Makak królewski

Makak królewski^[34], rezus^[35], makak rezus^[36] (Macaca mulatta) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae). Nie jest gatunkiem zagrożonym.

Makak królewski

Macaca mulatta[1]
(E.A.W. Zimmermann, 1780)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	koczkodany
Rodzaj	makak
Gatunek	makak królewski
Synonimy Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780[2] Simia (Cercopithecus) fulvus Kerr, 1792[3] Simia rhesus Audebert, 1798[4] Simia erythraea von Schreber, 1797[5] Simia erythraea G. Shaw, 1800[6] Macacus (Pithex) oinops Hodgson, 1840[7] Macacus (Pithex) nipalensis Hodgson, 1840[7] Papio Rhaesus[uwaga 1]: Percy, 1844[8] Innus sancti-johannis Swinhoe, 1866[9] Macacus lasiotus J.E. Gray, 1868[10] Macacus lasiotis[uwaga 2]: J.E. Gray, 1868[11] Macacus Tcheliensis Milne-Edwards, 1872[12] Macacus tchiliensis[uwaga 3]: Blyth, 1875[13] Cercopithecus malatta[uwaga 4]: J. Anderson, 1879[14] Macacus lariotis[uwaga 2]: Möllendorff, 1889[15] Macacus vestitus Milne-Edwards, 1892[16] Macacus rhesus villosus F.W. True, 1894[17] Pithecus littoralis D.G. Elliot, 1909[18] Pithecus brachyurus[uwaga 5] D.G. Elliot, 1909[19] Pithecus brevicaudus[uwaga 6] D.G. Elliot, 1913[20] Macaca siamica Kloss, 1917[21] Macaca lasiotis tscheliensis[uwaga 7]: De Beaux, 1923[22] Macaca mulatta mcmahoni Pocock, 1932[23] Macaca mulata[uwaga 8] Tate, 1947[24] Macaca brevicaudatus[uwaga 9]: Tate, 1947[25] Macaca mullata[uwaga 8]: Khajuria, 1955[26] Macaca mullatta[uwaga 8]: Khajuria, 1955[27] Macaca mulatta momahoni[uwaga 10]: Buettner-Janusch, 1963[28] Macaca cinops[uwaga 11]: Chiarelli, 1972[29] Macaca mulatta teheliensis[uwaga 7] Jiang Xuelong, Wang Yingxiang & Ma Shilai, 1991[30] Macaca mulatta momahori[uwaga 10]: Peng Yanzhang, Pan Ruliang, Yu Fahong, Ye Zhizhang & Wang Hong, 1993[31] Macaca mulatta momachori[uwaga 10]: Peng Yanzhang, Pan Ruliang, Yu Fahong, Ye Zhizhang & Wang Hong, 1993[32]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[33]
najmniejszej troski
Zasięg występowania

Zasięg występowania

Makak królewski występuje w południowej i południowo-wschodniej Azji od około 36°N (Afganistan, Pakistan, Indie i Chińska Republika Ludowa) na południe do około 15°N (Indie, Tajlandia, Laos i Wietnam), także w Nepalu, Bhutanie, Bangladeszu, Mjanmie i na wyspie Hajnan^[37]. Izolowana populacja w północno-wschodniej Chińskiej Republice Ludowej została wytępiona w 1987 roku^[37].

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1780 roku niemiecki zoolog Eberhard August Wilhelm von Zimmermann nadając mu nazwę Cercopithecus mulatta^[2]. Miejsce typowe według oryginalnego opisu to „wschodnie Indie” (niem. Ostindien)^[2], ograniczone w 1932 roku przez Reginalda Pococka do nepalskiego Teraju^[38][39][40]. Zimmermann swoją opis oparł na „Tawny Monkey” Thomasa Pennanta z 1771 roku^[41], który obserwował żywego osobnika pochodzącego z menażerii, prawdopodobnie na wystwie w Londynie; nie zachowała się żadna część osobnika obserwowanego przez Pennanta^[42].

M. mulatta należy do grupy gatunkowej fascicularis^[37]. Badania oparte na danych molekularnych różnicują trzy populacje; indyjską, chińską i indochińską, przy czym ta ostatnia jest najwyraźniej wynikiem introgresji z M. fascicularis^[37]. We wcześniejszych opracowaniach wyróżniano dziesięć podgatunków: mulatta, sanctijohannis, lasiotus, tcheliensis, vestitus, villosus, littoralis, brevicaudatus, siamica i mcmahoni^[43]. Rozróżnienie lokalnych i regionalnych populacji, oparte na opisach tradycyjnych cech, takich jak rozmiar całkowity, długość ogona, kolor i długość okrywy włosowej oraz różnorodność molekularna, jest uważane przez niektóre autorytety za niewystarczające do formalnego uznania podgatunków^[43].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten takson za gatunek monotypowy^[37].

Etymologia

• Macaca: port. macaca, rodzaj żeński od macaco „małpa”; Palmer sugeruje że nazwa ta pochodzi od słowa Macaquo oznaczającego w Kongo makaka i zaadoptowaną przez Buffona w 1766 roku^[44].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) samic 37–58 cm, samców 41–66 cm, długość ogona samic 12,5–28 cm, samców 12,5–31 cm; masa ciała samic 3–10 kg, samców 4–14,1 kg^[43][45]. Dymorfizm płciowy przejawia się w rozmiarach ciała, samice są znacznie mniejsze.

Ekologia

Makaki królewskie są zwierzętami socjalnymi, ale nie wykazują terytorializmu, ich stada mogą liczyć do dwustu osobników, jednak na ogół są mniejsze. Stadu przewodzą samice. Makaki królewskie są małpami bardzo głośnymi. Potrafią pływać i lubią przebywać w wodzie. W miocie rodzi się najczęściej jedno małpię o masie urodzeniowej 400–500 g. Młode pozostaje przy matce do czasu osiągnięcia samodzielności.

Znaczenie

Rezus o imieniu Sam przed udanym lotem w kosmos w 1959 roku

Ze względu na genetyczne i fizjologiczne podobieństwo do człowieka makak królewski jest wykorzystywany w badaniach z zakresu biologii, medycyny i psychologii jako zwierzę doświadczalne, między innymi w neurobiologii i badaniach nad infekcjami wirusowymi (np. HIV). U makaków królewskich po raz pierwszy wykryto istnienie białka Rh. W 2000 przeprowadzono udane całkowite klonowanie przedstawiciela naczelnych – była to właśnie samiczka rezusa nazwana Tetra^[46]. Tetra była pierwszym klonem naczelnych, identycznym z organizmem-matrycą nie tylko pod względem DNA jądrowego, ale także pod względem genów mitochondrialnych. Użyto rozszczepiania zarodków jako techniki klonowania. Jednak już w 1997 sklonowano z powodzeniem dwa rezusy z użyciem metody transferu jąder komórkowych, tej samej którą użyto klonując owcę Dolly^[47]. W 2001 urodził się pierwszy transgeniczny przedstawiciel naczelnych, zwany ANDi – rezus niosący gen GFP pochodzący z meduzy^[48]. W 2007 poznano jego genom (jako trzeciego po ludziach i szympansach przedstawiciela naczelnych)^[49].

Makak królewski, jako jeden z niewielu gatunków naczelnych, rozpoznaje swoje odbicie w lustrze, co może świadczyć o posiadaniu przez nie samoświadomości^[50].

Makaki królewskie były pierwszymi małpami wykorzystywanymi do badania możliwości przeżycia w czasie lotu kosmicznego. Od 1948 roku w amerykańskich programach kosmicznych zginęło z tego powodu niespełna 20 rezusów. W 1951 pierwszy osobnik (Yorick) powrócił żywy z odbytego lotu rakietą, lecz zmarł wkrótce po lądowaniu. Podróże kosmiczne odbyły jeszcze Able, Sam i Miss Sam.

Zobacz też: Zwierzęta w kosmosie.

Gatunek ten jest chętnie hodowany w ogrodach zoologicznych. W niewoli żyje około 25 lat, na wolności zwykle nie więcej niż 15.

W niektórych regionach Indii makaki królewskie są czczone i chronione (więcej informacji: Swayambhunath) Nawiązano do tego w pierwszym odcinku programu popularnonaukowym produkcji BBC Naczelne (oryg. Primates), realizując reportaż o wspomnianej świątyni^[51]. Natomiast w innych traktowane są jako szkodniki w sadach i ogrodach.

Status zagrożenia

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii LC (ang. least concern ‘najmniejszej troski’)^[33].

Uwagi

1. Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Simia rhesus Audebert, 1798
2. Niepoprawna późniejsza pisownia Macacus lasiotus J.E. Gray, 1868.
3. Niepoprawna późniejsza pisownia Macacus Tcheliensis Milne-Edwards, 1872.
4. Niepoprawna późniejsza pisownia Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780.
5. Młodszy homonim Macacus (maimon) brachyurus C.H. Smith, 1842.
6. Nowa nazwa dla Pithecus brachyurus D.G. Elliot, 1909.
7. Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Macacus Tcheliensis Milne-Edwards, 1872.
8. Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Cercopithecus mulatta E.A.W. Zimmermann, 1780.
9. Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Pithecus brevicaudus D.G. Elliot, 1913.
10. Niepoprawna późniejsza pisownia Macaca mulatta mcmahoni Pocock, 1932.
11. Niepoprawna późniejsza pisownia Macaca (Pithex) oinops Hodgson, 1840.

Przypisy

1. Macaca mulatta, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
2. E.A.W. von Zimmermann: Geographische Geschichte des Menschen, und der allgemein verbreiteten vierfüßigen Thiere. Cz. 2. Leipzig: Weygand, 1780, s. 195. (niem.).
3. R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 73. (ang.).
4. J.-B. Audebert: Histoire naturelle des singes et des makis. Paris: Chez Desray, 1799, s. 5. (fr.).
5. J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1797, s. viii.c. (niem.).
6. G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. T. 1. Cz. 1: Mammalia. London: G. Kearsley, 1800, s. 33. (ang.).
7. B.H. Hodgson. Three new Species of Monkey; with Remarks on the genera Semnopithecus et Macacus. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 9 (2), s. 1212, 1840. (ang.).
8. P. Percy. On the management of various species of Monkeys in confinement. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 12, s. 83, 1844. (ang.).
9. R. Swinhoe. Letter to the Secretary respecting a Monkey from the Island of North Lena, near Hongkong. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1866, s. 556, 1866. (ang.).
10. Gray 1868 ↓, s. 60.
11. Gray 1868 ↓, s. ryc. vi.
12. A. Milne-Edwards: Recherches pour servir à l’histoire naturelle des mammifères: comprenant des considérations sur la classification de ces animaux. Cz. 1. Paris: G. Masson, 1872, s. 227, ryc. 32, 33. (fr.).
13. E. Blyth. Catalogue of mammals and birds of Burma. „The Journal of the Asiatic Society of Bengal”. 44 (2. Extra number), s. 6, 1875. (ang.).
14. J. Anderson: Anatomical and zoological researches: comprising an account of the zoological results of the two expeditions to western Yunnan in 1868 and 1875; and a monograph of the two cetacean genera, Platanista and Orcella. London: B. Quaritch, 1878, s. 56 (przypis). (ang.).
15. O.F. von Mollendorf. Contributions to the natural history of North China. „Mittheilungen der Deutschen Gesellschaft für Natur- und Volkerkunde Ostasiens in Tokio”. Zweite Auflage. 1 (9), s. 9, 1889. (ang.).
16. A. Milne-Edwards. Observations sur les mammifères du Thibet. „Revue Générale des Sciences Pures et Appliquées”. 3, s. 671, 1892. (fr.).
17. F.W. True. Notes on mammals of Baltistan and the Vale of Kashmir, presented to the National Museum by Dr. W.L. Abbott. „Proceedings of the United States National Museum”. 17, s. 2, 1894. (ang.).
18. Elliot 1909 ↓, s. 250.
19. Elliot 1909 ↓, s. 251.
20. D.G. Elliot: A review of the primates. Cz. 2: Anthropoidea: Aotus to Lasiopyga. New York: American Museum of Natural History, 1913, s. 216, ryc. xxiii, seria: Monograph series (American Museum of Natural History); nr 1. (ang.).
21. C.B. Kloss. Description of a New Macaque from Siam. „Journal of the Natural History Society of Siam”. 2 (3), s. 247, 1917. (ang.).
22. O. de Beaux. Contributo alio studio dei macachi. „Atti della Societa Ligure di Scienze e Lettere”. III serie. 1, s. 28, 1923. (wł.).
23. Pocock 1932 ↓, s. 544.
24. Tate 1947 ↓, s. 132.
25. Tate 1947 ↓, s. 134.
26. Khajuria 1955 ↓, s. 113.
27. Khajuria 1955 ↓, s. 114.
28. J. Buettner-Janusch: An introduction to the primates. W: J. Buettner-Janusch (red.): Evolutionary and Genetic Biology of Primates. Cz. 1. Cambridge: Academic Press, 1963, s. 52. (ang.).
29. A.B. Chiarelli: Taxonomic Atlas of Living Primates. London: Academic Press, 1972, s. 208. ISBN 978-0-12-172550-1. (ang.).
30. 蒋学龙, 王应祥 & 马世来 / X. Jiang, Y. Wang & S. Ma. 中国猕猴的分类及分布 / Taxonomic revision and distribution of subspecies of rhesus monkey (Macaco mulatto) in China. „动物学研究 / Zoological Research”. 12 (3), s. 241, 1991. (chiń. • ang.).
31. Peng i in. 1993 ↓, s. 4.
32. Peng i in. 1993 ↓, s. 5.
33. M.M. Singh M.M., A. Kumar & H.N.A.K.& H.N. Kumara A. Kumar & H.N.A.K.& H.N., Macaca mulatta, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-26] (ang.).
34. Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 47. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
35. K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 209, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
36. Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 113. ISBN 83-01-14344-4.
37. C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 222. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
38. Pocock 1932 ↓, s. 533.
39. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Macaca mulatta. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-26].
40. N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Macaca mulatta (E.A.W. Zimmermann, 1780). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-17]. (ang.).
41. T. Pennant: Synopsis of quadrupeds. Chester: Printed by J. Monk, 1771, s. 120, ryc. xiii, fig. ii. (ang.).
42. J. Fooden. Systematic review of the rhesus macaque, Macaca mulatta (Zimmermann, 1780). „Fieldiana”. Zoology. New series. 96, s. 86, 2000. (ang.).
43. D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 645–646. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
44. T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 391, 1904. (ang.).
45. Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 145. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
46. Chan AW., Dominko T., Luetjens CM., Neuber E., Martinovich C., Hewitson L., Simerly CR., Schatten GP. Clonal propagation of primate offspring by embryo splitting. „Science”. 287 (5451), s. 317-9, 2000. DOI: 10.1126/science.287.5451.317. PMID: 10634789.
47. Meng L., Ely JJ., Stouffer RL., Wolf DP. Rhesus monkeys produced by nuclear transfer. „Biology of Reproduction”. 57 (2), s. 454-9, 1997. DOI: 10.1095/biolreprod57.2.454. PMID: 9241063.
48. Chan et al. 2001 "Transgenic Monkeys Produced by Retroviral Gene Transfer into Mature Oocytes".
49. Specjalne wydanie magazynu Science poświęcone genomowi rezusa.
50. A.Z. Rajala, K.R. Reininger K.M. Lancaster & L.C. Populin. Rhesus monkeys (Macaca mulatta) do recognize themselves in the mirror: implications for the evolution of self-recognition. „PLoS ONE 5(9): e12865”, 2010. DOI: 10.1371/journal.pone.0012865. (ang.).
51. BBC One - Primates, Series 1, Secrets of Survival [online], BBC [dostęp 2023-06-25] (ang.).

Bibliografia

• J.E. Gray. Notice of Macacus lasiotus, a New Species of Ape from China, in the Collection of the Society. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1868, s. 60–61, 1868. (ang.).
• D.G. Elliot. Descriptions of apparently new species and subspecies of monkeys of the genera Callicebus, Lagothrix, Papio, Pithecus, Cercopithecus, Erythroccbus, and Presbytis. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 4, s. 244–274, 1909. (ang.).
• R.I. Pocock. The Rhesus Macaques (Macaca mulatta). „Journal of the Bombay Natural History Society”. 35 (3), s. 530–551, 1932. (ang.).
• G.H.H. Tate: Mammals of Eastern Asia. New York: Macmillan, 1947, s. i–xiv; 1–366. (ang.).
• H. Khajuria. Catalogue of mammals in the Indian Museum (Zool. Surv.). II. Primates: Cercopithecidae. „Records of the Indian Museum”. 52, s. 101-127, 1955. (ang.).
• K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 209, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
• 彭燕章, 潘汝亮, 俞发宏, 叶智彰 & 王红 / Y. Peng, R. Pan, F. Yu, Z. Ye & H. Wang. 中国和印度猕猴 (Macaca mulatta) 两个种群颅骨的比较 / Cranial comparison between populations of rhesus monkeys (Macaca miilatta) distributing China and India. „兽类学报 / Acta Theriologica Sinica”. 13 (1), s. 1-10, 1993. (chiń. • ang.).
• L. Solski, 2008: Przewodnik Zoo Wrocław. (o lotach w kosmos)
• J. Seinfeld: Macaca mulatta. (on-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 2009-01-02]. (ang.).

Kontrola autorytatywna (takson):

• LCCN: sh85113626
• GND: 4133094-8
• NDL: 00575682
• BnF: 11972189n
• J9U: 987007536455505171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: animal/rhesus-monkey
• SNL: rhesusape
• DSDE: rhesusabe

Identyfikatory zewnętrzne:

• BioLib: 32260
• EoL: 327960
• GBIF: 2436604
• identyfikator iNaturalist: 43460
• ITIS: 180099
• NCBI: 9544
• identyfikator taksonu Fossilworks: 232541
• CoL: 3WWNQ