnazjum w Złoczowie[39]
- Bonawentura Szeleszczyński (1801–1876) – ziemianin, współwłaściciel Rakszawy, powstaniec styczniowy, polityk demokratyczny, poseł do Sejmu Ustawodawczego w Kromieryżu, na Sejm Krajowy Galicji oraz do austriackiej Rady Państwa.
- Rufin Franciszek Janusz (1912–2002) – polski duchowny katolicki, bernardyn, kapelan Armii Krajowej w stopniu kapitana
- ks. Tadeusz Mach – urodzony w Żołyni[40],
- ks. Józef Lach – święcenia kapłańskie w 1938 r. Pierwszą jego placówka była Żołynia, gdzie był w AK i gdzie się ukrywał. Po wojnie w par. Gajków, później przez 30 lat proboszcz w Świebodzicach.
- Józef Bosak – muzyk ludowy[41]
- ks. Stanisław Pawul (1942–2019) – prezbiter, absolwent LO w Żołynii (1959).
- Leon Leja (1913–1997) – pedagog, profesor Uniwersytetu im Adama Mickiewicza w Poznaniu
- Władysław Młynek – poeta, autor między innymi utworu „Opis Żołyni” z 1905.
- Donata Dąbrowska (1923–2015) – chemiczka. Opracowała receptury leków i technologie ich produkcji, m.in. Aviomarin i syrop Guajazyl.
- Stanisław Grocholski – (1860–1932) – malarz, grafik i ilustrator.
Remove ads
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads