Zarszyn
wieś w województwie podkarpackim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zarszyn – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, nad potokiem Pielnica[5][3]. Siedziba gminy Zarszyn. Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską przed 1395 rokiem, zdegradowany około 1880 roku[6]. Od 1340 do 1772 miejscowość leżała w województwie ruskim w ziemi sanockiej. Od 1772 do 1852 należała do cyrkułu leskiego a następnie sanockiego. Od 1867 powiat sanocki, gmina Sanok w Galicji. Od 1920 roku należała do województwa lwowskiego. Od października 1939 do roku sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim.
| wieś | |
 Ulica Bieszczadzka – główna arteria Zarszyna | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
945[1] |
| Strefa numeracyjna |
13 |
| Kod pocztowy |
38-530[2] |
| Tablice rejestracyjne |
RSA |
| SIMC |
0363062[3] |
Położenie na mapie gminy Zarszyn  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego  | |
 49°35′01″N 22°00′56″E[4] | |
W latach 1975–1998 administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.
Miejscowość leży przy drodze krajowej nr 28
W XIX-wiecznej literaturze można się spotkać ze stwierdzeniem, że miasto zostało założone jako niemiecka kolonia Sehrschoen[7], co jednak nie znajduje potwierdzenia w źródłach, gdyż zachowane wzmianki nazwy zawsze wyraźnie zakończone były dzierżawczą końcówką -in (Szarschin, 1395; Zarschin, 1434; Zarszin, 1589; Zarschschin, 1646)[8].
Osadnictwo na tym terenie pochodzi z młodszej epoki kamienia (5000 – 1700 lat p.n.e.). świadczą o tym, m.in.: kamienne narzędzia odkryte w Odrzechowej i Pielni. a o epoce brązu świadczy, znaleziony w Zarszynie, skarb brązowy: naszyjniki, naramienniki, szpile, paciorki.
W 1395 Władysław Jagiełło nadał miasto Szarschin wraz z Posadą Zarszyńską i Długiem Jachnikowi zwanego Dzieweczka ze Swoszowa.
„Spośród obcych narodowości zamieszkujących ziemię sanocką, najliczniejszą i najbardziej wpływową, była niemiecka. [...] nazwy takich miejscowości jak np. Frysztak, Zarszyn, Lobentanz (Nowotaniec), Zymbertowa, Kalbornia, Rytarowce, Brezen późniejszy Brzozów, Hochstadt (Jaśliska), Erenberg (Odrzykoń), Kunzendorf (Poraż), Bischofswalde (Jasionka) , Michilsdorf (Michałówka), nawet niwy w obrębie pewnych wsi (pratum Cornslag in Iwanczepole, eger Kothkenhaw pod Krosnem), aby poznać jak znaczną rolę odgrywał ten żywioł w dziejach naszej ziemi. Mieszkali Niemcy po zamkniętych miastach, i po otwartych wsiach, po chatach i dworach wiejskich, zajmowali się handlem, rzemiosłem, pługiem, szablą i słowem bożym. Pracowici, zapobiegliwi i oszczędni, tworzyli oni element twórczy w gospodarstwie społecznym i byli dla ludności tubylczej przykładem i wzorem. [...]. Opierając się na zestawieniach indeksowych, którym jednakże bezwzględnie zaufać nie można, możemy przyjąć jako bliski rzeczywistości, 30% Niemców w Sanoku w stosunku do reszty ludności. Przez cały ciąg XV stulecia, dokumenty miejski były wystawiane także w języku niemieckim. [..]”
op. cit. AGZ, Janusz Samolewicz, Sąd wyższy prawa niemieckiego, Lwów, 1903.
Przemysław Dąbkowski. Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu: Niemcy. Lwów. (1921) strony 4-17
Przemysław Dąbkowski. Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu: Niemcy. Lwów. (1921) strony 4-17
W roku 1429 właścicielem Zarszyna i Długiego był Krzczon – Krystyn z Kozichgłów, (zm. w 1437) kasztelan i starosta sądecki. W roku 1439 nabył te miejscowości Piotr Smolicki ze Smolic, herbu Szreniawa – kasztelan (1438–1442) i starosta sanocki.
W roku 1441 Piotr Smolicki, ze Smolic – kasztelan sanocki (1438-1442) powiększył uposażenie parafii. Potem Zarszyn był własnością Stanisława Zarszyńskiego.
W roku 1500 wspomniano, że w Zarszynie znajdował się dwór z wieżą obwiedzioną fosą. Niewykluczone, że ten właśnie dwór, określony jako „zamek” został zniszczony w trakcie najazdu tatarskiego w 1624 r. Wspominany w źródłach obiekt należy zapewne identyfikować z późniejszą wyspą dworską, wyobrażoną już na tzw. mapie von Miega z l. 1779–1783, gdzie widoczny jest budynek murowany stojący na wyspie i otoczony mokrą fosą, przez którą prowadzi most łączący założenie ze stałym lądem.
W dokumentach króla Zygmunta Starego z 11 sierpnia 1530 o rozgraniczeniu dóbr, występuje chorąży Feliks z Zarszyna.
Kolejnymi właścicielami dóbr byli Zarszyńscy, Pieniążkowie. Tak np. w roku 1508, jako dziedzice figurują; Jakub Pieniążek i Piotr Zarszyński, a około 1590 Mikołaj Pieniążek i Anna Pieniążkówna, którzy przekazali do wynajęcia część tej miejscowości dla Jana Jędrzejowskiego. W latach 1589–1614 jako współwłaściciel wymieniany jest też obok Pieniążków; Jan Zabawski, w 1589 Okręglicki, a w 1644 Błoński.
W II połowie XVI wieku kościół katolicki w Zarszynie został zamieniony na zbór kalwiński. W 1624 Świątynia – zbór, oraz miasto zostało spalone przez Tatarów. W roku 1644 wyrokiem sądu królewskiego odebrano protestantom kościół oraz jego grunty będące uposażeniem. Od 1659 kościół był własnością Kolegium Jezuickiego w Krośnie. Dopiero biskup Wacław Hieronim Sierakowski nadał jezuitom zarząd całej parafii.
W XVII w. istniał tu obronny zamek i główna droga z Krosna przez Sanok do Lwowa. Lustracja jeszcze z 1565 wymienia „stawek we wsi Besko przy gościńcu, którem od Beska wsi ku Zarszynu jeżdżą i wspomina również o wybieraniu myta w tej wsi.
W dniach 6 i 7 lipca 1768 ruszyli mieszkańcy Zarszyna na pola do pobliskiej Sieniawy na generalny zjazd szlachty sanockiej i dukielskiej, który skupił około 6 tys. ludzi. Ogłoszono akt konfederacji ziemi sanockiej, a na marszałka wybrano Jakuba Ignacego Bronickiego, dziedzica Nowotańca. Spod Sieniawy ruszył nowo wybrany marszałek wraz z Konfederatami przez Krosno do Krakowa.
Po kasacie Jezuitów (1773), zaborczy rząd austriacki sprzedał Długie i Zarszyn hrabiemu Wilhelmowi Siemieńskiemu herbu Dąbrowa (1732-1802), właścicielowi Biecza, Ropy i Magierowa i wielu innych miejscowości.
Utworzona wówczas nowa parafia katolicka w Zarszynie podlegała aż do roku 1947 pod dekanat sanocki, diecezji przemyskiej. Do parafii należały wsie Długie, Nowosielce (- Gniewosz) oraz Posada Zarszyńska.
W latach 1810–1842 miejscowość była w posiadaniu rodziny Ostaszewskich, 1842–1945 rodziny Wiktorów.
W 1810 Kazimierz Ostaszewski (1756-1845), były rotmistrz kawalerii narodowej, nabył Zarszyn, Posadę Zarszyńską i Długie od hr. Stanisława Siemieńskiego (1763-1821).
W czasie powstania listopadowego, w maju 1831, w Zarszynie zatrzymał swój korpus gen. Józef Dwernicki. Matka generała, Helena z Załęskich Dwernicka, i teść Kazimierza Ostaszewskiego, Józef Załęski, byli rodzeństwem. Kazimierz Ostaszewski, który z małżeństwa z Heleną z Załęskich pozostawił dwie córki: Franciszkę, wydaną za Ksawerego Czermińskiego i Ludwikę, zamężną za Franciszkiem Niezabitowskim, przekazał dobra zarszyńskie w 1842 swej wnuczce, Adeli Czermińskiej (1822-1904), zamężnej za Janem Wiktorem (1812–1877).
Zarszyn, Posadę Zarszyńską i Długie po Janie i Adeli Wiktorach dziedziczył ich syn Kazimierz Wiktor (1845–1904)[9], a po nim jego syn Jan Wiktor (1878–1944, w 1905 wraz z dwoma współwłaścicielami posiadał we wsi obszar 847,3 ha[10], w 1911 posiadał 243 ha[11]). Po II wojnie światowej wskutek masowych wywłaszczeń majątek Wiktorów przeszedł na rzecz Skarbu Państwa Polski Ludowej.
W 1880 miasteczko liczyło 193 domy i 959 mieszkańców (w tym m.in. 825 Polaków i 128 Żydów). Dzieliło się na Zarszyn miasteczko oraz Zarszyn przedmieścia. Własność większościowa należała do Kazimierza Wiktora herbu Brochwicz. Dwór ziemiański znajdował się na wyspie, który okalał staw dworski. Pod koniec XIX wieku w mieści był już dworzec kolejowy, browar, poczta-telegraf oraz szkoła. Nowy murowany kościół wzniesiony został w roku 1882.
Podczas I wojny światowej w 1915 Zarszyn został znacznie zniszczony i utracił prawa miejskie w 1934.
W 1929 miejscowość liczyła 975 mieszkańców. Prowadziła tędy linia kolejowa w kierunku Sanoka, Chyrowa i Jasła. Znacząca większość dóbr ziemskich na terenie Zarszyna należało wówczas do Jana Wiktora. Z większych zakładów funkcjonował browar oraz gorzelnia.
We wsi w czasie okupacji znajdowała się placówka AK nr II. Dowódcy: III 1940 – I 1941 Franciszek Gorynia, I 1941 – V 1944 Mieczysław Granatowski „Gram”, V 1944 Franciszek Singler „Odwet”. W 1944 Zarszyn uległ prawie całkowitemu zniszczeniu i zginęło wielu mieszkańców. Od kwietnia do czerwca 1943 policja niemiecka i SS rozstrzelała 2 Polaków i 13 Żydów. Obok dworca wybudowano upamiętniający ich pomnik. 15 września 1944 Zarszyn zajęli Sowieci wyzwalając Zarszyn spod okupacji hitlerowskiej.
W kwietniu 2016 odkryto i przekazano do Muzeum w Sanoku zestaw czarek z uchwytami z epoki brązu. Jest to jeden z sześciu tego typu zabytków z terenu Polski i pierszwy na podkarpaciu[12]
- Kościół pw. św. Marcina i Matki Boskiej Szkaplerznej, a działająca w nim parafia pod tym samym wezwaniem należy do dekanatu jaćmierskiego, diecezji przemyskiej.
- Kościół w stylu neogotyckim został wybudowany w 1872.
- Cmentarz parafialny, na którym znajdują się m.in. pochówki właścicieli Zarszyna: kaplica grobowa rodziny Ostaszewskich, w tym Kazimierza Ostaszewskiego z Zarszyna z 1856 i grobowiec rodziny Wiktorów[13][14].
- Józef Gryglewicz – major nawigator Wojska Polskiego.
- Jan Łożański (1912-1990), oficer ZWZ-Armii Krajowej, kurier Komendy Głównej ZWZ/AK.
- Władysław Maria Starzecki (ur. 14 lipca 1892, zm. wiosna 1940 w Charkowie) – nauczyciel, major rezerwy piechoty Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, ofiara zbrodni katyńskiej.
- Celestyn Zbyszewski (1806–1874) – major armii Cesarstwa Austriackiego, poseł na austriacki Sejm Ustawodawczy
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
